عائیشە(ر.خ) لە (18) ساڵیی هاوسەرگیریی كردووە

د. عومەر عەبدولعەزیز
عائیشە كێیە؟
عائیشەی دایكی بڕواداران، ئەو ئافرەتەیە كە خوای گەورە بە (سورەتی نور) پاكیزەیی‌و داوێنپاكیی دووپات كردەوە. ئەو ئافرەتەیە كە دەیان بۆچوون‌و ڕاو فتوای بۆ گەورە زانایانی هاوەڵان، ڕاست كردووەتەوە. ئەو ژنەیە (أبو موسی) دەربارەی دەڵێت: “هەر فەرموودەیەك لە ئێمەی هاوەڵانی پێغەمبەر بئاڵۆسكایە‌و تێی نەگەیشتینایە، پرسیارمان دەكرد لە عائیشە، چونكە ئەو زانیاریی لەسەری هەبوو”. (مەسروقی كوڕی ئەجدەع)یش- كە زانایەكی گەورەی (تابعین) بوو، كاتێك لێیان پرسی: ئەرێ عائیشە هیچی لە میرات دەزانی؟ وتی: سوێند بەخوای گەورە! هاوەڵانی پێغەمبەرم دیووە پرسیاری میراتیان لە عائیشە دەكرد. بۆیە (هشام) لە باوكییەوە دەگێڕێتەوە دەڵێ: “من هاوەڵیی عائیشەم كردووە، نەمدیوە هیچ كەس لەو شارەزاتربووبێت لە ئایەتێك كە دابەزیوە، یان فەرزێكی خوا كە هاتووە، یان سوننەتێك، یان شیعرێك، تەنانەت كەسم نەدیوە لەو باشتر ڕیوایەتی گێڕابێتەوە، یان شارەزاتربووبێت بە مێژووی عەرەب، یان بابەتی دادوەریی‌و قەزا، یان بابەتی پزیشكیی. لە بارەی پزیشكییەوە لە عائیشەم پرسی: پورێ: ئەوە لە كوێوە فێری زانستی پزیشكیی بوویت؟ وتی: نەخۆش دەكەوتم، شتم بۆ وەصف دەكرا، چەند جار ئەمە دووبارە بووەوە. خەڵكەكە نەخۆش دەكەوتن‌و چارەسەریان بۆ یەكتر باس دەكرد، ئیتر منیش لەبەرم دەكرد”. (عطاء كوڕی ڕەباح)یش دەڵێ: “عائیشە زاناترین فەقیه بوو، لە هەموو كەس ڕاوبۆچوونی دروستترو جوانتربوو”.
دەربارەی زمانزانیی‌و ڕەوانبێژیشی، (ئەحنەف) وتوویەتی:”من گوێم لە وتاری ئەبوبەكرو عومەرو عوسمان‌و عەلی‌و خەلیفەكانی دوای ئەوانیش بووە، هیچ وتارێكم نەبیستووە، ڕەوانترو جوانتربووبێت لەوەی لە زمانی عائیشەوە بیستوومە”، بۆیە (موسی كوڕی طەلحه) دەڵێت: هیچ كەسم نەدیوە لە عائیشە ڕەوانبێژتر بووبێت.
لەگەڵ ئەمانەدا ئەم خاتوو عائیشەیە (2210) فەرموودەی گێڕاوەتەوە، زۆربەیان بابەتی ئەحكام‌و ئەخلاقن‌و بایەخی خۆیان هەیە.
پرسیار لێرەدا ئەوەیە: ئەگونجێ‌ ئەم هەموو لێهاتنە لە كچۆڵەیەكی هەشت نۆ ساڵیدا كۆ ببێتەوە؟ یان ئەگەر 10 ساڵی مەدینەیشی بخەیتە سەر كچێكی 20 تا 23 ساڵ، ئەوەندە هەژموونی زانستیی بەسەر ڕیشسپییەكانی هاوەڵاندا هەبێت؟
وەڵامی ئەم پرسیارە لەم بڕگەیەی دووەمدا دەدەمەوە.
