ژن له‌ روانگه‌ى ئیسلامه‌وه‌

بیخاڵ ئه‌بوبه‌كر
به‌شی دووه‌م
ئاسته‌نگه‌كانی سه‌ره‌رێی ژنان و به‌شدارى راسته‌قینه‌یان له‌كۆمه‌ڵگه‌دا
له‌گه‌ڵ ئه‌م راستییانه‌دا، گه‌ر له‌واقیعی كومه‌ڵگه‌كانی ئه‌مرۆ بروانین، مه‌خابن رۆڵێكی ناكاراو په‌راوێزخراوى توێژی ئافره‌ت، دێته‌ به‌رچاو، كه‌ ده‌توانین بڵێین له‌چه‌ند قه‌یرانێكدا ژیان به‌سه‌رده‌بات. جارێك وه‌ك پیاوان رووبه‌رووى سته‌می سیاسیی و زیان لێكه‌وتن له‌ئاسه‌واره‌كانی گه‌نده‌ڵی هه‌مه‌لایه‌نه‌، جارێكیش وه‌ك ئافره‌ت رووبه‌رووی په‌راوێزخستن و نه‌گێرانی رۆڵی ته‌واوكارانه‌ى خۆی، ده‌بێته‌وه‌. له‌گه‌ڵ بوونی چه‌ندین ده‌زگا و دامه‌زراوه‌ و رێكخراوه‌ حكومی و ناحوكمیه‌كان، و بوونی رۆژنامه‌ و گۆڤارى تایبه‌ت به‌پرسی ژنان، هێشتا، ره‌وشی ئافره‌تان له‌گه‌شه‌سه‌ندنێكی به‌رچاودا نییه‌و رۆژ له‌دواى رۆژ، كێشه‌و گرفتی نوێ دێته‌ كایه‌وه‌. دیاره‌ هۆكارگه‌لێك له‌پشت ئه‌م دیارده‌یه‌وه‌ن كه‌لێره‌دا ئاماژه‌ بۆ هه‌ندێكیان ده‌كه‌ین:
1- له‌گه‌ڵ بوونی رۆشنبیران و بانگه‌شه‌كردن بۆ ئازادی ئافره‌ت و به‌دیهێنانی مافه‌كانی، له‌سه‌ره‌تاكانی سه‌ده‌ی رابردووه‌وه‌، به‌ڵام مه‌خابن هه‌ندێكیان هه‌تا ئه‌مرۆش، (ئایین) به‌هۆكارى گرفته‌كان ده‌زانن، بێ له‌به‌رچاوگرتنی زه‌مینه‌ى ئایینی زۆرینه‌ى ره‌هاى خه‌ڵكی كوردستان، به‌ زانین بێت یان نه‌زانین، له‌نه‌ستی جه‌ماوه‌ردا ئه‌وه‌یان چه‌سپاندووه‌ كه‌ ئازادی ئافره‌ت و هێنانه‌دی خواسته‌كانی، په‌یوه‌سته‌ به‌وازهێنان له‌ ئه‌حكامه‌كانی ئایینی پیرۆزى ئیسلام و به‌ تایبه‌تیش دووركه‌وتنه‌وه‌ له‌ باڵاپۆشی، وه‌ك شیعره‌كه‌ی بێكه‌س كه‌ده‌لێت: نه‌سرین ده‌مێكه‌ داخت له‌ دڵمه‌
سه‌رپۆش فڕێده‌، چ واده‌ى شه‌رمه‌؟
ئه‌مه‌ له‌هۆنراوه‌یه‌كدا كه‌هانی كچان ده‌دات بۆ به‌ده‌ستهێنانی زانست و زانیارى. له‌لایه‌كی دیكه‌وه‌، هه‌رچه‌نده‌ نمونه‌ى هۆنراوه‌كه‌ى حاجی قادری كۆیی سه‌باره‌ت به‌م پرسه‌ هه‌یه‌:
بۆچی فه‌رموێتی نبی و ئه‌مین
اگلب العلم ولو بالصین؟
نێر ومێ له‌م حهدیپه فه‌رقی نییه‌
گه‌ر مه‌لا نه‌هی فه‌رمو، دینی نییه‌
به‌ڵام به‌داخه‌وه‌، ئه‌وانه‌ش كه‌بۆ رێگاچاره‌ى واقعی گه‌راون بۆ رزگاركردنی ئافره‌ت له‌دابونه‌ریته‌ هه‌ڵه‌كان، ژماره‌یان كه‌م بووه‌و له‌سه‌ر ئاستی تاكه‌كه‌سیی ماوه‌ته‌وه‌ و نه‌كراوه‌ته‌ پرۆژه‌یه‌كی هه‌مه‌لایه‌نه‌ بۆ هه‌ستانه‌وه‌ى كۆمه‌ڵگه‌ گشتی و ژنان به‌تایبه‌تی. به‌واتایه‌كیتر گوتاری فیكریی چه‌پ و رۆژئاوا زاڵبووه‌ به‌سه‌ر ره‌وشه‌كه‌دا. تاهه‌نوكه‌ش پرسی ژن له‌نێوان مشتومریی فیكری عه‌لمانی و ئیسلامیداماوه‌ته‌وه‌ بۆیه‌ زۆرێك له‌ رێگاچاره‌كان تیۆریین و ناچنه‌ بوارى پراكتیكه‌وه‌. هه‌رچه‌نده‌ هه‌ندێك كارى هاوبه‌شی نێوان رێكخراوه‌كان هه‌یه‌ به‌ڵام تائێستاش په‌راوێزخستنی چالاكوان و بیرمه‌ندان هه‌یه‌ به‌هۆی بیركردنه‌وه‌یانه‌وه‌.
