ژن له‌ روانگه‌ى ئیسلامه‌وه‌

بیخاڵ ئه‌بوبه‌كر
به‌شی یه‌كه‌م

یه‌كێك له‌و مه‌سه‌لانه‌ى كه‌زۆرترین مشتومڕی به‌دواى خۆیدا هێناوه‌ له‌مێژووی نوێدا، مه‌سه‌له‌ى ئافره‌ته‌، هه‌روه‌ك له‌گرنگترینیشیانه‌، چونكه‌ په‌یوه‌سته‌ به‌ژیانی نیوه‌ى مرۆڤایه‌تییه‌وه‌. ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌ش چه‌ند ره‌هه‌ندێك له‌خۆده‌گرێت، له‌وانه‌:
1- ره‌هه‌ندی سیاسیی: مه‌سه‌له‌ى ئافره‌ت په‌یوه‌سته‌ به‌سیستمی سیاسیی پێره‌وكراو چ به‌ئه‌رێنی بێت یان به‌نه‌رێنی. ئه‌رێنی له‌رێگه‌ى ڕه‌خساندنی بواری به‌شدارییه‌كی ڕاسته‌قینه‌ بۆژنان له‌سه‌رجه‌م بواره‌كانی ژیانی كۆمه‌ڵگه‌دا. نه‌رێنیش خۆی له‌به‌ئامرازكردنی ئافره‌تدا ده‌بینێته‌وه‌ بۆ هێنانه‌دی ئامانجه‌ سیاسییه‌كان، وه‌ك: كۆكردنه‌وه‌ى ده‌نگ له‌كاتی هه‌ڵبژاردنه‌كاندا یان به‌رجه‌سته‌كردنی ئایدۆلۆژیایه‌كی دیاریكراو له‌رێگه‌ى مه‌سه‌له‌ى ئافره‌ته‌وه‌.
2- ره‌هه‌ندی رۆشنبیری و كۆمه‌ڵایه‌تى: پێگه‌ى ژن و به‌رجه‌سته‌كردنی مافه‌كانی به‌شێوه‌یه‌كی پراكیتیكی، ئاسه‌وارى گه‌وره‌ له‌سه‌ر هه‌ڵسه‌نگاندنی ئاستی رۆشنبیری و كۆمه‌ڵایه‌تى كۆمه‌ڵگه‌ به‌جێده‌هێڵێت.
3- ره‌هه‌ندی مه‌عریفی: به‌هۆی گرنگی مه‌سه‌له‌ى ئافره‌ت و كاریگه‌رى راسته‌وخۆی له‌سه‌ر گه‌شه‌پێدان و ئاسوده‌یی كۆمه‌ڵگه‌، ئه‌مرۆ قوتابخانه‌ى فیكریی و فه‌لسه‌فی زۆر هاتونه‌ته‌ ئاراوه‌، كه‌هه‌ریه‌كه‌یان به‌پێی ئاراسته‌ی خۆی لێكۆڵینه‌وه‌ له‌باره‌ى مه‌سه‌له‌ى ژنه‌وه‌ ده‌كات.
(ژن له‌ روانگه‌ى ئیسلامه‌وه‌).

تێروانینی ئیسلام بۆ ژن
ئایینی پیرۆزى ئیسلام، وه‌ك بیروباوه‌ر و وه‌ك شه‌ریعه‌ش بۆ هێنانه‌ده‌ره‌وه‌ى مرۆڤایه‌تی هات له‌دواكه‌وتوویی و كۆیله‌یه‌تیی و چه‌وساندنه‌وه‌ و گێرانه‌وه‌ى به‌هاو رێزو شكۆی مرۆیی بۆ مرۆڤایه‌تی به‌هه‌ردوو ره‌گه‌زه‌وه‌.
