حەسەن مەحمود حەمە كەریم
زۆر كەس پێی وایە كە تەنها پیاو بەدیهێنەرو داهێنەری شارستانی و ئاوەدانین، وا دادەنێن كە پێشكەوتنی مەدەنیەت تەنها بە زەین و بازوو باهۆی پیاوان بەدیهاتووە، بەڵام مێژوو دەڵێت كە ئافرەتیش شان بەشان پیاو هەماهەنگ و هاوكار بووە، نەك تەنها لە ئاوەدانیدا، بەڵكو لە فەرهەنگ و زانست و ئەدەبدا و كاری بەنرخیان لێوەشاوەتەوە، ڕاژەو خزمەتیان بە زمان و ئەدەب و هونەری كورد كردووە، من لێرەدا دەستەو ڕستێك لە ئافرەتی كورد نیشاندەدەم، كە هەزار ساڵ لەمەوبەر بەشدار بوون لە دانانی یەكەم بەردی بناغەی ئەدەب و هونەری كوردی، لە ئاستێكدا كاریان كردوە كە من بۆ خۆم بۆ دووسەد ساڵە نەمدیوە ئافرەتێك لە نێو كوردا هەڵكەوتبێت لەو ئاست و ستایل و تواناو ئازادیەی ئەواندا بێت، ئەوان هەزار ساڵ لەمەوبەر شیعریان لە پلەیەكی بەرزو باڵادا هۆنیوە، مۆسیقاو تەنبوریان لە كۆڕی ئاینیدا ژەنیوە، شیعرەكانی خۆیان لە جەمخانەكاندا بە دەنگ و گۆرانی و لاواندنەوە چڕیوە، ئامادەبوانیان هێناوەتە جۆش و خرۆش و خۆشیوە.
ئەم ئافرەتانەی باسی دەكەم شاعیر بوون، هەرچەند زۆر كەمیان لەبارەوە دەزانین، بەڵام تەنبور ژەن بوون، دنگخۆش و گۆرانی بێژوو حەیران و لاوانەوەی عیرفانی و شێخانی خوێن بوون، مامۆستای مۆسیقی بوون و خەڵكیان فێركردوە، بانگخوازو داعی بوون، كۆڕ گێڕو سەرحەلقە بوون، زۆر ئازاو ئازاد بوون، چوون بە گژ گەورەترین زاناو فەیلەسوفی وەك بابە ناوس و خراپەكانی كۆمەڵگەو ڕكابەریان كردوە، من دەپرسم، ئەو هەموو سیفەتە بەرزانەتان لە چ ئافرەتێكی ئەم سەردەمەدا دیتووە، لەگەڵ ئەو هەموو پوڵ و پارەو ئازادی و ئاسانكاری و دەستگا هونەری و ئەدەبیەدا..!!
دایە خەزانی سەرگەتی
دایە خەزان كچی ئەحمەد سەرگەتیە، لە سەرگەت لە دەوروبەری ساڵی 500 كۆچی لە دایك بووە، بە منداڵی باوكی مردووە، دایكیشی لەبەر هەژاری و بێنەوایی شویكردوە بۆ ئەوەی خەزانی تاقە كچی بۆ سودی دوا ڕۆژ بەخێو بكات، سەرەتا خەزان لای دایكی هەندێكی خوێندوە، پاشان لای مەلای ئاوایی فێری خوێندن و نووسین بووە، پاشان خوی داوەتە دیوانی شاعیرانی كورد، سروشتە جوانەكەی هەورامان دەرگای چریكەی هۆنراوەی كردوەتەوە، پاشان چوەتە سەر ڕێوڕەچەی یارسان و ئەوەندەی تر ئاگری گورتژمەی خۆش كردوە و، هۆنراوەی بۆ هۆنیوەتەوە، لە پەڕاوی دەورەی بابەناووسدا بە یەكێك لە ژنانی خواناس و پارێزگاری سەدەی پێنجەمی كۆچی ناسراوە، شیعری زۆر ناسك و پاراوو پڕ مانای لە پەڕاوی بابەناووس