جوانترینی فرمێسكەكان

هەڵاڵە محمد ئەڵماس
یەكێك لەو نیعمەتانەی خوای گەورەیە بەخشیویەتی بە مرۆڤەكان، ڕشتنی فرمێسك و ئەشكی چاوەكانە، فرمێسك لای مرۆڤەكان بەهای خۆی هەیەو هەر كەسە لەلایەن خۆیەوە پێناسەی تایبەتی بۆ دەكات.
لەم بابەتەدا ئاینیش وتەی تایبەتی خۆی هەیەو لە فەرموودەكانی پێغەمبەر(د.خ) گوزارشتی لێ كراوە و، دەفەرمووێت: (عینان لا تمسهما النار، عین بكت فی جوف اللیل من خشیه‌ الله، وعین باتت تحرس فی سبیل الله) (رواه الترمذي وصححه الالبانی).
واتە: دووچاو بە ئاگر ناسوتێ‌و ئاگری بەرناكەوێت چاوێك لەنیوەی شەودا ئەشك بڕژێ لەترسی خودا و، چاوێكیش لەپێناوی خودادا پاسەوانی بكات.
یەكێك لەزانایان یەزیدی كوڕی مەسیرە جۆرەكانی گریان و فرمێسكی كردووە بە حەوت جۆرە: گریانی خۆشی، دڵتەنگی، ترس‌و ئازارو، ڕووپامایی، سوپاسگوزاری، گریان لەترسی خوای گەورە.
لەفەرموودەی سەحیحدا ئاماژە بەگریان و فرمێسك كراوە، لەناو ئەو حەوت كۆمەڵەی كە لەژێر سێبەری عەرشی پەروەردگاردا كە هیچ سێبەرێك نیە لە ڕۆژی لێ پرسینەوەو حیسابدا، كەسێك كە یادی خوا دەكات (پەیمان و سزاو پاداشت)، چاوەكانی فرمێسك دەرێژن.
هەروەها ئەبو هورەیرە لە پێغەمبەرەوە(د.خ)، فەرموویەتی: (كل عین باكیة‌ یوم القیامة‌ الا عینا غضت عن محارم الله وعین سهرت فی سبیل الله، وعین یخرج منها مثل رأس الذباب من خشیهة الله تعالی).
گریانێ‌ لەبەرخوا لەچاوەكان برژێ لەترسی خوا بەناڵە ناڵا بێتە دەرەوەو لەبەر فرمانی ئەو دابخرێ، لەو چاوانەن كە لە ڕۆژی گریان‌و ترسی وەرگرتنەوەی تاقیكردنەوەی گەورەی ژیان و وەرگرتنی نامەو تیانوس‌و بڕوانامەی سەركەوتن، ئەوانە ناگرین و خۆشی و شادی بە ڕەنگ و ڕووخساریانەوە دیارەو دەدرەوشێتەوە، هەموو كەسێك دەگری و فرمێسك دەڕێژێت و عارەقی خەجاڵەتی لەتاوان و هەڵەكان دەڕژێت، تەنها ئەو كۆمەڵانە نەبێت كە پێغەمبەری پێشەوامان(د.خ) ئاماژەی بۆ كردووە.
مرۆڤ هەندێ جار حەزی لە گریانە، وەك گریانی مناڵ كە چۆن دەگری بۆ باوەشی گەرم و میهرەبانی دایكی یان كە منداڵا برسی دەبێت یا جێگەیەكی ئازاری هەیە، كە جارجار وڕك دەگرێت هەر ژیر نابێتەوە.
منداڵا ئەوەی دەیەوێت بە گریان گوزارشتی لێ دەكات، كەواتە گریان نیعمەتێكە لەنیعمەتەكانی خوای باڵادەست لەسەر مرۆڤەكان گەورە یا بچووك.
گەورەیەك دەگری و فرمێسك دەڕژێ بۆ لەدەستدانی كەسێكی ئازیزو خۆشەویستی یا جیابوونەوەو دوركەوتنەوەی هاوڕێكەی یا دوركەوتنەوەی ئازیزان… هتد.
