مامەڵەی دروست لەگەڵ گەنجاندا

عوسمان زەڵمی

ماوەی گەنجێتی خونچە گوڵی تەمەن و، وەختی گەشەی دەروون‌و، ڕیزبەندی خواست و، پەڵەی هێنانەدی خۆزگەو دەستخستنی داواكانە، هەركات مرۆڤ لە قۆناغی گەورەبووندا هەر شتێك بەدەست دەهێنێت، ئەوە بێگومان لە تافی لاویدا لەبازنەی بیرو خواستیدا بووە.

گەنجێتی قۆناغی هەرە زیندووی تەمەنی مرۆڤە، چونكە ناوەندی هەر شتێك بەهێزترنیە، خۆر لەنیوەی ڕۆژدا بەتینە، گەنجێتی دەكەوێتە نێوان دوو قۆناغە لاوازەكەوە (منداڵی و بەساڵاچوون)، بەبەڵگەی (الله الذی خلقكم من ضعف ثم جعل من بعد ضعف قوة ثم جعل من بعد قوة ضعفا وشیبة… الروم/54)

بەرپرسیاری لەم قۆناغەدا بەجدی جەختی لەسەر كراوەتەوە، چونكە لاوان نزیكترین كەسن بۆ ناسینی حەقیقەت‌و ڕاستیەكان‌و شوێنكەوتن و گەیاندنیان، ئەوانەی بەویستی پڕ حكمەتی خوا بۆ ئەركی پێغەمبەرایەتی هەڵبژێردران لەقۆناغی گەنجیدا پەروەردەی خوایی لەسەریان دەركەوتووەو بە دروستی بارهێنراون بۆ پێشەنگی و ئاڕاستەكردنی تاك و كۆی كۆمەڵگە بەرەو چاكەو خێری دونیاو دواڕۆژ.

بۆ نموونە لەوانە پێغەمبەر ئیبراهیم (س.خ)، لەسەرەتای كۆششیدا بۆ ڕاستكردنەوەی بیروباوەڕی گەلەكەی لەتافی لاویدا دەركەوت و ئەو ئەركە مەزنەی گرتە ئەستۆ. (قالوا سمیعنا فتی یذكرهم یقال له ابراهیم…. الانبیا‌ء /60).

ئیسماعیل (س.خ)ە، كە هێشتا لەدەم بەیانی گەنجیدایە كەچی ئامادەیی دەردەبڕێت تاكو فەرمانی خوا جێبەجێ بكرێت و بكرێتە قوربانی و دڵنیایش دەدات لەسەر خۆڕاگری. (قال یا ابت افعل ماتؤمر ستجدني انشا‌ءالله من الصابرین… الصافات/102)

ئەوە لاوی جوانخاس و خاوەن جەماڵە یوسف پێغەمبەر (س.خ)، بەرانبەر ئارەزوو مەیلی (مەلیكە جەمال)دا، پەنا دەبات بۆ خوای گەورە و ڕادەكات لە حەزەكان و زیندان و ئازار هەڵدەبژێرێت.

(وراودته التي هو في بیتها عن نفسه وغلقت الابواب وقالت هیت لك قال معاذ الله انه احسن مثوي انه لا یفلح الظالمون… یوسف/23).

ئەوەش كە بەخاوەن سۆزو نەرم و نیانی و خزمەتكاری دایك و باوكی ناسراوە گەنجە، یەحیا پێغەمبەر(س.خ)ە، بزانە چۆن بە توند‌و تۆڵی دەست دەگرێت بەپەیامی هیدایەت و ڕزگاری مرۆڤەكانەوە، تاكو لەسایەیدا بەختەوەربن.(یا یحیی خذ الكتاب بقوة واتیناهم الحكم صبیا… مریم/12).

لەناو خەڵكە گشتیەكەشدا نموونەی یارانی ئەشكەوتمان هەیە، كۆمەڵە گەنجێك ڕۆڵی پێشەنگی دەگێڕن لەڕاستكردنەوەی باوەڕی چەوتی مرۆڤەكان و گێڕانەوەیان بۆ سروشتی پڕ خێری ژیان، كاتێك بەدروستی بەئەركیان هەڵدەستن خوای گەورەش زیاتر ڕێنموویی و شارەزاییان پێ دەبەخشێت و دەبنە سونبولی خەبات و تێكۆشان لەمێژوودا.( انهم فتیە امنوا بربهم وزدناهم هدی… الكهف/13).