و سەرەنجامدا هەیە، لە دێی سەرگەت پیاوێكی زاهیدو عارف و شاعیرو تەنبور ژەن بووە بەناوی بابەناووس، كە لەسەر ڕێوڕەچەو تەریقەی قادری بووە، دایە خەزانیش یارسانی بووە، بابەناووس توانیویەتی خەڵكێكی زۆری هەورامان و ناوچەكە كە لەسەر تەریقەی یارسانی بوون لابدات و بیانهێنێتە سەر ڕێوڕەچەو تەریقەی قادری، دایە خەزان كە خۆی یارسانی بووە بەوە تێكچووە، دژایەتی توندی بابەناووسی كردوە، لە شیعرێكدا ناوكرۆكی خۆی دەردەخات، دەڵێ:
(شێرە كریا جەور، شێرە كریا جەور .. نە دەست بلە مەردوم كریا جەور
دادمان ڕەسان نە دەست ئی گەور .. دەستی وەش ئافات دندانش هزەور)
واتە: كوڕم شێرۆ، بابەناووس خەڵكی وەرزكردوە، ستەم لە خەڵك دەكات، وەرە بگە هانامان و خەڵك لە دەست ئەم گەورە ڕزگار بكە، وەكو شێر ئەو لەناو ببە، با لە بەڵاو قۆرتی ئەم پیاوە ڕزگارمان ببێت، دەڵێ ستەممان لێدەكرێ لەلایەن بلەی گاورەوە، وەرە بە هانامانەوە، پاشان دایە خەزان لە شیعرێكی تردا دەڵێ: (تیرێ وەت كەفۆ دەم و دگانا .. مەردەت زیندە كەرد جە گۆڕستانا
یارت گڵەودان جە وەر ئاوانا .. چای خودایوەن هەنش نیشانا)
واتە: باباناوس تیرێكت بۆ هاوێشتم و نیشتە ناو دڵم و گیانمی بوژاندەوە، وەكو ئەوەی مردوت لە گۆڕستاندا زیندو كردبێتەوە، تۆ بەم كردەوەت یاری خۆتت لە لافاوی ڕوبارو بەری ئاواندا گلەو دا، بەڕاستی ئێستا ئەزانم كە تۆ نوێگەی خوایت، مردوت لە گۆڕستان زیندو كردەوە، بۆم دەركەوت كە هێزێكی خودایت تێدایە، واتە پێش ئەوەی تۆ بناسم مردو بووم، تیری تۆ زیندوی كردمەوە.
پاشان دایە خەزان دەبێتە خەلیفەی باباناوس، دایە خەزان شاعیرو عاریف و تەمبوور ژەن بووە، خەڵكی بانگردوە بۆ ڕێگەكەی باباناوس و ژاری لەسەر نۆشاوەو ئەوسا لەسەرگەت مردوە.
دایە تەورێزی هەورامی
ئەم ئافرەتە ڕۆشنبیرو گەوهەرە شەوچرا تەنبور ژەنە، لە كێوەكانی بەندەنی بەرزی هەورامان، وەك نازدارێكی بێپەرواو ڕەندێكی خواناس و پارێزگارێكی هەردەگەڕ بووە، بە سۆزێكی ئایینی و ئەوینێكی ڕاستەقینە دڵی هاتوەتە جۆش، نەوای تەنبوری لە جەمخانەدا دڵ و دەماری یارانی هێناوەتە خرۆش، بە سۆزی هۆنراوەكانی ئەوانی هێناوەتە هۆش، ئەم ئافرەتە ڕەندە بە پێی پەرتوكی (سەرەنجام) و (مێژووی وێژەی كوردی) لە سەرەتای سەدەی چوارەمەوە هاتوەتە كۆژی ژیان، لە ناوەڕاستی ئەو سەدەیەدا لە هەورامان ماڵ ئاوایی خواستوەو لەوێ نێژراوە، دایە تەورێز بە یەكێ لە یارانی باوە سەرهەنگی دەودانی دێتە ئەژمار، یەكەمین ئافرەت بووە كە هۆنراوەی لە پەرتوكی سەرەنجامدا هەبووە، ڕازەكانی بەشێوەی دووبەیتی گەلێ بەرزو دڵنشین و شیرین گوتوە، بنواڕنە ئەم پارچەیە:
( ڕازەن پیاڵەم، ڕازەن پیاڵەم …. سەرسامم نە بەزم ڕازەن پیاڵەم
بادەی پیاڵەم یاوا وەناڵەم …. چمكە ناڵەكەم بەرز بێ نە عاڵەم)
واتە: پیاڵەی مەیەكەم لە شاری نهێنیەوە پێم دراوە، من لە بەزم و جەمی جەمخانەی خواناسیدا سەرم سوڕماوە، ئەو مەیە گەیشتە فریام، چونكە ناڵەو بڵێسەی دەرونم لە جیهاندا بەرز بوەوەو وریای كردمەوەو ئەهوەن بومەوە، لە ڕۆژی بەریندا كە گەوهەری هەموو بەندەكان پەیمانیان بەست، پیاڵەیەك بادە لە نهێنیەوە بە من درا، من لە بەزمی یارانی جەمخانەدا واقم وڕماوە، ئەو پیاڵە مەیەی كە لەناو جامەكەمدا بوو گەیشتە فریام، ناڵەو بڵێسەی دەرونم داساكاو ئارامی گرت .. زۆربەی دوو بەیتیەكانی دایە تەورێز پڕە لە زاراوەی خواناسی، هەركام لەم وشانە واتایەكی تایبەتیان هەیە .. لە دوو بەیتی تردا دەڵێ :
(جەم پەی ڕاسانەن، جەم پەی ڕاسانەن .. یاران یاوەران جەم پەی ڕاسانەن
هەركەس نێوەكی كەرۆ ئاسانەن .. جەم پەی ڕۆشنی زێڵ خاسانەن)
واتە: ئەی یاران كۆبونەوە لە جەمخانەدا بۆ ڕاسان و چاكانە، هەر كەسێك لەوێدا چاكە بكات كاری سوك و ئاسان دەبێت، ئەم جەم و كۆبونەوەیە بۆ ڕۆشنی دڵ و دەرونی خواناسانە، وشەی نێوەكی كە لەم دوو بەیتیەدا هاتووە بە واتای چاكەیە، هەموو یارسانەكان دەبوو هەموو هەفتەیەك جارێ لە جەمخانەدا كۆببنەوە بۆ تەنبور لێدان و لاواندنەوەی ویردو زیكر، سەرەتا پیر یا سەرۆكی جەم تەنبور دەژەنێ و بە دەنگێكی دڵتەزێن و ڕاكێشەر هۆنراوەیەك دەخوێنێتەوە، ئامادەبوانیش دوپاتی دەكەنەوە، هەر كەسە بەپێی توانا نیازو قوربانی دەكات تا دڵی ڕوناك دەبێتەوە و لەخوای نێزیك دەبێتەوە، مەبەستی شیعرەكە ئەوەیە دەبێ شتێ ببەخشی و شتێ وەرگری و پاكبیتەوە، لە جێیەكی تردا دەڵێ:
(زێڵ كەران ڕەوشەن، زێڵ كەران ڕەوشەن .. باران وە خوەرە زێڵ كەران ڕەوشەن
سەر سپەردە بان وە یاری وەشەن .. بسازن پەرێ وێتان یوو جەوشەن)
واتە: ئەی یاران بەخوەرەوە و تیشكی خوایی دڵتان ڕوناك بكەنەوەو سەری خۆتان بسپێرنە ئەم ڕێبازە، چونكە ڕەوشتی خوایی ڕەوشتێكی جوانە، بۆ دوا ڕۆژی خۆتان كراسێكی زرێ دروست بكەن .. دایە تەورێز دەڵێ ئەی یاران بە خوەرە كە تیشكێكە لای خواوەدێ و دڵ ڕوناك دەكاتەوە، سەرتان بسپێرن بە ڕێبازی خوایی و زرێی جەوشەنی لە چاكە بۆ دواڕۆژی خۆتان دروست بكەن، هەتا هەمیشە ڕۆح و ڕەوانتان لە خۆشی و شادیدا بێت.