2- ئه‌و دواكه‌وتنه‌ ژیارییه‌ى به‌سه‌ر رۆژهه‌ڵاتدا هات، بێگومان ژنانیشی گرته‌وه‌و هه‌لومه‌رجی ناله‌بارى سیاسیی و ئابوری، زه‌مینه‌ى له‌بار له‌ بوارى كۆمه‌ڵایه‌تی و رۆشنبیریدا ناره‌خسێنێت و هه‌تا ئه‌مرۆش هه‌ست به‌كه‌می به‌تایبه‌ت به‌رامبه‌ر پرۆژه‌ رۆژئاواییه‌كان له‌سه‌رجه‌م بواره‌كاندا، به‌ ئاشكرا دیاره‌.
3- هه‌ڵه‌ تێگه‌یشتن یان هه‌ڵه‌ پراكتیزه‌كردنی ئه‌حكامه‌كانی ئایینی ئیسلامیی پیرۆزو تێكه‌ڵكردنیان به‌دابونه‌ریتی ناره‌وای كۆمه‌ڵگه‌ ، كه‌له‌ ئه‌نجامدا ژنانی پێ ده‌چه‌وسێنرێته‌وه‌، وه‌ك: ژن به‌ژن، ماره‌ به‌جاش، گه‌وره‌ به‌بچوك، هاوسه‌رگیری كچانی ناكام، كچ له‌خوێندا دان، كوشتن به‌ بیانووی شه‌ره‌فپارێزی ، و …… هتد.
4- گرنگینه‌دانی پێویست به‌و مه‌سه‌لانه‌ى په‌یوه‌ندی به‌ژنانه‌وه‌ هه‌یه‌ له‌لایه‌ن زانا و بیرمه‌نده‌ ئیسلامییه‌كان له‌فیقهی ئیسلامیدا.هه‌رچه‌نده‌ بایه‌خ به‌نوێگه‌ریی و هێنانه‌كایه‌ى بیروراى نوێ له‌بواره‌كانی ئابوریی و سیاسه‌تدا دراوه‌، به‌ڵام نوێگه‌ریی له‌بواری رۆڵ و پێگه‌و به‌شداری ئافره‌تدا، هاوچه‌رخی بوون نه‌بۆته‌ سیمای و له‌ئاستی پێویستی ره‌وره‌وه‌ى به‌ره‌وپێش چوونی كۆمه‌ڵگه‌دا، نییه‌، به‌ڵكو جه‌ختكردنه‌وه‌ ته‌نها له‌سه‌ر چه‌ند مه‌سه‌له‌یه‌كی دیاریكراو بووه‌ وه‌ك: فتنه‌ى ئافره‌ت و باڵاپۆشی و رۆڵی ژن له‌چوارچێوه‌ى خێزان، و بواره‌ فیقهییه‌كانی تایبه‌ت به‌ئافره‌ت. گوتارى زۆرێك له‌ئیسلامییه‌كانی ئه‌مرۆ، ئه‌زمونی سه‌رده‌میی په‌یام و بانگه‌وازیی ئیسلامیی نه‌كردۆته‌ سه‌رچاوه‌یه‌ك بۆ هێنانه‌كایه‌ى ئه‌زمونی نوێ كه‌له‌سه‌ر هه‌مان رێباز بروات. زۆرجار نمونه‌ به‌ژنانی سه‌حابی ده‌هێنرێته‌وه‌ وه‌ك به‌ڵگه‌ بۆ هاتنه‌دی مافه‌كانی ئافره‌ت، به‌بێ ئه‌وه‌ى زه‌مینه‌یه‌كی واقعی ساز بكرێت بۆ دوباره‌بونه‌وه‌ى نمونه‌ سه‌ركه‌وتووه‌كان له‌ ژیانی رۆژانه‌دا.
