به‌ ئایدیۆلۆژیاكردنی جێنده‌ر و ده‌رهاویشته‌كانى

به‌هار عبدالرحمن محمد
سه‌رهه‌ڵدان
زاراوه‌ی جێنده‌ر تا ڕادده‌یه‌ك نوێییه‌، پێویستى به‌ شیكار و ڕوونكردنه‌وه‌ى زۆر هه‌یه‌، به‌ تایبه‌ت كاتێك سه‌ره‌تاكه‌ى به‌ بابه‌تێك ده‌ست پێ ده‌كات، به‌ڵام به‌ره‌و ئاراسته‌ و مه‌به‌ستێكى نه‌خوازراو ده‌گۆڕێت، له‌ زاراوه‌یه‌كى زمانه‌وانى ده‌ست پێ ده‌كات و ده‌بێته‌ تیۆرێكى كۆمه‌ڵایه‌تى و پاشان ئایدیۆلۆژى.
له‌ قۆناغى یه‌كه‌مدا وه‌ك زاراوه‌یه‌ك به‌كارهاتووه‌ بۆ ناو و سیفات و ئاوه‌ڵناو ، یان به‌كار هاتووه‌ وه‌ك بنه‌ماى خه‌سڵه‌ته‌كانى تایبه‌ت به‌ ڕه‌گه‌زه‌وه‌ له‌ زماندا و له‌ چوارچێوه‌ى زمانه‌وانى ته‌واودا.
دواى ئه‌وه‌، ئاراسته‌ى دووه‌م بۆ زاراوه‌ى جێنده‌ر ده‌رده‌كه‌وێت به‌وه‌ى كه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ تایبه‌تمه‌ندییه‌ په‌یوه‌ندیداره‌كان به‌ ژنان و پیاوان له‌ ڕووى كۆمه‌ڵایه‌تیه‌وه‌، به‌رامبه‌ر تایبه‌تمه‌ندییه‌ بایۆلۆجیه‌كان، واته‌ واى ده‌بینێت كه‌ جیاوازییه‌كان فاكته‌رى ئاینى و كلتوورى و كۆمه‌ڵایه‌تى و هۆكارى تره‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرن، هه‌ر بۆیه‌ جۆر (النوع) به‌كاردێنن له‌ برى ڕه‌گه‌ز(جنس).
واته‌ ڕه‌گه‌ز(جنس) ئاماژه‌ به‌ دابه‌شبوونى بایۆلۆجى نێوان نێر و مێ ده‌كات، له‌ كاتێكدا جۆر (النوع) ئاماژه‌ به‌ نایه‌كسانى له‌ ڕووى كۆمه‌ڵایه‌تییه‌وه‌ بۆ ژنێتى و پیاوێتى ده‌كات.
جێنده‌ر وشه‌یه‌كى ئینگلیزى سه‌رچاوه‌ لاتینیه‌ له‌ چوارچێوه‌ى زمانه‌وانیدا ماناى (جینوس) واته‌ ڕه‌گه‌ز له‌ ڕووى ژنێتى و پیاوه‌تیه‌وه‌، یه‌كه‌م كه‌س زاراوه‌كه‌ى به‌ كۆمه‌ڵناسى ناساند زاناى كۆمه‌ڵناس ئان ئۆكلى بوو له‌ كتێبى (الجنس والنوع الاجتماعی) ساڵى 1972 ده‌ڵێت وشه‌ی ڕه‌گه‌ز (جنس) ده‌گه‌ڕیته‌وه‌ بۆ دابه‌شبونى بایۆلۆجى، له‌كاتێكدا وشه‌ى جۆر (النوع) دابه‌شبونى كۆمه‌ڵایه‌تییه‌ بۆ ژنێتى و پیاوێتى.
جێنده‌ر وه‌ك چه‌مك له‌ سه‌ره‌تاى هه‌شتاكانى سه‌ده‌ى بیست به‌كار هات و بڵاو بووه‌وه‌ له‌ فه‌رهه‌نگى بزووتنه‌وه‌ى فێمینیستى له‌ ئه‌مریكاى باكور، دواى ئه‌و له‌ ئه‌وروپاى ڕۆژئاوا ساڵى 1988.
یه‌كه‌م ده‌ركه‌وتنى نێوده‌وڵه‌تى وشه‌ى جێنده‌ر له‌ كۆنگره‌ى دانیشتوان بۆ گه‌شه‌پێدان له‌ قاهیره‌ ساڵى 1994 به‌كار هات وه‌ك زاراوه‌یه‌كى ناڕون و ته‌مومژاوى كه‌ (51)جار ئه‌م وشه‌یه‌ به‌كارهاتووه‌، دواى ئه‌وه‌ ساڵى 1995 له‌ كۆنگره‌ى پەکین (254) جار به‌كارهاتووه‌ به‌بێ ئه‌وه‌ى پێناسه‌یه‌ك بكرێت، هه‌ر بۆیه‌ داوای پێكهێنانى لیژنه‌یه‌ك كرا تا پێناسه‌یه‌كى فه‌رمى ماناكه‌ى بكه‌ن، كۆنگره‌كه‌ كۆتایی پێدێت و پێناسه‌ بۆ وشه‌كه‌ ناكرێت.