جەلالە خانمی لوڕستانی
كچی میرزا ئامانای لوڕستانی و دایكی شاخوەشینە، ساڵی 387 ك لە دایك بووە، لە نیوەی سەدەی پێنجەم مردوە، شاعیرو مامۆستایەكی بەسەلیقە بووە لە فێركردنی تەنبور ژەنیندا، شیعرەكانی خۆی بە ئاهەنگی تەنبور ژەنینەوە لە جەمخانەدا خوێندوەتەوە، هەندێ شیعری لە دەورەی شاخۆشین جێماوەو تۆمار كراوە، شەیدای سروشتی جوانی لوڕستان بووە، شاخوەشینی كوڕی لە ناو خەڵكدا بە تیشكی خوا ناسراوە، ئەوەندەی تر ئاوری خورپەو كوتژمەكەی خۆش كردوەو بڵێسەی ئاگری هۆنراوەی بەرز كردوەتەوە، شاخوەشین دایكی بەیەكێ لە فریشتەكان ناساندوە، شیعرەكانی هەموو دڵنشین و پاراوو دڵڕاكێشن، لە جێیەكدا دەڵێ:
(ئەی كاكە ردا سوار دانا .. ئی فەرمان ئاما جە حەفت ئەسمانا
خەلق لوڕستان وە زۆش مەزانا .. پاكەن جەلالەی میرزا ئامانا)
واتە: ئەی كاكە ڕدا ئەی شاسواری زانا، ئەم فەرمانەی كە لە حەوت ئاسمانەوە هاتووە كە ئەبێ شا خوەشینم ببێ و تۆش مزگێنیت پێدام و منت لەم ڕازە ئاگادار كرد، كەچی خەڵكی لوڕستان ئەو منداڵە (شاخوەشین) بە شەلوف و زۆڵ ئەزانن، بەڵام جەلالەی كچی میرزا ئامان داوێن پاكە، سەرەنجام دەڵێ: جەلالە خانم بەهۆی تۆزقاڵێ تیشكی خۆرەوە تۆلدار (حامیلە) بوەو پاشان كوڕێكی بوەو ناویان ناوە شاخوەشین، پاشان دەڵێ:
(نەبەرەی شایی نەبەرەی شایی .. ئاورۆ نیشتە بیم نەبەرەی شایی
مێردان و ژەنان مەشین وە شایی .. پەرێ شا خوەشین مەدان گەوایی)
واتە: ئەوڕۆ لەبەردەرگای دیوانی شاییدا دانیشتبوم، دیم كە پیاوان و ژنان یەك یەك بە شایی و خۆشی ئەچونە ناوەوەو بڕوایان ئەهێنا بە شاخوەشین و سەریان ئەسپاردە ڕێ و ڕەچەی ئەو، لە خۆشیا ئەوەندەی تر ئەگەشامەوەو شانازیم ئەكرد .. لە دوو بەستەی تردا دەڵێ :
(یاران پەرێ بۆ یاران پەرێ بۆ .. زاری كەن چەنی بوڵبوڵ پەرێ بۆ
ئەز ئەو وڵەنان ئامام وەلای تۆ .. ئانە پەتمان وێم وەستم جە تۆ)
واتە : ئەی یاران لەگەڵ بڵبڵ دا بۆ (بۆن) بگەڕێن و بناڵێنن زاری و شین بكەن، ئەی بڵبڵی فرشتە، من ئەو گوڵەم كە هاتومەتە لای تۆ، ئەوا سەرلەنوێ لەگەڵ تۆدا پەیمانم بەست كە (بۆن)ی خۆمت پێ بدەم.. جەلالە خانم لەم دوو بەیتەدا دیاردی دەكاتە سەر ئەفسانەی گوڵ و بڵبڵ كە لەناو زەردەشتی و یارسانەكاندا دەگێڕنەوەو مانایەكی بەرزو قوڵی هەیە لە ڕازو خولقەت،
جەلالە خانم لەو دوو بەیتەدا دەڵێ لەگەڵ بڵبڵدا بۆ (بۆ) بچریكێنن و بناڵێنن و ببنە هاوڕاز، منیش ئەو گوڵەم كە لەگەڵ بڵبڵ دا لە بەهەشت دەركرام، سەرلەنوێ پەیمانم بەست كە بۆنی خۆمی پێبدەم، بەمەرجێ ڕازداربێ و ڕازەكە نەدركێنێ..
پاشان جەلالە خانم ئەم پەردانە دا ئەداتەوەو ئەكەوێتە كۆڕی مەی نۆشانی مەیخانەی ڕۆژەكەی بەرین و لە جۆشی كورەی دەرونێكی بەسۆزو خرۆشەوە دەڵێ:
(مەستم جەبادەی ڕۆی ئەلەست تۆ .. وەسەم یەك جامێ مەی جەدەست تۆ
ئایینەی زێڵم ڕۆشنەن چوون مەی .. چەو بوون بیەنم مەی پەرەست تۆ)
واتە: ئەی خوایە لە بادەی ڕۆژەكەی ئەلەست كە لەو ڕۆژەدا گەوهەری هەموو بەندەكان پەیمانیان بۆ بەدیهێنانی مرۆ بەست و بە گەورەیی و یەكتایی تۆ گەواییان هێنا، ئەوا من بە خواردنەوەی ئەو بادەیە مەستم، ئەگەر تەنیا جامێ تر لەو بادەم بدەیتێ بەسمەو دڵم دێنێتە سەرخۆی، بەڵام بەمەرجێ كە جامە مەیەكە بە فەرمانی خۆت بێت، ئێستا ئاوێنەی دڵم وەكو مەی ڕوناكە، هەر لەبەر ئەوەیە كە بومەتە مەی پەرستی تۆ.
