گەشەی باڵا

ئا:شلێر محمد گوڵپی
باڵای مرۆڤ، بابەتێكی گرنگە و جێی سەرنجی توێژەران‌و زاناكانی كۆن نوێ‌ بووە، هەمیشە هەوڵدراوە بۆ زانینی ئەو كاریگەریانەی كە ئەبنە هۆی گەشە یان وەستاندنی باڵای مرۆڤ، ئێمە لەم بابەتەدا تیشك ئەخەینە سەر گەشە بە گشتی‌و گەشەی باڵا بە تایبەتی ئەو هۆكارانەی كە ئەبنە هۆی زیادكردنی باڵا‌و ئەو هۆكارانەی كە ئەبنە هۆی كەمكردنی گەشەی باڵا یان وەستاندنی‌و، ئەو تەمەنەی كە گەشەی باڵا تێیدا دەوەستێت، هەروەها تیشك ئەخەینە سەر ئەو خۆراكانەی كە رۆڵی گرنگیان هەیە لەسەر گەشەی باڵا..
پێناسەی گەشە:
گەشە لە زمانەوانیدا: ئەڵێن گەشەی كرد واتە زۆر بوو یان زیای كرد
گەشە لە رووی بایۆلۆجییەوە: زاراوەیەكی بایۆلۆجییە تایبەتە بە زیادبوونی جەستەیی لە قەبارەو پێكهاتەی بونەوەرK لە چەند كاتێكی جیاجیا كە تیایدا ئەژیت.
هەروەها لە پێناسەكاندا هاتووە گەشە، بریتییە لەو كرداری كە لە میانەیدا كێش‌و باڵای تاك تێیدا بە شێوەیەكی بنچینەیی زیاد دەكات، لەگەڵا ئەو گۆڕانكاریانەیتر كە هاوكاتی پێگەیشتنن، وەك گەشەی موو ددانەكان‌و، شتیتر.
گەشەی مرۆڤ: هەر لەیەكەم ساتی پیتاندنی هێلكۆكەوە روودەدات لە ناو منداڵدانی دایكیدا، كرداری گەشەش كارێكی هەر وا سانا‌و ساكار نیە بۆ ئەوەی خانەكان گەورەتر‌و زۆرتر ببن، بە شێوەیەك كە خانەكان دەست دەكەن بە دابەشبوون بۆ ئەوەی كۆرپەلە بە شێوەیەكی پلەبەندی گەشە بكات، دوای لەدایك بوونی قۆناغی منداڵی دەست پێدەكات‌و، پاشان قۆناغی هەرزەكاری‌و، گەنجی‌و، لە كۆتاییدا پیری.
دوای لەدایك بونی منداڵا قۆناغە جیاجیاكانی گەشەسەندنی یەك لە دوای یەك دەست پێدەكات، گەشەی جوڵە‌و مەعریفی‌و رەفتاری دەست پێدەكات، بە بەكارهێنانی هەستە جیاجیاكانی دەست پێدەكات، جەستە وردە وردە دەستدەكات بە زیاد بوونی پلەبەندی بە كێش‌و درێژی، منداڵا لە سەرەتای منداڵییەوە پێویستی بە پشتیوانی‌و هاوكاری بەردەوام هەیە تا ئەو كاتەی پشت بە خۆی دەبەستێت‌و بتوانێت خۆی پێویستیەكانی خۆی جێبەجێ‌ بكات.
درێژی مناڵی ساوا لە نێوان ساڵی یەكەمی تەمەنی بە ئەندازەی 25 سم زیاد دەكات، هەروەها كێشیشی سێ‌ هێندەی خۆی زیاد دەكات، گەشەكردن خاو دەبێتەو پاش تەمەنی یەك ساڵی، هەركاتێكیش منداڵا دووەم ساڵی تەمەنی تەواو كرد تێكڕای زیادبوونی درێژی بۆ هەر ساڵێك ئەگاتە نزیكەی (6) سم، تا ئەگاتە تەمەنی باڵغبوون.