كەواتە لە گریان و ڕشتنی ئەشكی چاوەكاندا نەنگی و عەیبە نیە، چونكە بەڕشتنی ئەو گەوهەرانەی چاو بەشێكی خەم و خەفەت دەڕوات و ڕۆح ئاسودە دەبێت.
مەرج نیە گریان هەمیشە گوزارشت بێت لەترس و لاوازی، بەڵكو گوزارشتە لەوەی كە لەناخدایە لە ئازارو ناڕەحەتی و نەهامەتیەكانی ژیان.
وێنایەكی باوە كەسێك بگری قسەیەك ئەزیەتی داوە یا هەستی برینداركراوە، وتەیەك ویژدانی هێناوەتە ژان، یا كەسێكی عەزیزی لەدەست داوە.
بۆیە گریان لای مرۆڤ كاتێك بریندار دەكرێت، یا كارێكی ناشایستەی بەرامبەر دەكرێت لەلایەن كەسێكەوە خۆشی دەوێت و ئەم ناتوانی خراپ بێت بەرامبەری، بۆیە پەنا بۆ گریان دەبات.
لە كاتی بوونی ژان و ئازاردا فرمێسك خەزان دەكات، لەهەمان كاتدا لەساتەوەختی خۆشی و ئاسودەییدا ئەشكی خۆشی بەچاوەكانیدا دەبارێت، بۆیە دوای ڕژاندنی فرمێسكەكان مرۆڤ هەست بەئاسودەیی و سوكنایی ڕۆح دەكات.
شتێكی تر كە گرنگە ئاماژەی بۆ بكەین، مرۆڤ بوونەوەرێكی لاوازە هەرچەندە پلەو پایەو پۆستی بەرزی هەبێت خودا ئاماژەی بەم راستیە كردووە[ وخلق الانسان ضعیفا] لە ساتە ناڕەحەت و ئازاربەخشەكاندا فرمێسك دەڕێژێ‌. هەرچەندە لای ئێمە ئاسایی و باو نیە ببینین پیاوان فرمێسك دەڕێژن!! دەگونجێ‌ بەسەدان جار مرۆڤ لەناو ناخیدا فرمێسكی خوێنین بڕێژێ بەبێ ئەوەی كەس هەستی پێ بكات.
گەر سەیری جۆری فرمێسكەكان بكەین، دەبینین باشترین و بەبایەخترین و پیرۆزترین فرمێسكەكان ئەو فرمێسكانەیە كە هۆن هۆن و لەترسی خواو وە شەوق بۆ گەیشتن بە لیقای خوا دەڕژێن.
یەكێك لەپیاو چاكان دەڵێ: پێم گەیشتووە هەر بەشێكی لاشەی مرۆڤ كە ئەو فرمێسكەی بەركەوێت كە لە ترسی پەروەردگاری دەیڕێژێ‌، خوای گەورە حەرام و یاساغی كردووە كە نابێ ئاگری بەر بكەوێ.
ئەشكەكان دڵا دەشۆرن و پاكی دەكەنەوە، دەروون دەشۆن و ڕوونی دەكەنەوە، ڕۆحیش دەشۆرێ، وای لێ دەكەن بەرەو بەرزاییەكانی بەهەشتی دەبەن هەرچەندە جەستەشی لەژیاندا بێت.
كەواتە ئەشكی چاوەكان مرۆڤەكان بەرەو:
1.هیدایەت دەبات: (ویخرون للاذقان یبكون ویزیدهم خشوعا) الاسرا‌ء
واتە: بەگریانەوە لەپەوڕوو بۆی دەكەون، ملكەچی و فەرمانبەرداریان بۆ زیاد دەكات (تیشكێك لە قورئانەوە).

