پێگەی ئافرەت لە شارستانیەتی ئیسلامیدا

یوسف صابر
بە شێوەكی گشتی دەتوانین بڵێین: نوسین و قسە كردن، لە بارەی ئافرەت و مافەكانی ئافرەت ، دەگەرێتەوە بۆ كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدە, بە درێژایی سەدەی بیستیش یەكێكبووە لەدیارترین و گرینگترین بابەتەكان، كە توێژینەوە و لێكۆلینەوەو قسەوباسی زۆری لەسەر كراوە. زۆرێك لەوانەی توێژینەوەیان لەم بوارەدا كردوە، كەوتونەتە ژێر كاریگەری رۆشنبیری ڕۆژئاوا، بەبێ‌ ئەوەی ڕەچاوی ئاستی كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری و ژیارو كلتورو واقیعی ئەو كۆمەلگایانە بكەن, لەبەرئەوەی هەموو میللەتێك خاوەنی كلتورو بەهای تایبەتی خۆیەتی، پێویستە ڕێز لەو بەهاوكلتورە بگیرێت. لە سەر ئەو ئەساسەش بۆ كۆمەڵگەكان بڕوانین. بۆ ئەوەی دەرئەنجامی باشترو چاكترمان دەست بكەوێت.
لەئیسلامدا ئافرەت دایكە، خوشكە، هاوسەرە، سوکنا و مەوەدەو رەحمەیە، لە ئیسلامدا نەك مافی ئافرەت دراوە، بەڵكو نازی ئافرەتیش كێشراوە. واتە لە ماف زیاتری پێدراوە. گەیشتۆتە حەدی نازكردن بەسەر پیاویشدا، كۆمەڵگای ئیسلامی خاوەنی دابونەریت و بەهای بەرزو جوانە رێزێكی تایبەتی بۆ ئافرەت داناوە، لە كۆمەڵگای ئیسلامی ئافرەت تا بەتەمەنتر بێت رێزی زیاتر دەبێت. بە پێچەوانەی ئەو دابونەریتە ڕۆژئاواییەی كەتائەو كاتەی جەستەی گەنجە رێزی لێدەگیری، كاتێكیش پیر دەبێت كەس نابێتە خاوەنی و لەسەنتەر و خانەی بەساڵاچوان بەخێودەكرێت.
ژن وەك هاوسەر لەخێزاندا لەڕوانگەی ئیسلامەوە ئەهلیەتی یاسایی تەواوی هەیە، لەكڕین و فرۆشتن و بەخشین و بە ستنی (عقد)ی جۆراوجۆر، خاوەنی ئەهلیەتی تەواوەو رەزامەندی پیاوەكەی ناوێ‌. مەسەلەی گوێرایەلی ئافرەتیش بۆ پیاوەكەی بەوجۆرە ڕەهایە نیەو بۆ میزاجی پیاو بەجێ‌ نەهێلدراوە، بەڵكو یاسای هەیە و دەبێت گوێرایەڵی لەو چوار چێوەیە دەرنەچێت (لاطاعة لمخلوق في معصیة الخالق ).
لەئیسلامدا ئازاردانی دڵی “دایك” لە گوناهە گەورەكانە، لەگەڵ ئەوەشدا دەبێت ڕێگای بەرەو بەهەشتچوونی باوەردارێك بە پرسگەو ئیستعلاماتی دایكێكەوە تێپەرێت، كوڕێك ئەچێت بۆلای پێغەمبەر بۆ ئەوەی ڕیگای بدات بچێت بۆ جیهاد، پێغەمبەر ئەفەرمووێت: دایكت ماوە؟ كورەكەش ئەڵێت بەڵێ‌، پێغەمبەر دەفەرمووێت دەبرۆ لەخزمەتی قاچی دایكت دابە، بە خزمەتكردنی دایكت جیهاد بكەو بچۆرە بەهەشتەوە.