تاریكیی و نه‌زانیی میلله‌تانی سه‌رده‌میی پێش ئیسلام، راستیه‌كی حاشاهه‌ڵنه‌گره‌، به‌تایبه‌ت ئه‌و مامه‌ڵه‌ نامرۆییه‌ى به‌رامبه‌ر ئافره‌ت ده‌كرا، نه‌ك ته‌نها له‌نیوه‌دورگه‌ى عه‌ره‌بیدا، به‌ڵكو لاى شارستانیه‌ته‌كانی ئه‌و سه‌رده‌مه‌، ته‌نها وه‌ك كاڵا سه‌یر ده‌كراو سه‌ودا و مامه‌ڵه‌ى پێوه‌ ده‌كرا.
كه‌ئیسلام هات، تیروانینی مرۆڤی بۆ خۆی و بۆ به‌رامبه‌رو بۆ مه‌به‌ست له‌ژیان و مردنی راستكرده‌وه‌. هه‌ر له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌ما راست و دروسته‌ش، ئیسلام پایه‌كانی بیروباوه‌رو هزری مرۆڤى دارشته‌وه‌و بناغه‌ی ئه‌و یاساو رێسایانه‌ى بونیادنا، كه‌ژیانی كۆمه‌ڵگه‌ى مرۆڤایه‌تی رێكده‌خه‌ن و بازنه‌كانی په‌یوه‌ندی مرۆڤ به‌خۆی و په‌روه‌ردگارو ده‌وروبه‌ره‌كه‌ى، دیاریده‌كه‌ن.
هێنانه‌دی ئه‌م ئامانجه‌ باڵایانه‌، پێویستی به‌گوتارێك بوو كه‌له‌لایه‌ن په‌روه‌ردگاره‌وه‌، ئاراسته‌ى مرۆڤایه‌تی به‌ژنان و پیاوانه‌وه‌ وه‌ك یه‌ك بكرێت، كه‌هاوته‌ریب بێت له‌گه‌ڵ سروشتی مرۆڤ و زانا بێت به‌تواناو لێهاتن و پاڵنه‌رو ئاره‌زووه‌كانی، هه‌روه‌ها وه‌ڵامده‌ره‌وه‌ى پێداویستی و پرسیاره‌كانی بێت و رۆڵ و ئه‌ركی له‌ژیاندا روونبكاته‌وه‌ تائه‌و گه‌ل و نه‌ته‌وه‌یان لێ فه‌راهه‌مبێت كه‌ (و لتكن منكم امه‌ یدعون الى الخیر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنكر). لێره‌دا (امه‌) له‌كۆمه‌ڵه‌ ژنان و پیاوان پێكدێن. هه‌روه‌ها له‌ئایه‌تی (و المؤمنون و المؤمنات بعضهم أولیا‌ء بعض یأمرون بالمعروف وینهون عن المنكر) ئه‌ركی برواداران له‌هه‌ردوو ره‌گه‌ز دیاریده‌كات كه‌بریتییه‌ له‌هاوكارى و هاریكاریی بۆهێنانه‌دی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌و دوورخستنه‌وه‌ى هه‌موو خراپه‌و گه‌نده‌ڵكارییه‌ك. له‌م سۆنگه‌یه‌وه‌ گوتاریی خوایی هیچ جیاكارییه‌ك له‌نێوان ژن و پیاودا ناكات سه‌باره‌ت به‌گێرانی رۆڵی مرۆییانه‌و هاوبه‌شیی و به‌شداریی له‌سه‌رجه‌م بواره‌كانی ژیاندا. هه‌روه‌ها بنچینه‌ى به‌دیهێنانیشیان كه‌ یه‌كه‌: (خلقكم من نفس واحدة).