پێناسه‌:

• سندوقى گه‌شه‌پێدانى نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان بۆ ئافره‌تان پێناسه‌ى ده‌كات وه‌ك (ڕۆڵه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌ دیاریكراوه‌كان بۆ هه‌ریه‌ك له‌ ژن و پیاو، ئه‌م ڕۆڵانه‌ له‌ په‌روه‌رده‌دا ئه‌ژمار ده‌كرێت كه‌ به‌ درێژایی كات ده‌گۆڕێت به‌ فراوانى له‌ هه‌مان كلتوردا، وه‌ له‌ كلتورێكه‌وه‌ بۆ كلتورێكى دى).
  ئه‌م پێناسه‌یه‌ وا ده‌ری ده‌خات كه‌ ژنان و پیاوان له‌ ڕووى ئۆرگانیك (بایۆلۆجى) جیایه‌ له‌ پێكهاته‌ى ده‌روونى و كۆمه‌ڵایه‌تى تاكه‌كان، په‌روه‌رده‌ی كۆمه‌ڵایه‌تى ڕۆڵى كۆمه‌ڵایه‌تى دیارى ده‌كات، بۆیه‌ كۆمه‌ڵگه‌ و په‌روه‌رده‌ فاكته‌رى یه‌كلاكه‌ره‌وه‌ن له‌ پێكهێنانى ده‌روونى مێیینه‌ یان نێرینه‌دا، به‌بێ گوێدانه‌ سروشتى ئۆرگانی (عضوي).
• ئینسكلۆپیدیای به‌ریتانى ناسنامه‌ى جێنده‌رى پێناسه‌ ده‌كات وه‌ك هه‌ستى كه‌سێك به‌ خۆی وه‌ك نێر یان مێ، له‌ زۆربه‌ى حاڵه‌ته‌كاندا ناسنامه‌ى جێنده‌رى له‌گه‌ڵ تایبه‌تمه‌ندییه‌ ئه‌ندامیه‌كاندا ده‌گونجێت، هه‌ندێك دۆخ هه‌یه‌ كه‌ هه‌ستى مرۆڤ په‌یوه‌ندى به‌ تایبه‌تمه‌ندییه‌ ئه‌ندامیه‌كانیه‌وه‌ (عضوي) نییه‌ واتا هه‌ستى تایبه‌تیان به‌ نێرێتى یان مێیه‌تى.
  ئه‌م پێناسه‌یه‌ ده‌گاته‌ ئه‌وه‌ى كه‌ ناسنامه‌ى جێنده‌رى به‌ له‌ دایك بون به‌ نێر یان مێ دیاری ناكرێت، به‌ڵكو فاكته‌رى ناوه‌كى و كۆمه‌ڵایه‌تى هه‌یه‌ بۆ پێكهێنانى ناوه‌كى ناسنامه‌ى جێنده‌رى، له‌ ژێر كاریگه‌رى فاكته‌ره‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كاندا كه‌ منداڵ گه‌شه‌ ده‌كات ده‌گۆڕێن و فراوان ده‌بن.
  واته‌ ئه‌وان وا ده‌بینن كه‌ ده‌توانرێت شوناسێكى ڕه‌گه‌زى دواتر پێكبهێنن بۆ زاڵبون به‌سه‌ر ناسنامه‌ى ڕه‌گه‌زی بنه‌ڕه‌تدا (وه‌ك ڕه‌گه‌زى سێییه‌م).
• ڕێكخراوى ته‌ندروستى جیهانى ده‌یناسێنێت بۆ وه‌سفكردنى ئه‌و تایبه‌تمه‌ندییانه‌ى كه‌ ژن و پیاو وه‌ك سیفه‌تى پێكهاته‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان هه‌ڵیده‌گرن، په‌یوه‌ست نییه‌ به‌ جیاوازى بایۆلۆجى.
  *له‌ كۆنگره‌ى ڕۆما بۆ دامه‌زراندنى دادگاى نێوده‌وڵه‌تى ساڵى (1998) ئاماژه‌ دراوه‌ به‌ (هه‌ر جیاكارییه‌ك یان سزایه‌ك له‌سه‌ر بنه‌ماى جێنده‌ر به‌ تاوانى دژى مرۆڤایه‌تى داده‌نرێت)
  