ئافرەتان هاوتای پیاوانن، ئەوەیان بۆ هەیە كە پیاوان بۆیان هەیە. ئەوەشیان لەسەرە كە پیاوان لەسەریانە، فەزل و گەورەیی هیچ ڕەگەزێكیانی نەداوە بەسەر ئەویتریاندا, لەمافی هەلبژاردنی هاوسەردا ئازادی كردوون، دەسەلاتی نەداوە بە “دایك و باوك” ئیجباریان بكەن، ڕۆڵی “دایك و باوك” لەژنهێنان و بەشودانی كچەكانیان، تەنها خۆی لەئامۆژگاری و ڕێنمویی كردن دەبینێتەوە. لە ئیسلامدا عیبادەتی پیاو ئافرەت یەك جۆرە، ڕۆژووگرتن و حەج و نوێژ … هتد ” صلو كما رایتنی اصلي” ، هەروەها ” ومن عمل صالحا من ذكر او انثی ” .
لە ئیسلامدا ئافرەت وەك پیاو توانیویەتی داڵدەی خەڵك بدات (ام هانی ) كچی (ابی طالب) لە كاتی فەتحی مەككەدا هەندێك لەخزمەكانی فرمانی ئیعدامیان بۆ دەرچوو، دوو لەخزمەكانی داڵدە دابوو ، هاتە لای پێغەمبەری خواو وتی: “یارسول اللە” من دوان لە خزمانی خۆم داڵدەداوە، تەوبە دەكەن و پەشیمانی دەردەبڕن، ڕای بەرێزتان چیە لەو بارەیەوە؟ (ئیمام علی) كەبرایەتی، وتی: نا. شتی وا نیە، چونكە فرمانی ئیعدامیان بۆ دەرچووە، دەبێت بكوژرێن، پێغەمبەر فەرموی (قد أمرنا من أمرت یا ام هانی) یانی عەینی حوكمی پیاوی هەیە، چۆن پیاو دەتوانێ‌ داڵدەبدات، ئافرەتیش ئەو مافەی هەیە.
لەقورئاندا خودای گەورە لەسەر ئافرەتێك دێتە وەڵام، كاتێك ئەچێتە لای پێغەمبەری خواو سكاڵا لەسەر هاوسەرەكەی تۆمار دەكات، خوای گەورە دەرگای ئاسمانەكانی بۆدەكاتەوەو وەڵامی ئەو ئافرەتە دەداتەوەو لەسەری دێتە وەڵام و دەفەرموێت: (قَدْ سَمِعَ الڵّهُ قَوْل اڵّتِی تُجَادِلُكَ فِي زَوْجِهَا وتَشْتَكِی إِلی الڵّهِ والڵّهُ يسْمَعُ تَحَاوُرَكُمَا إِنَّ الڵّهَ سَمِیعٌ بَصِیرٌ (المجادلهة: ١) واتە: ئەی ” موحەممەد ” ، بێ گومان خوا بیستی و وەریگرت وتووێژی ئەو ئافرەتەی كە گفتوگۆت لەگەڵدا دەكات دەربارەی هاوسەرەكەی، سكاڵای خۆیشی بۆ لای خوا دەبات خوایش گوێی لە گفتوگۆكەتان بوو، بەڕاستی خوا بیسەر و بینایە. ئەمە جگە لەوەی پێغەمبەری خوا -دروودی خوای لەسەر بێت- لە سەختترین كاتدا كە لەدوای مۆركردنی پەیمانی حودەیبییە ڕاوێژی بە (ئوم سەلەمە) ی خێزانی كرد. ئەویش ئەوە بوو، دوای ئەوەی بێباوەڕانی “مەككە” ‌بە ‌پێغەمبەریان -دروودی خوای لەسەر بێت- وت: نابێ ئەمساڵ بێیتە ناو مەككە و عومرە بكەی و ساڵی داهاتوو وەرە بۆ ئەنجامدانی عومرە. موسڵمانان زۆر دڵتەنگ و نیگەران ئەبن. پێغەمبەر -دروودی خوای لەسەر بێت- پێیان دەفەرموێت: هەستن سەرتان بتاش و حەیوانەكان بكوژنەوە و قوربانی بكەن. كەچی یەك سەحابی لەبەر بێتاقەتی و خەفەتخواردن لە بێباوەڕانی مەككە لە‌شوێنی خۆی هەڵنا‌ستێ. ئیتر پێغەمبەر -دروودی خوای لەسەر بێت- لای ئوم سەلەمەی خێزانی باسی ئەكا. .ئوم سەلەمەش ئەڵێ: ئەی پێغەمبەری خوا، تۆ سەرت بتاشە ‌و قوربانییەكەش ئەنجام بدە،‌ دڵنیام هەموویان كە تۆیان بینی خەریكی ئەم كارەی، ئەوا ئەوانیش سەریان دەتاشن و قوربانییەكانیشیان ئەكەن. ئیتر بەم جۆرە ئوم سەلەمە گرفتەكە چارەسەر دەكا .