لێرەدا نابێت چالاكی و دڵگەرمی و حەزی گەنجان بۆ هێنانەدی خواستەكانیان نادیدە بگرین، چونكە ئەقڵی تەواو پاش كامڵبوون لاشە دێت، جوڵێنەری ئاوازو ژیری لای گەنجان كاریگەری لاوازترە، بەسنییە بۆ ڕێنیشاندانیان، هەروەك ناشیان پارێزێت لەشەڕو خراپەی نەزانین و نەناسین و ئەزموون نەكردن.

گەنجێتی هەروا سەركەوتنی دەبێتە خێرو خۆشی و ڕەحمەت، هەرواش كەوتنی دەبێتە پەژارەو خەم و زەحمەت، ئەمە بۆ هەر خێزان و دەستەو لایەن و كۆمەڵگەو گەلێك ڕاستە، كەوایە لەپێناو بەدی هێنانی ئایندەیەكی پڕ لەخێرو پێشكەوتن و داهێنانی نەوعی بۆ هەموو لایەك گرنگە و ئەركە ئاوڕێكی جدی و تەندروست بدەینەوە بەلای كچ و كوڕە گەنجەكانمانەوە، چونكە ئەوان گەنجینەو سەروەتی مرۆیی و نیشتیمانین، ئەوە ئەركی ئەزموون دارەكانە بەم ئەركە سەنگینەیان هەستن و مامەڵەی ڕەسەن و سەردەمیانە لەگەڵا گەنجاندا بكەن.

جا لەپێناو بەدیهێنانی ئەو خەونە مەزنەدا و وەك هاوكارێكی ڕاستگۆو دڵسۆز، چەند یادخستنەوەیەك پێشكەش دەكەین:

* ناسینی گەنجان و دەرككردن بەگرنگی و هەستیاری مامەڵەی قۆناغەكە هەنگاوی یەكەمە، چونكە هەڵسوكەوت لەهەر قۆناغێكدا جیاوازە، وەك لە (الرثر)دا هاتووەو دەڵێت: (لاعب ابنك سبعا، ورد به سبعا، وأخیه سبعا)، لەحەوت ساڵی یەكەمدا دەخوازێت لەگەڵا منداڵتدا یاریی بكەیت، لەچواردە (حەوتی دووەم)دا ئادابی فێربكە، لەحەوتی سێیەمدا دەبێت وەك براو هاوڕێ مامەڵەی لەگەڵدا بكەیت.

* نابێت ناچار بكرێت لەسەر دابونەریتێك كە ماوەكەی بەسەر چووەو، بەزەمەنی ئەوان ناخوات، پێداگری نەكەین تاوەكو وێنەی ئێمەبن، بەڵكو با مەردی ڕۆژگاری خۆیان بن، وەك پێشەوا عەلی (ر.خ) دەڵێت: (لا تكرهوا أولادكم علی عاداتكم وعلی الاعرافكم فإنهم خلقوا لزمن غیر زمنكم) لەبەرئەوەی باوو نەریت بەپێی سەردەم دەگۆڕێت، هەروەك چۆن گرفت و كێشەكان دەگۆڕێن.

*جیایی بكەین لەنێوان گۆڕاوەكان و جێگیرەكاندا بەتایبەتی لە فێركردن و پەروەردەكردندا، نابێت لەجێگرو چەسپاوەكاندا دەرچن، بەڵام گۆڕاوەكاندا چاوپۆشی ڕێپێدان هەیە.