2. نورو ڕووناكییە: پێغەمبەری پێشەوامان دەفەرمووێت: (لا یلج النار رجل بكی من خشیة‌ الله حتی یعود اللبن فی الضرع، ولا یجتمع غبار في سبیل الله ودخان جهنم) رواه الترمذي و قال حدیث حسن صحیح (1632)
   فرمێسك ناسكیەكە دڵ ئاوەڵا دەكات لەئەنجامی ترس و بیم و ڕەحمەت و شەوق و خەم، كە داگیرسێنەرو سوتێنەری ئەو كاریگەریەیە كە دەروون وەك باران فرمێسك دەبارێنێ‌.
   شتێكی تر كەئاماژەی بۆبكەین، گریان لەبەر كەسێك یا گریانی ناڕاستەقینە و گریان لەبەر گریانی گریاوێ‌.ئەو جۆرە گریانانە یا باشە یان ناباش.
   جۆری گریانی خاترانە یا بەزۆر.. ئەو گریانەیە لەبەر خواو بۆ ناسكی دڵ و دەروون و لەترسی خوا بگریت نەك بۆ ریا‌و و ناو و ناوبانگ ئەمە باشەو سوپاسكراوە، بەڵام ئەو گریانەی ڕووپاماییەو لەبەرخاتری كەسێك ئەوە خراپەو سەرزەنشت كراوە.
   عمری كوڕی خەتاب (خ.ر)، دەڵێ: (بینیم پێغەمبەری خوا (د.خ) لەگەڵ ئەبوبكر دەگرین بۆ بەندیەكانی شەڕی بەدر، وتم هەواڵم پێبدەن بۆچی دەگرین ئەی پێغەمبەری خوا؟ گەر شتێ هەیە با منیش بگریم گەر نیە با بگریم بۆ گریانەكانی ئێوە) أخرجە مسلم.
   گریان لە ترسی خوا، هۆكارەكانی .
   ڕاڤەكاری قورئانی پیرۆز قورگبی لە ڕاڤەی ئایەتی:[وانه اضحك و أبكی) دەفەرمووێت: خوای گەورە خۆی هۆكارەكانی گریان و پێكەنینی بەخشیوە، عەتای كوڕی مسلم دەڵێ: واتە مرۆڤ دڵخۆش دەبێت خەمبار دەبێت، چونكە دڵخۆشی پێكەنین بەرهەم دەهێنێت و خەمباریش گریان.. لەگەڵا ئەوەی گریان كارێكی غەریزەیە مرۆڤ هەندێ جار ناتوانێ خۆی لێ لابدات، لە ڕیزی حەڵاڵەكانە بەمەرجێ نیشانە نەبێت بۆ ناڕازی دەربڕین بەرامبەر قەزاو قەدەری خوا، پێغەمبەری خوا (د.خ) دەفەرمووێت خوای گەورە سزای كەسی نادات لەسەر ڕژانی فرمێسكەكانی و یا غەمباری دڵی، بەڵكو سزای كەسێك دەدات لەسەر- ئاماژەی كرد بۆ زوبانی) رواە بخاری(1242)
   ئیمام ابن قیم لە كتێبی زاد المعاد باسی (10) جۆر گریانی كردووە.
   1-گریانی ترس و بیم
   2-گریانی ڕەحمەت و نەرم و نیانی
   3-گریانی خۆشەویستی و شەوق بۆ بینین
   4-گریانی ئازارو ئێش و ژان
   5-گریانی غەمباری، ئەمە جیاوازە لە گریانی ترس، چونكە گریانی خەم بۆ ڕابردووە لەخراپەیەك یان تاوانێك یان لەدەستدانی ئەزیزێكە. بەڵام گریانی ترس (الخوف) ئەو گریانەیە بۆ داهاتوو هەروەها جیاوازیش لە نێوان گریانی دڵخۆشی و خۆشی لەگەڵا گریانی غەمباری. گریانی خۆشی و شادی ساردوو فێنكەو دڵ خۆشی دەردەبڕێت، بەڵام گریانی غەمباری گەرم و دڵیش خەمبارە، هەر بۆیە بەكەسێك كە دڵت پێی خۆش بێت (قرة عین)ە،چونكە چاوەكان بەهۆی ئەوەوە خۆشحاڵ دەبن، بەڵام كەسێ كە غەمبارت دەكات ئەوەیە كە چاوەكان گەرم دەبن و توند دەبن بەبینینی.