هەركاتێك (فاطمە) ئەهات بۆ لای پێغەمبەر -دروودی خوای لەسەر بێت- ئەوا لەبەری هەڵدەستێتەوەو نێوچاوانی ماچ دەكات و لەشوێنی خۆی دای دەنیشێنی. ئەوە جگە لەوەی لەدوا ساتەكانی ژیانی لەحەجی ماڵئاوایی ئافرەتان لەبیرناكات و ئەفەرمووێت (اوصكم بانسا‌‌ء خیرا) وەسیەتتان پێ ئەكەم لەگەڵ ئافرەتەكان باشبن و ئاگاتان لێیان بێت و لەچەندان فەرموودەی تر بەگرینگیەوە باسی ئافرەتان دەكات.
ڕۆژێكیان ئەمیری ئیمانداران عومەر لە وتارەكەیدا وتی: كەس بۆی نییە مارەیی ئافرەت لەچل ئۆقیە زیاتر بكات، هەر كەسێ لەوە زیاتری وەرگرت بەشە زیادەكەی دەخەمە(بیت المال)ەوە. لە ناو قەڵەباڵغی مزگەوت‌و لەبەر دەم كۆڕی هاوەڵاندا ئافرەتێك هەڵدەستێ‌‌و دەڵێ: ئەی عومەر ئەوە بە دەستی تۆ نییە ئافرەت چەنێ‌ وەربگرێ‌و چەنە وەرنەگرێت!! عومەر پرسی: بۆچی؟ ئافرەتەكە وتی: چونكە خوای گەورە فەرمویەتی: ( و اتَیْتُمْ إِحْدَاهُنَّ قِنْطارًا فَلا تَأْخُذوا مِنْهُ شَیْئًا… ( النسا‌ء/ 20) ئەگەر مارەییەكی زۆرتان دابە هاوسەرەكەتان، نابێ هیچ شتێكی لێ بگێڕنەوە‌و لێی كەم بكەنەوە. عومەر پاش بیستنی یاسا قوڕئانیەكە فەرمووی: من بە هەڵەدا چووم‌و تۆ ڕاستت پێكا!!
دەربارەی ئەوەش كە گوایە دایكە حەوا زۆری لە ئادەم كرد تا بەری دارەكە بخۆن و ئەو گوناهەكەی بە ئادەم كرد؛ ئەوا قورئان بە هیچ شێوەیەك ئاوا باسی ناكات بەڵكوو ئاوا باسی ئەكات:
فَتَلقَّی ادَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلیْهِ إِنَّهُ هُۆ التَّۆّابُ الرَّحِیمُ (٣٧) (البقرة).. ئادەم لەلایەن پەروەردگارییەوە چەند وشە ‌و نزایەكی وەرگرت -بەدڵ و بەكوڵ پاڕایەوە- خوای میهرەبانیش نزاكەی وەرگرت و لێی خۆشبوو، بەپێی ئەم ئایەتە ئادەم گوناهبارەكەیە نەك حەوا ، چونكە خوای گەورە ئەفەرموێ: نزاكەی ئادەمی وەرگرت و لێی خۆش بوو.