كاتی باڵغبوون، واتە تەمەنی 8-13 ساڵ لەلای كچان‌و 10-15 ساڵا بۆ كوڕان لێرەدا بازدانێكی زۆر گەورە روودەدات لە تێكڕای گەشەكردندا، ئەم بازدانە لەگەڵا پەرەپێدانی سێكسی پەیوەستە، سەرەتای سوڕی مانگانە لەلای كچان.
پێگەیشتنی جەستەیی: كاتێك روو دەدات، كە تێكڕای گەشەكردن لە منداڵێكەوە بۆ منداڵێكیتر جیاوازی هەیە، كە بە پێی چەندین كارلێكەری وەك: رەگەز، نەریتەكانی خۆراك، چالاكی جەستەیی، كێشە تەندروستییەكان، ژینگە، هۆرمۆنەكان.
لە رووی دەروونییەوە: سەرجەم ئەو گۆڕانكارییە بەناو یەكدا چووە‌و بەدوایی یەكدا هاتووە‌و رێكخراوانە ئەگرێتەو كە بەسەر هەموو لایەنە جەستەیی‌و ئەقڵی‌و هەڵچوونی‌و رەفتارییانەیە كە تووشی تاك ئەبن، ئامانج لەم گەشەیە بۆ پێگەیشتنی بوونەوەرە‌و گونجانیەتی لەگەڵا خۆی‌و، لەگەڵا ئەو كۆمەڵگەیەی كە لە دەور‌وبەریەتی.
لە رووی رەفتارییەوە: واتە ئەو گۆڕانكارییە بەردەوامانەیە كە لە فەرمانەكانی خۆگونجاندنانەیە كە پەیوەستە بە سات‌و كات‌و، تەواوكاری گۆڕانكارییەكانە لە رەفتار‌و پێكهاتە‌و فەرمانەكانە، كە كەسایەتی تاك پێكدێنن.
باڵای مرۆڤ ‌و هۆرمۆنی گەشە
هەر لە قۆناغەكانی سەرەتایی گەشەی منداڵا باڵایش بە هێواشی‌و وردە وردە دەست بە زیاد بوون دەكات تا ئەگاتە قۆناغی هەرزەكاری، كە لەم قۆناغەدا بە شێوەیەكی خێرا باڵا زیاد دەكات
 (growth hormone)باڵا بە هۆی هۆرمۆنی گەشەوە زیاد دەكات كە لە بەشی پێشەوەی رژێنی نوخامیدا دەردەرێت.
 ئەم هۆرمۆنە كە لە رێگەی خوێنەوە فەرمانەكانی ئەنێرێت بۆ ئێسك‌و ریشاڵە جۆراو جۆرەكان، بۆ ئەوەی دابەش ببن‌و زیاد بكەن‌و، پاشان زیادكرنی باڵا، كە بە شێوەیەكی رێكخراو دەرئەدرێت بە پێی قۆناغ‌و تەمەنی‌و بە درێژایی ژیانی كەسەكە‌و بە پێی ئاستی دیاریكراوی رۆژانە.

 تەنها ئەم هۆرمۆنە بەس نییە بۆ گەشەی باڵا، بەڵكو پێویستی بە تەواوكەرە خۆراكییە گرنگەكان هەیە وەك پڕۆتین.
 كەمی ئەم هۆرمۆنە ئەبێتە هۆی نەخۆشی كورتەباڵایی
 هەروەها زۆربوونی ئەم هۆرمۆنە لە ئاستی سروشتی خۆی ئەبێتە هۆی زۆر گەورە بوون (التضخم)، زۆر باڵای بەرز بەشێوەیەكی ناسروشتی.