   6-گریانی لاوازی و بێ دەسەڵاتی.
   7-گریانی كەسی دوو ڕوو كەبەچاو فرمێسك دەڕێژێت، بەڵام دڵی ڕەقە وەك دەڵێن فرمێسكی تیمساحی
   8-گریانی كەسی بەكرێگیراو، وەك گریانی لاواندنەوەی مردوو بەكرێ.
   9-گریان بۆ گریانی كەسی تر، وەك كەسێك دەگری بۆ گریانی كەسانی تر
   10-گریانی خۆشی و شادی دەربڕین.
   گریان لەبەر ترسی خوای بەدیهێنەر ڕاسترین گریانە كە دەروون ئارام ‌و خۆشحاڵا دەبێت، بەهێزترین وەرگێڕی دڵی لەرزاو ترساوە!.
   بەڵام گریانی درۆزن، یا بەڵگەیە لەسەر ڕاستی ئەوەی بۆی دەگرین یا بەڵگە نیە. وەك قورئان ئاماژە بە گریانی براكانی یوسف دەكات كە بەدرۆ دەگریان (وجا‌ءوا اباهم عشا‌ء یبكون).
   (فەزڵ و پێگەی ئەشك ڕشتن لە ترسی خوا)
   پێغەمبەری خوا (د.خ) لەوەسفی كۆمەڵانی ژێر سێبەری عەرشی خوای گەورەدا كە هیچ سێبەرێك نیە لەوكاتەدا جگە لەسێبەری عەرشی خودایی، ئاماژەی بە كەسێك دەكات كە یادی خوای گەورە دەكات و لەترسی خوا فرمێسك بە چاوەكانیدا هۆن هۆن دێتە خوارێ.
   یا دەفەرمووێت دوو چاو بە ئاگر ناسوتێن چاوێك لەترسی خوا فرمێسك بڕژێ. رواە الترمذي (1639)
   عبدالله ی كوڕی عومەر (خوا لێیان ڕازی بێت) دەڵێت: ڕشتنی فرمێسك لەترسی خوا لام خۆشەویسترە كە هەزار دینار ببەخشم لەپێناوی خوادا.
   فرمێسك و گریان لەناو فریشتەكاندا.
   ئەنەسی كوڕی مالیك (خ.ر) دەڵێ: پێغەمبەری خودا(د.خ) وتی: وتم بە جوبرەئیل بۆچی من نابینم میكائیل هیچ كات پێبكەنیت؟ فەرمووی: میكائیل لەوەتەی ئاگر دروستكراوە پێ نەكەنیوە. رواە أحمد (12930)
   هەروەها جابر دەڵێ: پێغەمبەری خوا فەرمووی لەشەوی ئیسرائدا ڕۆشتم بەلای مەلائی ئەعلا‌و جوبرەئیلدا، جوبرەئیلم بینی وەك حەڵوای تواوەی لێ هاتبوو لە ترسی خودا. (رواە الطبراني في الاوسط). (51/64)
   (گریانی پێغەمبەران)
   پەروەردگار لە وەسفی پێغەمبەراندا (سەلامی خوایان لەسەربێت) دەفەرمووێت (أولئك الذین انعم الله علیهم من النبیین من ذریة‌ ادم وممن حملنا مع نوح ومن ذریة‌ ابراهیم وإسرائیل وممن هدینا واجتبینا إذا تتلی علیهم ایات الرحمن خروا سجدا وبكیا) مریم 58.
   واتە: ئا ئەوانە ئەو كەسانەن كەخوا نیعمەتی خۆی ڕشتووە بە سەریاندا، لەو پێغەمبەرانەی كە نەوەی ئادەم بوون، لەوانەش كە لەگەڵ نوحدا سوار بوون، لە ڕەگەزی ئیبراهیم‌و ئیسماعیلیش لەوانەش كە شارەزامان كردن و هەڵمان بژاردن، ئەمان هەركاتێ ئایەت و نیشانەكانی خوای خاوەن بەزەییان بەسەردا دەخوێنرایەوە لە پەوڕوو كڕنوشیان دەبردو دەگریان. (تیشكی لە قورئانەوە- وەرگێڕانی مامۆستا ابراهیم مەردۆخی).
