شادان تالب
ئایین و كێشەكان ئەمجارە دەبێتە هەوێنی لەدایكبوونی شاكارێكی دیكەی مامۆستا “تەحسین حەمە غەریب”، “ئایین و كێشەكان” درووست ناوی ئەم شاكارایە، بەم خوێندنەوە سەرپێیی و خێرایە ناتوانین بڵێین خوێندنەوەی ووردمان بۆ بابەتەكە كردووە، بەڵكو تەنها ناساندنێكی كتێبەكەیە، كە لە ئان و ساتی هەڵبژاردنی تەوەری ئەم جارەی گۆڤاری “ئایندەسازی” كەوتە بەر دیدەو رۆشنایی خوێنەرانی.
ئەم كتێبە بەرهەمێكی فكرییە و لە چوارچێوەی “پڕۆژەی كتێبی هەژان”ە، “پڕۆژەی گەشە” بۆچاپ و بڵاوكردنەوە لە چاپی داوە.
هەڵبەت لەگەڵ بوونی ئایینەكاندا كێشەكانی ئایین “یاخود دروستتر بڵێن ئەو كێشانەی مرۆڤەكان بۆ ئایینیان دروستكرد” بوونیان هەبووە دەبێت، وەك چۆن كێشەكان بە پێی كات و شوێن دەگۆرێت، هەڵبەتە وەڵام و چارەسەر و كاردانەوەكانیش میكانیزم و ڕێككاری تایبەتتر و جیاوازتری پێویستە، بەتایبەت لەم سەردەمەدا كە كە كیشەكان وردترو قوڵڕتر دەكرێنەوە، نوسەر لای وایە ئەو بیت یان هەر كەسێكی تر پێویستە درێژە پێدەری كای مامۆستایانی پێشخۆمان بن، بەڵام ڕەوتە ئەكادیمیەكە فەرامۆش نەكەین و بە شێوەیەكی ڕەسەنانەو بێ بەرپەچدانەوە و ڕكابەرایەتی قسە لەسەر كێشەكان بكرێت، چونكە ئەگەر هەندێك بابەت مەجالی ململانی و ڕەتدانەوە هەبێت” بگرە زۆر جاریش رەتدانەی سەرپێییانە”، ئەوا هەندی بابەت بۆنموونە بوونی خودا، عەدالەت، ئەخلاق، ژن، ئەمانە پێویستیان بە گفتوگۆی هێمنانەو فكرییانەی رەسەنانەیە.
ئەوەی لەم كتێبەدا تیشكی خراوەتە سەر كێشەكانی “بوونی خودا، ئەخلاق، یەكتاپەرستی، مەعریفە، گرفتەكانی وەحی مەقاصید، تێگەیشتن لەدەق، عەدالەت، پرسی ژن…………هتد)، ئەگەرچی نوسەر خۆی كەسایەتییەكی مولتەزیمە بە ئایینەوە، بەڵام زۆر بیلایەنانە و زانستیانە لەم كێشانە دواوەو بە جۆرێك بۆ سەلماندنی وەڵامەكانی لەسەرەتادا بیروبۆچوونی فەیلەسوفانی غەربیشی هێناوە بە نادینییەكانییشەوەو پشتی بەسەرچاوە بەستووە، دواتر بەوپەڕی نەرم و نیاییەوە بۆچونی یەكلاكەرەوەی بۆ خوێنەر خستۆتە ڕوو، بەجۆرێك هیج نادینییەكیش قەڵس و بێزار ناكات بە وەڵامەكانی بۆ كێشەكان، هەوڵی داوە زیاتر نادینییەكان قەناعەت پێبكات. بۆنموونە كاتێ دەیەوی باسی بوونی خودا بكات سەرەتا بەڵگەی ئەو كەس و ڕەوتانە باس دەكات كە دژن ئەمەش هاوسەنگی تەواو دەبەخشێت بەبابەتەكە، بێ هیچ هەڵچوونێك تەواوی بەڵگە ئاییەنیەكان “هەموو ئاینییە ئاسمانییەكان”دەخاتە ڕوو، بیرمان نەچێت جگە لە هاوسەنگڕاگرتن ڕەهەندێكی گەردوونی فراوانیش دەكاتە سیمای ئەم بابەتە. لەكۆتاییدا وەڵامێكی موقنیع دەدات بە خوێنەر كە لە كۆی ئەو بەڵگانە هەڵیگواستووە كە خستویەتە ڕوو.
بەبیانووی چارەسەر بۆ كێشەكان، باسی زۆرێك لە قوتابخانەو ڕەوتە فیكرییەكانیش دەكات، كە دواجار بۆ خوێنەریش دەبێتە زانیاری و هەمیش ڕێگەیەك بۆ چارەسەر.
بەلای نوسەرەوە لەبەرچاوگرتنی “دۆخ” گرنگترین بابەتی چارەسەرییە بۆ كێشەكان، دادوەری و ئەخلاق بە دووكایەی گرنگی چارەسەری كێشەكان دەزانێت بۆ “دۆخی” ئێستا.
وەك لە زۆربەی كتێبەكانیدا “مامۆستا تەحسین” پەیڕەوی دەكات، ئەو كۆرسانەی كە دەیڵێتەوە دواتر لە لەلایەن بەشداربوویەكەوە دەنوسرێتەوەو لە چوارچێوەی كتێبێكدا لە چاپ دەدرێت، ئەمە حاڵەتێكی ئاساییە كە زانایانی پیشتریش هەمان كاریان پەیرەو كردووە لەبەر نەبوونی كات و، خەمخۆرییان بۆگەیاندنی بۆچوونەكان و نوسینەكانیان، بەڵام نكوڵی ناكرێت كە كەمتر چێژ دەبەخشێت بە خوێنەر، چونكە زمانی وتن و نوسین دوو كایەی جودان، نەبوون یان كەمی پەراویز لە هەندێك لە پەڕەكانی، دیڕەكانی كتێبەكەی لە بە زانستی نوسین دورخستۆتەوە، ئەگەرچی بەبەراورد بە نوسیەكانی دیكەی نوسەر هەوڵدراوە پەراوێزوو هەڵەچنی و وردبینی باشتر بكرێت، بەڵام لەم ڕووەوە لە ئاست گەورەیی كتێبەكەو نوسینەكەدا نییە.بۆیە ڕەنگە هەندێك جار خوێنەر ماندوو بكات.