چۆن باڵای مرۆڤ زیاد دەبێت:
جەستەی مرۆڤ پێكهاتووە لە ژمارەیكی زۆر لە ئێسك كە بەستراون بەیەكەوە‌و پەیوەستن بەیەكەوە، بۆ ئەوەی ئێسكە پەیكەر پێك بێنن، گرنگی ئێسكە پەیكەریش لەوەدا خۆی دەبینێتەوە كە یارمەتی جەستە دەدات، بۆ ئەوەی بەهێز بێت راگیری بكات، هەروەها ئێسكە پەیكەر بەكاردێت بۆ ئەوەی درێژی مرۆڤی پێی بپێورێت هەر لە پاژنەی پێوە تا ئەگاتە بەرزترین خاڵا لە كەللەی سەری، بە پێی قۆناغەكانی تەمەنیش جیاوازی هەیە، هەروەها جیاوازی هەیە لە نێوان هاوتەمەنەكان بە پێی ئەو شتانەی كە كاریگەریان هەیە لەسەر باڵا كە گرنگترینیان:
 بۆماوە رۆڵێكی كاریگەری هەیە لە دیاری كردنی باڵا تاك لەگەڵا ئەوەشدا ئەكری كارەكتەریتر رۆڵی باشی هەبێت لە زیادكردنی باڵا
 خۆراك
زیادبوونی باڵا لە قۆناغی هەرزەكاریدا
-ئەندامانی خێزان سەرنجی زیادبوونی باڵای منداڵەكەیان ئەدەن كە چووەتە قۆناغی هەرزەكاریدا، ئەم زیاد بوونەش بەهۆی دەردانی هۆرمۆنی گەشەیە بە شێوەیەكی زۆر زیاتر لە قۆناغی منداڵی، ئەم زیابوونە زۆرەی لە باڵادا لەلای هەرزەكار بە قۆناغی گەشەسەندن ناوزەد ئەكرێت، لە ناوەڕاستی قۆناغی هەرزەكاریدا ئەم زیادبوونەی خود ئەبێتەوە، پاشان دیسان لە كۆتایی قۆناغەدا زیاد ئەكاتەوە.
-ئەم قۆناغی گەشەیە دوا ئەكەوێت یان پێش ئەكەوێت بە پێی كەسەكە ئەگۆڕێت، لەكاتێكدا زیادبوونی باڵا پەیوەندییەكی زۆر گەورەی هەیە بە وادەی پێگەیشتی سێكسی.
بەشێوەیەكی گشتی تێكڕای بالای مرۆڤی ئاسایی بەم شێوەیە ئەبێت
• لە كاتی لەدایكبوون 50سم.
• یەك ساڵا: 75سم.
• 4 ساڵا: 100سم.
• 6 ساڵا: 112 – 115سم.
• 9 ساڵا: 130سم.
• 12 ساڵا: 150سم.
• 15 ساڵا بۆ كوڕان: 165سم.
• 15 ساڵا بۆ كچان: 162سم
• 18 ساڵا بۆ كوڕان: 175سم.
• 18 ساڵا بۆ كچان: 165سم.
ئەو تەمەنەی كە مرۆڤ گەشەی باڵای دەوەستێت:
باڵای مرۆڤ دەستدەكات بە زیاد بوون هەر لەو ساتەوە كە لەدایك دەبێت، تێبینیكردنی گەشەی باڵای منداڵانی ساوا لە مانگەكانی سەرەتای تەمنیان زەحمەتە، لەگەڵا ئەوەشدا ڕونتر ئەو گەشەیە دەردەكەوێت لەگەڵا بەرەوپێشچوونی تەمەنیان، پێسكەكانی بە بەرپرسی یەكەم هەژمار دەكرێن لەو گەشەیە، بە تایبەتی ئەو ئێسكەی كە هەردوو لاق پێكدێنێت‌و پێسكی بڕبڕەی پشت، چونكە هەرچەندە ئەو ئەو ئێسكانە درێژ ببن ئەوا باڵاش بەرزتر دەبێت، ئەوەیش كە باوە‌و ناسراوە ئەوەیە كە ئێسك بەردەوام دەبێت لە گەشەكردن بە رێژایی تەمەنی منداڵی تا دەگاتە قۆناغی گەنجی، كە لەو كاتەدا گەشەی باڵا دەوەستیت واتە سەرەتای بیستەكانی تەمەن.