جگە لەوەی ئافرەتان لە ئیسلامدا خاوەن ماف و ئازادی زۆرن، هەروەها پێگە و ڕۆڵ و مەوقیعی گرینگیان هەبووە لە شارستانیەتی ئیسلامیدا. ئەوەتا “سەمرای كچی نوهەیكی ئەسەدی” ڕۆڵی موحتەسیبی بینیووە لەسەردەمی پێغەمبەرداو لەسەردەمی (عمری كوری خەتاب)یش، ئەو پۆستەی پێدراوەتەوە، شانبەشانی (شیفای كچی عبداللەی عەدەوی) لەسەر بازاری مەدینەدا، ڕوڵی چاودێری بازاریان بینیووەو كۆنترۆڵكردنی بازاریان پێ سپێردراوە، كاریان فرمانكردن بەچاكەو ڕێگرتن لەخراپەبووە، هەروەها چاودێری بازارو كێشانەو پێوانەو دانانی نرخ لە سەر كەلوپەلەكان و رێگریان دەكرد لەهەر زیادەی نرخێك لەسەر كەلوپەلەكان دابنرێت .
مێژوو پڕە لەئافرەتی ئازا لە شارستانیەتی ئیسلامیدا، كەناوبانگیان دەركردووە، لەوانە (نسیبەی كچی كعب) شارەزای هونەری شەڕو بەكارهێنانی شیرو هەڵگرتنی تیروكەوانی دەزانی، لەكاتی دامەزراندنی دەوڵەتی “ئومەوی”یش (جویرەی كچی ئەبوسفیان) بەشداری شەڕی كردووە لەگەڵ هاوسەرەكەیدا. چەندین ئافرەتی تر ڕوڵی دیاریان هەبووە لە دژی “خەواریج”ەكان، لەسەردەمی دەوڵەتی “ئومەوی” هەر لەو سەردەمەدا (لیلی الاخیلیە) شاعیرێكی بەتواناو پێشكەوتوو بووە. لە مجلس و كۆڕو كۆبوونەوەكاندا شیعریان وتووەو دەستڕەنگینی خۆیان سەلماندووە. هەروەها (عائیشەی كچی تەلحەی كوڕی عبداللە) زانیاری هەبووە دوربارەی ڕەگەزی عەرەب و ئەستێرەناسی، ئەستێرە ناسی لای ئافرەتان شتێكی تایبەت بووە لەو سەردەمه‌، لەلایەنی یاری كردن و ئەسپ سواری ئافرەتان بەشداربوون (عائیشەی كچی هشامی كوڕی عبدالملك) یەكێكبوو لەئافرەتە سوارچاكەكان، ئەسپێكی تایبەتی هەبوو، بۆ پێشبركێ‌ كردن. زۆرن ئەو ئافرەتانەی كە لە مێژووی ئیسلامیدا ڕۆڵیان بینیووە و دەستڕەنگینی خۆیان سەلماندوە .
ئافرەت لەئیسلامدا مرۆڤەو خاوەن ماف و ئەركە, بێگومان ئەم ئەرك و مافانە بەستراونەتەوە بەسروشت وفیترەتی دروست بوونییەوە, بۆ نموونە ئەركی پیاو لە ژیاندا جیاوازە لە ئافرەت و تواناكانی پیاو جیایە لە تواناكانی ژن, ئەمەش مانای ئەوە ناگەیەنێ كە ئافرەت خاوەن توانا و لێهاتوویی نییە, بە پێچەوانەوە ئافرەت توانا و لێهاتوویی لە زۆر بواری دیكەدا هەیە كە پیاو نییەتی.
.
سەرچاوەكان:
1- د.ابراهیم تاهر محمود رباتی, تایبەتمەندیەكانی ئافرەت
2- د.علی جمعە محمد,ئافرەت لەشارستانیەتی ئیسلامی دا,وەرگێرانی,أمجد محمد زاهر
3- محمود طعمە حلبي , دیاری بوك و زاوا,وەرگێرانی ,شاهۆ عمر
4- لەنجە طلعت عبید ، لایەنی كۆمەڵایەتی دەوڵەتی ئومەوی ، توێژینەوەیەكی زانستی پێشكەش بە زانكۆی سەلاحەدین كراوە.
5- كێشەی ئافرەت و بزوتنەوەی ژنان لە نێوان وەهم و واقیعدا ، سالار حەمە علی مستەفا.