عائیشە لە 18 ساڵی گوێزراوەتەوە، نەك نۆ ساڵی:
ساڵانێكی زۆرە بە هۆی چەند ڕیوایەتێكەوە ئەوە لە مێژوو و كەلەپوری ئیسلامیدا تۆمار بووە، كە عائیشەی دایكی ئیمانداران، لە شەش ساڵیی مارە بڕاوەو لە هەشت ساڵیی گوێزراوەتەوە.
سەرچاوەی ئەو زانیارییەی سەرەوە، دەگەڕێتەوە بۆ ڕیوایەتێك كە ئەمەی خوارەوە سەنەدو مەتنەكەیەتی:
(حدثنی فروة بن أبي المغرا‌ء: حدثنا علي بن مسهر، عن هشام، عن أبیه، عن عائشە رضي الله عنها قالت: (تزوجني النبي (صل الله علیه وسلم) وأنا بنت ست سنین، فقدمنا المدینة… فأسلمتنی إلیه، وأنا یومئذ بنت تسع سنین.)
لێرەدا تیشكێك دەخەمە سەر ڕاوییەكان‌و سەنەدی ڕیوایەتەكە، پاشان قسەیەكیش لە دەق‌و مەتنەكەی دەكەین:
یەكەم: ناتەواوی ڕیوایەتەكە لە ڕووی سەنەدەكەیەوە:
1/ ئەم ڕیوایەتە لە پێنج ڕێگەوە هاتووە، كە هەموویان دەچنەوە سەر كەسێك بە ناوی (هشام كوڕی عوروە)، كە لەگەڵ ئەوەی یەكێكە لە (تابعین)ە گەورەو بەڕێزەكان، بەڵام هەندێك قسەی لەسەرە، كە لێرەدا قسەی دوو زانای گەورە دێنمەوە:
أــ پێشەوا زەهەبی لە (یەعقوب كوڕی شەیبە)وە دەگێڕێتەوە، كە دەربارەی (هشام)ی ناوبراو وتوویەتی: “هشام حوججەیە، قسەی لەسەر نەكراوە، بەڵام كاتێك كە چووەتە عیراق، لەوێ‌ لە گێڕانەوەی ڕیوایەتدا دەستی شل كردووە. شتانێكی بەدەم باوكییەوە گێڕاونەتەوە، كە لەوی نەبیستوون‌و لە كەسانی تری بیستوون، (واتە: تووشی دەردی (إرسال) بووە). كەواتە ڕیوایەتەكانی هیشام دەبنە جۆری (مرسل).
جا، زانایان- لەوانە: پێشەوا موسلیم- سەبارەت بە ڕیوایەتی (مورسەل)، دەڵێن: “المرسل من الروایات في أصل قولنا وقول أهل العلم بالاخبار، لیس بحجة… إنه لا یصح عند أكثر أهل الحدیث”، واتە: ڕیوایەتی (مورسەل) لە ئەصلی قسەی ئێمەو قسەی ئەهلی زانستی ڕیوایاتدا، حوججەت نیە، (واتە: نابێتە بەڵگەی شەرعیی)… ڕیوایەت ئەگەر (مورسەل) بوو، لای زۆربەی زانایانی فەرموودە ڕاست‌و دروست نیه.
ب ــ لەبەر ئەو هۆكارەی سەرەوە، یەكەم پێشەوای فەرموودە (مالك) لەو (هشام)ە ناوبراوە بێ تاقەت بوو، لێی ڕازی نەبوو، ئەیوت: هشام سێ جار چوو بۆ (شاری) كوفە، یەكەم جار دەیوت: باوكم بۆی گێڕامەوە، وتی: عائیشە بۆی گێرامەوە. جاری دووەم دەیگوت: باوكم هەواڵی دامێ‌ لە عائیشەوە. كە جاری سێیەم چوو، دەیوت: باوكم لە عائیشەوە. یانی: تووشی (إرسال) بوو، قسەی وای نیسبەت ئەدایە لای باوكی، كە نەیكردبوون.