هۆكاری وەستانی گەشەی باڵای مرۆڤ:
-زانایانی زیندەزانی ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە گەشەی درێژی ئێسك لە بەشە بازنەییە كۆتاییەكەی ئێسكەوە دەست پێدەكات كە لە تەنیشت بڕبڕەكانەوەیە كە ئێسكەكە بە ئێسكەكەی تەنیشتییەوە دەبەستێتەوە، كە بوونی كڕكڕاگە لەو چینەی كە گەشە دەكات، خانەی كڕكڕاگەكان دەمرن‌و شی دەبنەوە‌و پاشان خانە بونیاتنەرەركانی ئێسك فریای ناوچە كڕگڕاگێیەكان دەكەون‌و بۆ ئەوەی بیانكەن بە ئێسك.
-كرداری بە ئێسك بوون بەردەوام دەبێت بە درێژایی قۆناغی منداڵی، پاشان لە میانەی قۆناغی هەرزەكاریدا خاو دەبێتەوە‌و، لەگەڵا چونە ناو قۆناغی گەنجی‌و سەرەتای بیستەكانی تەمەن ئەو چینەی كە گەشەدەكات لە ئێسك رەق دەبێت‌و دەبێت بە ئێسك، لەگەڵا مانەوەی هێڵێكی ناسك‌و باریك تێیدا، بەم شێوەیەش گەشەی درێژی ئێسك دەوەستێت.
-لەگەڵا ئەوەی كە گەشەی درێژی ئێسك دەوەستێت، هێشتا ئێسك توانای گەشەكردنی هەیە لە میانەی ئەستوریەوە، زۆر جاریش ئەمە روودەدات كاتێك كە هەڵدەستین بە ئەنجامدانی كردارێكی جەستەیی زیاتر، یان لە حاڵەتی قەڵەوبوون بۆ ئەوەی توانای ئەو بارستاییەی هەبێت كە ئەكەوێتە سەری.
زیادكردنی باڵا بە شێوەیەكی سروشتی
-ئەنجامدانی راهێنانی وەرزشی
-سووربوون لەسەر خەوتن بۆ ماوەی چەند كاتژمێرێك لە شەودا.
-ژەمە خۆراكی رێك‌وپێك
ژەمە خۆراكی رێك‌و پێك وەك:
-خۆراكە دەوڵەمەندەكان بە پرۆتین
-خۆراكە دەولەمەندەكان بە ڤیتامی ((D
-خۆراكە دەوڵەمەندەكان بە ڤیتامین ( (A.
-خۆراكە دەوڵەمەندەكان بە كالیسیۆم.
-خۆراكە دەوڵەمەندەكان بە زینك.
-خۆراكە دەوڵەمەندەكان بە كاربۆهیدرات.
-سور بوون لەسەر ئەو دە خۆراكەی كە بەباشترین خۆراك دائەنرێن بۆ زیادكرنی باڵا كە ئەمانەن
دە باشترین خۆراك بۆ بەرزكرنەوەی باڵا:( هێلكە، ماسی، سۆیا، بەرهەمەكانی شیر (شیر، پەنیر، ماست)، سەوزەواتی گەڵا سەوز، دانەوێڵە، مۆز، مریشك، تۆوە رۆنییەكان وە گوڵەبەڕۆژە، چەرەز،پاقلەمەنییەكان)
-سەرچاوەكان:
-علم النفس النمو الطفولة والمراهقة/ الدكتور حامد عبدالسلام زهران.
-كیف یزداد طول الانسان/ بواسطة: إسلام الزبون – ا‌خر تحدیث: ١٩:٢٦ ، ١٨ أغسطس ٢٠١٨
-متی یتوقف طول الانسان عن النمو/ بواسطة سنا‌ء الدویكات اخر تحدیث 9:6- 10/ابریل /2018