ڕێحان خانمی لوڕستانی
لە سەدەی پێنجەمی كۆچیدا ژیاوە، دەروێشی شاخۆشین بووە، شیعری زۆری لەسەر شاخۆشین و خەرقەو سوتان و خواو ئەلەست نوسیوە، دەڵێ :
(خوەشین ئەلەست خوەشین ئەلەست .. سەرم جە سەودای تۆ بیەن سەرمەشت
گوڵ و شەمامەم هەردووها نەدەست .. گەواهی مەدەن چ خاس و چ گەست)
واتە: ئەی خوەشینی ڕۆژەكەی بەرین، سەرم لە سەودای تۆدا مەست بووە، هۆشم بەلای خۆمەوە نەماوە، ئەوا گوڵ و شەمامەم وا بە دەستەوە، هەموو كەسێك لە هەموو چینێ چاك و خراپ بڕوات پێ دێنن و گەواهت لەسەر دەدەن كە تۆ تیشكێكی لە خوا.
فاتمە لوڕەی گۆران
لە سەدەی پێنجەمی كۆچیدا ژیاوە، ئەوینداری بیری بابا تاهێری هەمەدانی و لایەنگری ڕەچەی شاخۆشین بووە، شیعری زۆری بۆ شاخۆشین و زیكرو هەلیلە وتووە، دەڵێ:
(گیان پەرێ چێشەن گیان پەرێ چێشەن .. هەركەس تۆ دارۆ گیان پەرێ چێشەن
وە نامت سەو گەند دەرونم بێشەن .. بێ تۆ گیان و زێڵ هەمیشە ڕێشەن)
واتە: ئەی شاخۆشین، هەركەس تۆی هەبێ و لایەنگری تۆبێ گیانی بۆ چیە، سوێندم بە ناوت كە دەرونم ئێشێ و بە بێ تۆ گیان و دڵم بریندارە ..
لزاخانمی جاف
لە سەدەی پێنجەمی گۆچیدا ژیاوە، خەڵكی شارەزورەو لە لوڕستان ژیاوە، لایەنگری شاخوەشینە، شیعرەكانی شیرین و پاراون، دەڵێ:
(حەیدەر صەرراف حەیدەر صەرراف .. چەندی نەعەینە بیم نە گێج تاف
ئێستا مەواچان پەنەم كچە جاف .. قەباڵە ماری نەتاش صەصاف)
واتە: ئەی حەیدەری گەوهەر ناس، ماوەیەك لە عەینەدا بووم و لە گێژاوی تاڤگەی ئەو ئاواییەدا ڕامئەبوارد، ئێستا بە من ئەڵێن ئەی كچە جاف، ئەبێ تۆ قەباڵەو بنچاخی ڕازی یاری لە نێوانی كێوی مەساف بێنی.
خاتوو مەی زەرد
لە سەدەی پێنجەمی كۆچی لە لوڕستان لە دایك بووە، لایەنگرو یاری شا خوەشین بووە، شیعری لە سەرەنجامدا هاتووە، لە دوانزە ساڵیەوە پەپولەی دەوری شاخوەشین بووە، دەڵێ:
(خوەشین جەببار خوەشین حەببار .. هەزار سوار ئاما بۆ شاهەن حەنبار
جەببار خوەشینا ئێمەشان شكار .. وە ڕحمەتەوە بژەندی دیار)
واتە: ئەی خوەشینی بەهێزو زۆردار لە خواناسیدا، هەزار شاسواری مەیدانی خواناسی هاتونەتە ئەم جیهانەوە، بەڵام تەنیا یەكێكیان لە هەموو بەرزترو بەهێزترە، ئەو تاقە سوارە بەهێزەش بریتیە لە شاخوەشین، كە بەهێزی خواناسی خۆی ئێمەشی شكار كردوەو كردوینیەتە پەیڕەوو لایەنگری خۆی، كەوابوو ئیتر بە هۆی ئەو پیت و ڕێژنەوە كە شاخوەشین هێناویەتی دەرگا لەسەر وڵكەو وڵات داخەن و ئیتر نیازتان بە پیت و ڕێژەو بەرەكەتی كەس نەبێ.