• ده‌رهاویشته‌ و لێكه‌وته‌كانى
  له‌ ڕوانگه‌ى ئه‌و سه‌ربورد و پێناسانه‌ى كردمان ده‌رهاویشته‌و لێكه‌وته‌كانى به‌دى ده‌كه‌ین به‌ تایبه‌ت ئه‌و ئه‌زموونانه‌ی له‌ هه‌ندێك وڵاتدا كراوه‌، تێده‌گه‌ین جێنده‌رچى بووه‌ و له‌ كوێوه‌ سه‌رى هه‌ڵداوه‌ و به‌ره‌و كوێ براوه‌. ڕۆژنامه‌نوسى ئه‌مریكى (دیل ئولیرى) له‌ كتێبی (به‌رنامه‌ى جۆرى كۆمه‌ڵایه‌تى)دا ده‌رباره‌ی شێوازی هاتنی ئه‌جیندای جه‌نده‌ر بۆ ناو كۆمه‌لگەكان ده‌ڵیێت ( به‌رنامه‌ى جێنده‌ر وه‌ك كه‌شتیه‌كی دریژ نایه‌ته‌ ناو روباری كۆمه‌لگە، به‌ڵكو وه‌ك ژێرده‌ریاییه‌ك(غواصه‌) دێت، به‌ شێوه‌یه‌ك دیزاین كراوه‌ كه‌ ته‌نها به‌شێكى بچوكى لێ ئاشكرا ده‌بیت).
  *ئه‌و قۆناغانه‌ى جێنده‌ر پێییدا گوزه‌ر ده‌كات به‌ ڕۆشنى دیاره‌ له‌ بانگه‌شه‌ بۆ مافى ئافره‌ت و یه‌كسانى ڕه‌گه‌زى و هه‌ل و ڕۆڵى یه‌كسان ده‌ست پێ ده‌كات كه‌ بانگه‌شه‌یه‌ بۆ مافى توێژیكى فراوانى كۆمه‌ڵگه‌ كه‌ نیوه‌ى مرۆڤایه‌تى پێك دێنێت، ئاراسته‌كه‌ى ده‌گۆڕێت له‌ مانا و مدلول بۆ بانگه‌شه‌ بۆ كه‌مینه‌یه‌ك كه‌ هاوڕه‌گه‌زبازییه‌.
  جێنده‌ر وه‌ك ئایدیۆلۆژیاییه‌ك دێت كه‌مینه‌یه‌كى كه‌م ده‌گشتێنێ و ده‌یكاته‌ بنچینه‌ له‌ به‌رامبه‌ر سروشتێكى زۆرى زۆرینه‌دا، له‌ژێر ئه‌م ناوه‌دا كار بۆ ئاساییكردنه‌وه‌ى هاوڕه‌گه‌زبازى و مافی ڕیزپه‌ڕه‌كان ده‌كات.
  *تیۆرى جێنده‌رى له‌ ڕوانگه‌ی بایۆلۆجیه‌وه‌ سه‌یرى مرۆڤ ناكات، كه‌ خوای گه‌وره‌ دووجۆرى نێر و مێی دروستكردووه‌، پێیی وایه‌ جیاوازییه‌ سروشتى و فیترییه‌كان ده‌ستکردن، كاریگه‌رى فاكته‌رى كلتورى و كۆمه‌ڵایه‌تى و ئاینى و هۆكارى ترن، كه‌ دروستكراوى مرۆڤن و ده‌كرێت بگۆڕێن، ئه‌مه‌ش ته‌واو پێچه‌وانه‌ى دۆخه‌ سروشتیه‌ گشتیه‌كه‌ى مرۆڤه‌ له‌و جیاوازییه‌ فیترییانه‌یه‌ كه‌ خواى گه‌وره‌ له‌ ڕووى بایۆلۆجى و فسیۆلۆجى مرۆڤى له‌سه‌ر خه‌لق كردووه‌، هه‌ر ئه‌م جیاوازیانه‌ش ده‌بێته‌ ته‌واوكارى و هاوسه‌نگى ژیان.
• تێكه‌ڵ كردنى ڕۆڵه‌كان و وه‌ك یه‌ك لێكردن (تماثل) ى هه‌ردوو ڕه‌گه‌زو بێ بایه‌خكردنى زیاترى ڕۆڵى مێیینه‌ كه‌ سه‌ره‌كیترینیان دایكایه‌تییه‌، جیاوازى بایۆلۆجی و فسیۆلۆجى ته‌واوكارییه‌ بۆ ڕۆڵه‌كان، هه‌ندێ ڕۆڵ هه‌یه‌ ئافره‌ت ده‌توانێت بیگێڕێن و پیاوان ناتوانن، هه‌روه‌ك هه‌ندێك ڕۆڵ هه‌یه‌ پیاوان ده‌توانن بیگێڕن و ئافره‌ت ناتوانن، زۆرێك ڕۆڵى هاوبه‌ش هه‌یه‌ كه‌ هه‌ردووكیان ده‌توانن بیگێڕن، واته‌ ته‌واوكارى و هه‌ماهه‌نگى ڕۆڵه‌كان یه‌كێكه‌ له‌ كۆڵه‌كه‌ بنه‌ڕه‌تیه‌كانى بنیاتنانى كۆمه‌ڵایه‌تى و ژیارى له‌ نێوان مرۆڤه‌كاندا، وه‌ك یه‌ك لێكردنى (تماثل) ئافره‌ت و پیاو دواجار به‌ زه‌ره‌رمه‌ندى ئافره‌ت ده‌شكێته‌وه‌.
• بێ بایه‌خ كردنى ناسنامه‌ى مرۆڤ، پرسی ناسنامه‌ له‌ گشت ئاسته‌كاندا گرنگ و پڕبایه‌خه‌، یه‌كێك له‌ هه‌وڵه‌كانى كۆمه‌ڵگه‌ و نه‌ته‌وه‌كان پاراستنى ناسنامه‌یانه‌، ئه‌وه‌ی جێیی سه‌رنجه‌ له‌سه‌ر ئاستى تاك بۆ ناسنامه‌ى ڕه‌گه‌زى وا بێ به‌ها ده‌كرێت وا به‌ سانایی مرۆڤ ده‌ستبه‌رداری ناسنامه‌ ڕه‌گه‌زییه‌ سروشتیه‌ خواكرده‌كه‌یی ببێت، ئه‌مه‌ جۆرێك له‌ كه‌مكردنه‌وه‌ى به‌های مرۆڤه‌ نێر بێت یاخود مێ.
• تێكه‌ڵ كردنى مافى ئافره‌ت و مافى مرۆڤ، به‌ بابه‌تێكى نه‌خوازراو به‌ ئایین و كلتور و به‌ها كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان له‌ كۆمه‌ڵگه‌كاندا كه‌ هاوڕه‌گه‌ز بازییه‌، ته‌نانه‌ت ئه‌م بابه‌ته‌ له‌ زۆرێك له‌ وڵاتانى ڕۆژئاواشدا جێگه‌ى مشتومڕ بووه‌، هه‌روه‌ها ئه‌وان پێش كۆمه‌ڵگه‌كانى ئێمه‌ تاڵیه‌كه‌یان چه‌شتووه‌، له‌ ئێستادا چه‌ندین گرفت و نه‌هامه‌تى ڕووى تێكردوون له‌ ڕووى سیستمى كۆمه‌ڵایه‌تى و نازانن چۆن چاره‌ى بكه‌ن و ڕووبه‌ڕووى ببنه‌وه‌.
  تا ئه‌م ساته‌وه‌خته‌ كۆمه‌ڵگه‌ى كوردى پارێزراو بووه‌، هاوڕه‌گه‌زبازى وه‌ك كارێكى قێزه‌ون و دوور له‌ ئاستى گه‌وره‌یی و شكۆى مرۆڤ بینیووه‌، هاورده‌كردنى ئه‌م جۆره‌ ئایدۆلۆژیایه‌ له‌ژێر هه‌ر ناو و نیشانێك بێت پێچه‌وانه‌یه‌ به‌ ئاراسته‌ى ئایین و به‌ها و كلتوورى ئه‌م میلله‌ته‌ و مه‌ترسییه‌ بۆ شوناسى مرۆیی و نه‌ته‌وه‌ییمان.