*پەروەردەكردنیان لەسەر قۆستنەوەی دەرفەتی پەرژان و فەراغ، چونكە ترسناكترین شت ڕووبەڕووی گەنجان دەبێتەوە بەتاڵی و بۆشایی و چۆڵی (الفراغ)یە، فەراغی ئیش لەژیانیدا، فەراغی تمووح لەناخیدا، فەراغی لەخواترسان لەدڵیدا، فەراغی مێشك لەزانست و بیریدا، گەرچی هەندێك فەراغ نیعمەتە وەكو تەندروستی، بەڵام گەر وریای نەبێت و لەوەی خوا بۆی خەلق كردووە بەكارنەبرێت ئەوا زۆر جار نیعمەت دەگۆڕێت بەنەگبەت، دروستكردنی ئەم قەناعەتە ئەركی خاوەن ئەزموون و كەس و لایەنی پەیوەندیدارە.

*چاودێری و پەرەدان بەگەشەی ژیری و ئاوەزی گەنجان سپاردە (الرمانە)یەو لەگەردنی كاربەدەستان و زانایان و دایكان و باوكاندایە، نابێت لەبەر هیچ شتێكی  دیكە لەم ئەركەدا كەمتەرخمی بكەن نەك لەبیری كەن!! چونكە دەركەوتنی هەر لاوازیەك تیایدا، دەبێتە كەلێن لە شورای پارێزگاری گەنجان و ڕێخۆشكردن بۆ ڕاوچی مەڵاش گرتووی (الشهوات والشبهات).

*سوربوون لەسەر بارهێنانی گەنجان بەشێوەیەكی تەندروست، ئەوە ئەركی خاوەن ئەزموون و تەمەندارەكانە، لەهەر دەزگاو ناوەندو سەنتەرو ڕێكخراوێكی مەدەنی و حكومیدابن، تاكو بەهەواو مەیلیان نەبزوێن و تواناو وزەی خۆیان خۆڕا بەبا نەدەن، بەڵكو بەنووری  سروشت بیركەنەوەو، بەئەقڵا و ئاوەز ڕێ بكەن و یارو هاوڕێ بگرن و وزەو توانای لاویان لەچالاكی نەوعیدا بەخت بكەن.

*چاندنی ڕێزگرتنی گەورەو خاوەن ئەزموونەكان لەناخیانداو چەسپاندنی لەمێشكیاندا وەك خواستی شەریعەت و ئەقڵ، بەبەڵگەی (من لم یرحم صغیرنا ویعرف حق كبیر فلیس منا) رواە  أبو داود.

(… یسلم الصغیر علی الكبیر، والمار علی القاعد، والقلیل علی الكثیر) رواە البخاری.

لەڕووی ئاوەزیشەوە ئەوانەی بەئەزموونن لەهەر بوارێكداو شارەزاو پسپۆڕن تیایدا، ئەوان شایستەی نرخاندن و پێزانین و لەبیرنەكردن و برەودان بەڕەنجەكەیانن.

*ڕێنمویی بكرێن بۆ ئەو ڕاستیەی كە ڕێزگرتنی گەورەو خاوەن ئەزموونەكان تەنها لەبەر گەورەبوون لەتەمەنیاندا نیە، بەڵكو لەبەر هێزی ئەقڵ و باشی بەڕێوەبردن و نزیكی بەرەكەتە لەوان، چونكە كەماڵی لەژیری و ئەقڵ و ئاوەزداو بیركردنەوەی هاوسەنگ پەیوەندی بەگەورەبوونی تەمەنەوە هەیە.

(حتی اذا بلغ اشده وبلغ اربعین السنة قال رب اوزعنی ان اشكر نعمتك التي انعمت علي وعلی والدي وان اعمل صالحا ترضاه واصلح لي في زریتي اني تبت الیك واني من المسلمین… الاحقاف/15)

پێغەمبەری خوداش دەفەرموێت: (البركة مع أكابركم) رواە ابن حبان

ئەوە زانراوە كە دابەزینی وەحی بۆ سەر پێغەمبەر (د.خ) لەتەمەنی چل ساڵیدابووە، بۆچی ئەم تەمەنە؟ چونكە خوای زاناو دانا هەرشتێك هەڵبژێرێت ئەوە چەندین حكمەتی گەورەی تیایە، وە ئەم ئایەتەش ئاماژە بەگرنگی تەمەنی چل ساڵی دەكات و تیایدا لاشەو ئەقڵ دەگەنە لوتكە، هەروەها تازەترین توێژینەوەی زانستی زاناكان ئەوەیان پشت ڕاست كردۆتەوە كەوا گەشەكردنی مێشكی مرۆڤ بەردەوام دەبێت تاكو تەمەنی چل ساڵی.(أسرار سن الاربعین، بقلم عبد الدائم الكحیل (www.kaheel.com)