   گریانی ئازیزمان (درودی خوای لەسەر بێت)
   عبدالله ی كوڕی مەسعود (خ.ر) دەڵێت: پێغەمبەری خودا(د.خ) پێی وتم: قورئانم بۆ بخوێنە، وتم ئەی پێغەمبەری خوا قورئانت بۆ بخوێنم لە كاتێكدا بۆ تۆ هاتووە؟ فەرمووی: پێم خۆشە لەكەسێكی ترەوە بیبیستم.
   دەڵێت سورەتی النسا‌ء خوێند هەتا گەیشتم بە ئایەتی (فكیف إذا جئنا من كل أمه‌ بشهید وجئنا بك علی هؤلا‌‌ء شهیدا…) النسا‌‌ء أیة‌ 40، فەرمووی بەسە، سەیرم كرد چاوەكانی فرمێسك دەبارێنن.) رواە بخاری 4763) مسلم (800)
   هەروەها كاتێ پرسیار لە خاتوو عائیشە كرا سەبارەت بە سەرسامترین كاری پێغەمبەر (د.خ)كە لەژیاندا بینیبێتی؟
   دایكی ئیمانداران بێ دەنگبوو پاشان وتی: شەوێك لە شەوەكان، فەرمووی: ئەی عائیشە ڕێگەم بدە ئەمشەوە پەرستشی پەروەردگار بكەم، دەڵێت وتم بەخوا زۆر حەزم لە نزیكیتە، حەزیش دەكەم دڵخۆشت بكەم، پێغەمبەر هەستا دەستنوێژی شۆردو دەستیكرد بە نوێژكردن، زۆر گریا هەتا بەر نوێژەكەی تەڕبوو!
   دەڵێت: كە دانیشت هەر دەگریا، هەتا ڕیشی تەڕبوو پاشان گریا بەجۆرێ زەوییەكەش تەڕبوو، لەو كاتەدا بیلال بانگی فەرموو بۆ نوێژی بەیانی، كە بیلال بینی پێغەمبەر (د.خ) دەگری، وتی: پێغەمبەری خوا دەگریت لە كاتێكدا خوای پەروەردگار لە گوناهی ڕابردوو ئایندەت خۆش بووە؟ فەرمووی: افلا أكون عبدا شكورا؟! ئەمشەو ئایەتێك دابەزیوە، وای بۆ ئەوانەی دەیخوێننەوەو تێنافكرێن و بیرو هۆش نایەنەوە (ان في خلق السماوات والارض…) ال عمران 190 رواە ابن حبان وغیره (2/ 386).
   گریانی هاوەڵانی پێغەمبەر(د.خ)
   نمونەی گریانی یارانی رەسول زۆر زۆرە، ئەوان دڵیان زۆر نەرم بووە زورتر و زوتر هەستیان بە گرنگی گریان كردووە، كاتێ‌ گەیشتووە بەئایەتی سزا و نارەحەتیەكانی دوارۆژ گریاون و كاتی بیریان لە پاشەرۆژكردۆتەوە فرمێسكی گەوهەریینیان ڕشتووە. ئەنەسی كوری مالیك خوا لێی رازی بێت دەلێ‌ پێغەمبەر(د.خ) وتاریكی دابۆمان پێشتر گوێبیستی وتاری وانەبووین، فەرمووی: ئەگەر ئەوەی من دەیزانم ئیوە بتانزانیبایە زۆر كەم پێدەكەینین وزۆر دەگریان، بۆیە هاوەڵان سەریان داپۆشی و ودەستیان كرد بە گریان بەجۆرێ‌ كە دەنگی گریانیان دەهات.