سه‌رچاوه‌كان
1-امل بنت عائچ الرحیلی، مفهوم الجندر واپاره‌ على المجتمعات الاسلامیه‌، الگبعه‌ الاولى، 2006
2- د.بتول فاروق الحسون، 1994دراسات الجندریه‌ (النوع الاجتماعی) فی فقه المراه‌
3- د.عصمت

سەرچاوە

1-امل بنت عائض الرحيلي، مفهوم الجندر واثارة على المجتمعات الاسلامية، الطبعة الاولى، 2006

2- د.بتول فاروق الحسون، 1994دراسات الجندرية (النوع الاجتماعي) في فقه المراة

3-  د.عصمت محمد حوسو، الجندر الابعاد الاجتماعية والثقافية، الطبعة الاولى، 2009

4- المؤلفة: جوزيف بتلر، المترجمة: فتحي المسكيني، قلق الجندر: النسوية وتخريب الهوية، 2022

5-رشيد لبيض، مجلة الحوار المتمدن، النوع الاجتماعي:مفهومه،نظرياته، وتمثلاته، 2013

6-سيما عدنان ابو رموز، النوع الاجتماعي(الجندر)، ماجستير دراسات اسلامية معاصرة، فلسطين، 2005 7-خضر ا.حيدر، مفهوم الجندر دراسة في معناه، ودلالاته،وجذوره،وتياراته الفكرية،