2/ لە ڕێیەكی ترەوە (ئەعمەش)، لە (ئیبراهیم)، لە (ئەسوەد)ەوە دەیگێڕێتەوە. (ئەعمەش) (ناوی سولەیمانی كوڕی میهرانە (ساڵی 148 ك، كۆچی دوایی كردووە) قسەی لەسەر كراوەو بە (مدلس) ناسراوە. زۆربەی زۆری زانایانی فەرموودەناس جەختیان لەسەر ئەوە كردووەتەوە كە (ئەعمەش)ی ناوبراو (مدلس) بووەو ڕیوایەتەكانی -وەكو زۆرێك لە ڕیوایەتی كوفییەكان- لاوازن‌و قسەیان لەسەرە.
دووەم: نادروستیی ڕیوایەتەكە لە ڕووی مێژووییەوە: لە ڕووی مێژووییشەوە، تەواوی سەرچاوەكان ئەوە دووپات دەكەنەوە كە ئەسمای كچی ئەبوبكر -خوشكی عائیشە-خوا لێیان ڕازی بێت- دە ساڵ لە عائیشە گەورەتر بووەو 27 ساڵ پێش كۆچی پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) بۆ مەدینە لەدایك بووە، كە دەكاتە (596)ی زاینی، یانی لە كاتی كۆچدا واتە لە ساڵی (610ز)دا 4 ساڵان بووە. بەو پێیە تەمەنی عائیشە لە ساڵی 610 دا چوار ساڵ بووە، یانی ساڵی 606 لەدایك بووە، كەواتە كاتێك پێغەمبەری خوا مارەی بڕیوە تەمەنی 14ساڵ بووە، چونكە ڕیوایەتەكان دەڵێن: پێش كۆچكردن بە سێ ساڵ مارەی بڕی، بەڵام هەڵەكە لەوەدایە كە دەڵێن: لەو كاتەدا تەمەنی شەش ساڵ بوو، ڕاستییەكەی ئەوەیە 17 ساڵ بووە، بەم هاوكێشەیەی خوارەوە:
ئەسما 10 ساڵ لەو گەورەتر بووەو 27ساڵ پێش كۆچ لەدایكبووە. عائیشە كە دەساڵ لەو منداڵ تر بووبێت، واتە 17 ساڵ پێش كۆچ لەدایك بووە، ڕیوایەتەكانیش دەڵێن: پێش كۆچ بە 3 ساڵ مارەی بڕیوە، واتە 14ساڵا بووە، هەروەها دەڵێن لە كۆتایی ساڵی یەكەمی كۆچدا گواستییەوە، واتە چوار ساڵ پاش مارەبڕین، كەواتە لە 18ساڵیدا گوێزراوەتەوە.
لێرەوە بۆمان دەردەكەوێت ئەو ڕیوایەتەی لە صەحیحی بوخاری هاتووە كە دەڵێت: (پێش كۆچكردن بە سێ ساڵ مارەی بڕی‌و شەش ساڵن بوو، لە كۆتایی ساڵی یەكەمی كۆچیش گواستیەوە‌و نۆ ساڵان بوو)، هەڵەی مێژوویی تێدایە، ئەو بەشەی دەڵێ: پێش كۆچ بە 3 ساڵا مارەی بڕی تەواوە، بەڵام كە دەڵێ: ئەو كاتە شەش ساڵ بوو هەڵەیە، چونكە چواردە ساڵ بووە، نەك شەش ساڵ. ئەو بەشەش كە دەڵێ: ساڵی یەكەمی كۆچی گواستییەوە، نۆ ساڵ بوو، بەشی یەكەمی تەواوە، بەڵام ئەوە كە دەڵێ: 9 ساڵ بوو، هەڵەیە، چونكە 14 ساڵ، چوار ساڵی بخەیتە سەر دەكاتە 18ساڵ.
ئەوەش مەعلومە كە خاتوو عائیشە لە تەمەنی (73) ساڵیدا، لە ساڵی (57) ی كۆچیدا لە سەردەمی خەلیفە (مەڕوانی كوڕی حەكەم)دا كۆچی دوایی كردووە.
هیوادارین چی دی كۆتایی بەم باسی مارەبڕینە بێت، بەو شێوەیەی كە لەو ڕیوایەتەدا هاتووە، كە لە هەر سێ لایەنی سەنەدو مەتن‌و مێژووییەوە، ناتەواویی تێدایە.