گه‌ر له‌ژیننامه‌ى پێغه‌مبه‌رى پێشه‌وا بروانین، دیمه‌نی راسته‌قینه‌ى ئه‌م به‌شدارییه‌ زۆر به‌ئاشكرا دیاره‌و بێ مه‌به‌ست نییه‌ كه‌یه‌كه‌م مرۆڤ بروا به‌په‌یامی ئیسلام بهێنێت (ئافره‌ت) بێت و یه‌كه‌م شه‌هید له‌پێناو ئه‌و بیروباوه‌ره‌دا دیسان (ئافره‌ت) بێت. هه‌روه‌ك به‌شدارى راسته‌قینه‌ى ژنان له‌ خه‌بات و تێكۆشان و به‌شدارى له‌سه‌ر قۆناغه‌كانی بانگه‌وازى ئیسلامییدا له‌ كۆچكردن و به‌شدارى له‌شه‌ره‌كان و به‌یعه‌تدان و ته‌نانه‌ت راوێژپێكردنی له‌كاروباری جه‌نگ و بوارى عه‌سكه‌ریشدا (وه‌ك له‌ په‌یماننامه‌ى حوده‌یبیه‌) دا روویدا، نمونه‌ی زیندوو و به‌ڵگه‌ى روونی ئه‌و به‌شدارییه‌ مرۆییه‌ راسته‌قینه‌یه‌ كه‌ئیسلام له‌گه‌ڵ ده‌ركه‌وتنی یه‌كه‌م پرشنگی ئه‌م په‌یامه‌دا بۆ ئافره‌تی بریارداوه‌.

مافه‌كانی ژنان له‌ ئیسلامدا
1- مافه‌ رۆشنبییریه‌كان: فێربوون و خوێنده‌وارى یه‌كێكه‌ له‌مافه‌ بنه‌ره‌تییه‌كانی ئافره‌ت له‌ئیسلامدا. ئه‌و ئایه‌ت و فه‌رمووده‌ پیرۆزانه‌ى له‌م بواره‌دا هاتوون هه‌رگیز گوتاریان به‌ته‌نها رووه‌ و پیاوان نه‌بووه‌ به‌ڵكو گوتارێكی گشتیه‌ بۆ هه‌موو مرۆڤایه‌تی به‌هه‌ردوو ره‌گه‌زه‌وه‌. له‌قورئانی پیرۆزدا 582 جار به‌زاراوه‌ى جیاواز وشه‌ى (علم) واته‌ زانست له‌ 484 ئایه‌تدا هاتووه‌ كه‌ئه‌مه‌ش بۆ گرنگیدانه‌ به‌زانست له‌ژیانی كۆمه‌ڵگه‌ى مرۆڤایه‌تیدا.
ئه‌و رۆڵه‌ی كه‌ئیسلام داوایده‌كات له‌ئافره‌ت، به‌بێ رۆشنبیری و خوێنده‌وارى ناكرێت به‌رجه‌سته‌ بكرێت. چۆن ده‌كرێت (المؤمنون) و (المؤمنات) (اولیا‌ء)ی یه‌كتربن و كار بۆ به‌دیهێننانی به‌رژوه‌ندییه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌و پاراستنی له‌خراپه‌و گه‌نده‌ڵی بكه‌ن؟ به‌ڵام زانست و زانیارى ته‌نها بۆ ره‌گه‌زێك قۆرخبێت و ئه‌وی دیكه‌ى لێ بێبه‌ش بكرێت.
پێغه‌مبه‌رى خوا (د.خ) ستایشی ژنانی ئه‌نسارى ده‌كرد: (لم یكن یمنعهن الحیا‌ء ان یتفقهن في الدین).
الحافظ الذهبی ده‌ڵێت: هه‌رگیز نه‌بووه‌ فه‌رموده‌یه‌كی ناراست له‌ ژنه‌وه‌ گواسترابێته‌وه‌.