   هانیئی خزمەتگوزاری “عوسمانی كوری عەففان” دەڵێت: عوسمان كاتێ‌ لەسەر قەبرێك بوەستایە دەگریا هەتا ڕیشی تەڕ دەبوو! پێیان وت باسی بەهەشت و ئاگر دەكرێت ناگریت!؟ بەڵام لێرە دەگریت؟ وتی: پێغەمبەری خوا فەرمووی: (ان القبر اول منزل من منازل الاخرة‌، فان نجا منه، فما بعده ایسر منه، وان لم ینج منه، فما بعده اشد منه!) قال: وقال رسول الله (صلی الله علیه وسلم): (مارایت منظرا قط الا القبر افظع منه!) رواه احمد والترمذي وابن ماجه.
   گۆڕ یەكەم وێستگەیە لە وێستگەكانی دوارۆژ، هەركەس رزگاری بێت لێی، هەرچی دوای ئەوهات ئاسانە، هەركەسیش رزگاری نەبێت لێی، ئیتر سەختی دوای ئەو دەستێدەكات.
   مەسروق (رەحمەتی خوای لێ‌ بیت) دەڵێت: ئەم ئایەتەم خویند لای خاتوو عائیشە خوا لێی رازی بیت،( فمن الله علینا ووقانا عذاب السموم) سورە الطور27.
   دەستی كرد بە گریان ‌و، وتی: خوایە منەتی خۆت بخەسەرم و بمپارێزە لەسزای سەخت وبەژان.
   گریان لە ترسی خوا و لە ترسی سزای خوایی تەنها یارانی نەگرتۆتەوە لەم ئومەتە، بەڵكو پیاوچاكانی پێشینەوە پاشینەش بەهەمان شێوە لەسەر ئەم ڕەوشت وخووە جوان وسوپاس كراوە پەروەردە بوون،وبەگریان وچاوی پر ئەشكەوە چونەتە خزمەت پەروەردگارو راز ونیازی خۆیان واڵاكردوە.
   وەك دەگێڕنەوە هەندێكیان هەیان بووە بەیانی وئێوارە گریاوە، كە لێیان پرسیوە بۆچی دەگری؟ وتویەتی دەترسم خودای گەورە لەكاتی گوناهدا بینیبیتمی و پێم بڵێ‌ بڕۆ ئیتر من تورەم لەتۆم!
   “فوزاڵەی كوڕی صەیفی” زۆر دەگریا، پیاوێك چوو بۆلای لەوكاتەدا دەگریا، لە ژنەكەی پرسی فوزاڵە بۆ دەگرێ‌ ئەوە چیەتی؟ خێزانەكەی وتی: “گومانی وایە سەفەرێكی دورودرێژ لەبەردەمیدایەوە توێشووی پێ نیە”.
   شەوێك حەسەنی كوری عەلی (خ.ر) دەستی كردبەگریان بەجۆریك هەموو خیزانەكەی دایانە گریان، پرسیاریان لێ‌ كرد لەبارەی حاڵی وتی: بیری گوناهێكم كەوتەوە كەكردوومە بۆیە دەگریم.
   بەگریانەكانمان هەم هەست بەئاسودەیی وسوكی رۆحمان دەكەین، هەم بەویستی پەروەردگار لەتاوان وگوناهەكانمان پاك دەبینەوە، چەند جوانە ئەو دیمەنەی كە كەسێك دەبینی دەگری بەڵام گریانێ‌ لەترسی خوا و لەبەر خواو بۆخودا جوانترین دیمەنە كە دڵ بیدار دەكات، دڵی مەستی ئێمەش بەئاگادێنی، گریانی بەندەیە لەخزمەت خالقی خۆییدا گریانی گەنجانە كە سێبەری عەرشی ئیلاهی حاسڵ دەكات، گریانی كەسە ڕدێن سپی‌و بەتەمەنەكانە لەوێستگەی پەشیمانی‌و تەوبەكردندا، وەكو شاعیری عارفی گەورەی كورد مەحوی دەڵێت: ڕشت وناشیرینە پیر ئەمما چ شیرینە ئەگەر چاوی خوێنباری نەدامەت ڕیشی خورمایی بكا