فەڕو بەرەكەتی بەتەمەن و ئەزموون دارەكان بەدوو ڕێگا دەناسرێت، یەكەمیان زۆر زوو ژیری هەستی پێ دەكات لەئەنجامی وردبوونەوە لەحاڵ و باریان، دووهەمیش شتێكی مەعنەویەو دەناسرێتەوە لەڕێی ناسینی شەرعەوە.

*ڕابهێنرێن لەسەر گەڕاندنەوەی كاروبارەكان بۆ لای ئەهلی خۆیان(رواە الزمر)، ئەوانەی شارەزاو پسپۆڕو بەئەزمونن لەهەر بوارك و لەهەر سەردەمێكدا، چونكە دەمێكە ئەم ڕاستیە وتراوە: خەڵكی هەرجێیەك شارەزاترە بەشیوو دۆڵی ئەو جێیە.

بەڵگەی بەهێز بۆ پاڵپشتی ئەم ڕاستیە (واذا جا‌ءهم امر من الامن او الخوف اذاعوا به ولو ردوه الی الرسول والی اولي الامر منهم  لعلهم الذین یستنبطونه منهم ولولا فضل الله علیكم ورحمته لاتبعتهم الشیطان الا قلیلا… النسا‌ء/83)

ئەمە وریایی دانەو پێچەوانەكەی دەبێتە گوێڕایەڵی بۆ شەیتان!!

*پەرەدان بەچاندنی گیانی هێمنی و ئارامیی و لەسەرخۆیی لەبیركردنەوەو پێشنیاركردن و بڕیاردان و هەڵوێست گرتن لەناخی گەنجاندا، چونكە هێمنی و زوو قەرار نەگرتن سوونەتی خوایەو هەڵەشەیی و پەلەكردن خوی خراپی شەیتانە. (الاناە من الله، والعجلة من الشیطان) رواە الترمذی

هەروەك لەئەنجامدانی مەناسكی حەجدا پێغەمبەر (د.خ) فەرموویەتی (السكینة، السكینة / رواه البخاری والمسلم).  ڕواندنی متمانە لەدەرونیاندا بەرانبەر بەناشرینی كەمتەرخەمی لەئیشی وەخت و زیانی دواخستنی ئەركی سات و دەرخستنی زیانەكانی.

جا دروستكردنی ئاوا ڕۆشنبیری و تێگەیشتنێك لەناخی گەنجنداو بۆ راپەڕاندنی ئەو هەمووە ئەركە گرنگانە، پڕۆسەیەكی پەروەردەیی دروست و بەردەوام و، كاركردن و هاوكاری یەك دەستەیی دەوێت لەنێوان سەرانی خێزان و كۆمەڵگە و مەدەنی و حكومیدا، بەكردنەوەی دەزگای تایبەت و جۆراوجۆر بۆ خزمەت و بارهێنان و پەروەردەكردنێكی تۆكمەی گەنجانی ووڵات، بەڕاگرتنی هاوسەنگی لەنێوان پەروەردەی لاشە بەوەرزش و، پەروەردەی ئەقڵا و ئاوەز بەڕۆشنبیری و، پەروەردەی گیان و ڕۆح بەپەرستش‌و، پەروەردەی ڕەوشت بەچاكبوون وچاكەكردن و چاكەخوازی‌و، پەروەردەی سیاسی بەپێی ناساندنی ڕاستیەكان‌و، پەروەردەی سەربازی بەڕاهێنان لەسەر بەرگەگرتنی سەختیەكان. تاوەكو ببێتە مرۆڤێكی بەهێزو هاوسەنگ لەماف و ئەرك وبەرپرسیاری ڕۆژگاری خۆیدا.