الشوكانی یش ده‌ڵێت: هه‌رگیز زانایان گێرانه‌وه‌ى هه‌واڵیان له‌ژنانه‌وه‌ ره‌تنه‌كردۆته‌وه‌ ته‌نها له‌به‌رئه‌وه‌ى ژنه‌، چه‌ندین سونه‌ت هه‌یه‌ كه‌ته‌نها له‌لایه‌ن ژنێك له‌ئه‌سحابه‌وه‌ گواستراوه‌ته‌وه‌. ئه‌مانه‌ به‌ڵگه‌ى متمانه‌ن به‌بیرو هۆشیارى ئافره‌ت و پێویستی خودرۆشنبیركردن و به‌ده‌ستهێنانی زانست و زانیاریین له‌لایه‌ن ژنانه‌وه‌.
له‌سه‌رده‌می په‌یامی ئیسلامدا ئافره‌تان ئاماده‌یی ته‌واویان له‌بوارى به‌ده‌ستهێنانی زانستدا هه‌بوو، سه‌ربارى ئه‌وه‌ش داواى رۆژێكی تایبه‌تیان كرد له‌پێغه‌مبه‌رى خوا (د.خ) بۆ وه‌رگرتنی زانیاری زیاتر، ئه‌وه‌ش نه‌ك ته‌نها به‌شێوه‌یه‌كی تیۆری، به‌ڵكو كردیانه‌ ره‌فتارو كردارو به‌شێوه‌یه‌كی پراكتیكی نه‌وه‌ی داهاتوویان پێ گۆش ده‌كرد و له‌ هه‌موو بواره‌كانی سیاسیی و كۆمه‌ڵایه‌تی و ئابوریشدا رۆڵی خۆیان ده‌گێرا.
2- مافه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان: (خێزان) خانه‌یه‌كی زۆرگرنگ و بنه‌ره‌تی سیستمی كۆمه‌ڵایه‌تی ئیسلامییه‌، كه‌تیایدا ماف و ئه‌ركه‌كان دیاریكراوه‌. زانین و ده‌رككردن به‌رۆڵی ته‌واوكاریی ئافره‌ت له‌ژیاندا و پاراستن و چه‌سپاندن و به‌رجه‌سته‌كردنی ئه‌م رۆڵه‌، مافێكی كۆمه‌ڵایه‌تی بنه‌ره‌تی ئافره‌ته‌و بناغه‌ى مامه‌ڵه‌كردنه‌ له‌گه‌ڵیدا له‌بواره‌كانی دیكه‌ى وه‌ك سیاسی و ئابورى و رۆشنبیریدا. چونكه‌ ده‌ركنه‌كردن به‌م رۆڵه‌ گه‌وره‌یه‌ و په‌راوێزخستنی تواناو لێهاتنه‌كانی ژن و كورتكردنه‌وه‌ى كارو چالاكییه‌كانی به‌ته‌نها له‌چوارچێوه‌ى ماڵدا، هۆكارێكی گه‌وره‌ى دوورخستنه‌وه‌یه‌تی له‌هه‌ستان به‌ئه‌ركی مرۆییانه‌ی خۆی له‌كۆمه‌ڵگه‌دا.
له‌مافه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی ئافره‌ت پاراستنی پێگه‌و رێزو شكۆمه‌ندییه‌تی له‌هه‌ر قۆناغێكی ته‌مه‌نیدابێت. مافی هه‌ڵبژاردنی هاوسه‌ر له‌سه‌ر بنچینه‌ى هاوشانی و رێزو خۆشه‌ویستی، یه‌كێكی تره‌ له‌مافه‌كانی.
3- مافه‌ سیاسییه‌كان: له‌به‌رئه‌وه‌ى ئافره‌ت نیوه‌ى كۆمه‌ڵگه‌ى مرۆڤایه‌تی پێكده‌هێنێت و رۆڵی ته‌واوكاریی هه‌یه‌ ناكرێت له‌بوارى سیاسه‌ت به‌واتا فراوانه‌كه‌ى به‌دووربێت و نوێنه‌رایه‌تییه‌كی راسته‌قینه‌ى نه‌بێت. به‌پێی رای زۆرێك له‌بیرمه‌نده‌ ئیسلامییه‌كان له‌وانه‌ش زاناى كورد پرۆفیسۆر دكتۆر مسته‌فا زه‌ڵمی، ئه‌و (ولایة) ی كه‌له‌ئایه‌تی پیرۆزى (والمؤمنون و المؤمنات بعضهم أولیا‌ء بعض یأمرون بالمعروف وینهون عن المنكر) دائاماژه‌ى پێكراوه‌ مه‌به‌ست پێی به‌شدارییه‌كی ته‌واوى ژیانی سیاسیی و گرتنه‌ده‌ستی پۆسته‌كانه‌ له‌لایه‌ن ئافره‌تانه‌وه‌و بوارى فه‌رمانكردن به‌چاكه‌ و نه‌هی له‌خراپه‌، پێویستی به‌هۆشیاری سیاسیی و بوێری و ره‌خنه‌گرتن هه‌یه‌، كه‌ئه‌مرۆ خۆی له‌كارى حیزبیی و رێكخراوه‌یی و حكومیدا ده‌بینێته‌وه‌.
له‌لایه‌كی دیكه‌وه‌ ئه‌وبریارو یاسایانه‌ى له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاته‌ جیاوازه‌كانه‌وه‌ ده‌رده‌چن، به‌راسته‌وخۆیی بێت یان ناراسته‌وخۆیی، په‌یوه‌ندیان به‌ژیانی ئافره‌تانیشه‌وه‌ هه‌یه‌، ئیتر چۆن ده‌كرێت له‌گه‌ڵ ئه‌و ژماره‌ى زۆره‌ى ژنان، نوێنه‌ریان له‌ناوه‌نده‌كانی بریاردا نه‌بێت؟؟ یان تواناو لێهاتنه‌كانیان بۆ سودی كۆمه‌ڵگه‌، به‌گه‌ر نه‌خرێن؟؟
بۆیه‌ به‌شداری به‌رفراوانی ژنان له‌سه‌رجه‌م كایه‌ سیاسییه‌كاندا مافێكی ره‌واو بنه‌ره‌تی خۆیانه‌.
4- مافه‌ ئابورییه‌كان: ئیسلام مافه‌ ئابورییه‌كانی ئافره‌تانی به‌روونی دیاریكردووه‌، له‌وانه‌: ماره‌یی (اتوا النسا‌ء صدقاتهن نحلة). هه‌روه‌ها مافی خه‌رجیكێشان (نه‌فه‌قه‌)، ئه‌مه‌ش به‌بێ منه‌تكردن یاخود ره‌زیلی یان ده‌ستبڵاوی.
ئیسلام شیاوێتی ته‌واو (الاهلیة التامة)ی ئافره‌ت و سه‌ربه‌خۆیی ئابورى سه‌لماندووه‌ له‌بواره‌كانی: موڵكدارى، میرات، كاركردن و وه‌به‌رهێناندا. هاوشانی پیاوان مافی گرێبه‌ست كردنی به‌هه‌موو جۆره‌كانیه‌وه‌ پێداوه‌و كردویه‌تی به‌خاوه‌نی ره‌هاى موڵكی خۆی. هه‌روه‌ها ئیسلام رێزى له‌سامانی ئافره‌ت گرتووه‌و پێغه‌مبه‌رى خودا (د.خ) هانی ئافره‌تان ده‌دات كه‌سامانه‌كه‌یان رۆڵی له‌گه‌شه‌پێدانی كۆمه‌ڵگه‌دا هه‌بێت، و ده‌فه‌رموێت: (تصدقوا، تصدقوا، و كان أكثر من یتصدق النسا‌ء) رواه مسلم. دایكی موسڵمانان خاتوو خه‌دیجه‌ (ره‌زاى خواى لێ بێت) نمونه‌ى ژنێكی خاوه‌نكارى سه‌ركه‌وتوو بوو.