5- ناكۆكی بۆچونه‌ جیاوازه‌كان له‌نێوان ئیسلامییه‌كان خۆیاندا سه‌باره‌ت به‌دیدگاى راسته‌قینه‌ى ئیسلامی له‌هه‌مبه‌ر رۆڵ و پێگه‌ی ئافره‌ت له‌كۆمه‌ڵگه‌داو ئاست و سنورى به‌شداریی له‌كایه‌ جۆربه‌جۆره‌كانی ژیاندا. به‌هه‌مانشێوه‌ش ناروونی له‌دیدگاى عه‌لمانیه‌كانیشدا هه‌یه‌ كه‌وه‌ڵامێكی ئاشكرایان نییه‌ بۆ ئه‌و پرسیاره‌ جه‌وهه‌رییه‌ى كه‌ ده‌یانه‌وێت ئافره‌ت به‌ره‌و كوێ به‌رن ؟؟ لێره‌شدا چه‌ندین نمونه‌ هه‌یه‌ كه‌ 180 پله‌ به‌پێچه‌وانه‌ى بانگه‌شه‌كانی خۆیان، له‌ژیانی تایبه‌تی خۆیاندا هه‌ڵسوكه‌وت ده‌كه‌ن.
6- كه‌مته‌رخه‌میی له‌دانانی میكانیزمی گونجاو بۆ كاراكردنی رۆڵی ئافره‌ت به‌شێوازێكی هاوچه‌رخییانه‌، زۆرجار كۆر و سیمنار و كۆنفرانسه‌كان و راسپارده‌كانیان، ته‌نها بۆ ده‌سته‌بژێری كۆمه‌ڵگه‌یه‌و بێ به‌دواداچوون بۆ جێبه‌جێكردنیان ده‌مێننه‌وه‌.
7- زاڵبوونی گیانی رووبه‌رووبونه‌وه‌ و شكستهێنان به‌یه‌كتر له‌لایه‌ن عه‌لمانیه‌كان و ئیسلامییه‌كان و كه‌متر كاركردن له‌سه‌ر خاڵه‌ هاوبه‌شه‌كان و دارشتنی وه‌ك پرۆژه‌یه‌كی واقعی بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌و گرفته‌كان.
8- كه‌می پێشه‌نگی لێهاتوو و راستگۆ بۆ هه‌ڵگرتنی خواست و خه‌مه‌كانی ژنان و تێكۆشانی له‌خۆبوردوانه‌ له‌پێناو هێنانه‌دی ئامانجه‌ ره‌واكاندا.
9- هه‌ژمونی پیاوان به‌سه‌ر ناوه‌نده‌كانی بریارى سیاسیی و ئابوری و میدیایی و….هتد. و نه‌ره‌خساندنی هه‌لومه‌رج و ده‌رفه‌تی یه‌كسان بۆ ژنان تاوه‌ك پیاوان گه‌شه‌ به‌تواناو لێهاتنه‌كانیان بده‌ن.
10- كه‌مته‌رخه‌میی له‌لایه‌ن ژنان خۆیانه‌وه‌، دیاره‌ ئه‌وانیش به‌شێك له‌ دواكه‌وتن و كه‌مته‌رخه‌میی ده‌كه‌وێته‌ ئه‌ستۆیان، به‌داخه‌وه‌ هه‌وڵنه‌دان بۆ سودوه‌رگرتن له‌تواناكان و خودرۆشنبیرنه‌كردن و بڵاوی نه‌خوێنده‌وارى رۆشنبیریی له‌نێوانیاندا و متمانه‌نه‌دان به‌یه‌كتر، له‌نیشانه‌كانى ئه‌و كه‌مته‌رخه‌مییه‌یه‌.
11- كورتكردنه‌وه‌ى بایه‌خدان ته‌نها به‌بواره‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان له‌لایه‌ن ئافره‌تانه‌وه‌و هه‌وڵنه‌دان بۆ گه‌شه‌دان به‌تواناو لێهاتنه‌كانی له‌بواره‌كانی تری ئابوری و سیاسیی و رۆشنبیری.
12- میدیاو هۆكاره‌كانی راگه‌یاندن به‌شێوازو كه‌ناڵه‌ جیاوازه‌كانییه‌وه‌، رۆڵێكی گه‌وره‌ ده‌گێرن له‌درێژه‌دان به‌لاوازى به‌ره‌وپێشچوونی ره‌وشی ژنان. گه‌ر سه‌رنجێك له‌میدیای كوردی بده‌ین، به‌ئاشكرا ده‌بینین، گوتاره‌كه‌ى له‌دوو خولگه‌دا ده‌سورێته‌وه‌ كه‌هۆكارى قوڵبونه‌وه‌ى قه‌یرانه‌كانه‌، ئه‌ویش یه‌كه‌م: گوتارى شكست و لاوازى كه‌سێتی ئافره‌ته‌ له‌ رووبه‌رووبونه‌وه‌ى كێشه‌كانی ژیاندا، دووه‌میش گوتارى جه‌سته‌ و زه‌قكردنه‌وه‌ى رۆڵی مێینه‌یی ئافره‌ته‌. ئه‌م گوتارانه‌ش خه‌باتی رێكخراوه‌ و چالاكوانانی بوارى ژنان به‌فیرۆَده‌ده‌ن، چونكه‌ وێنه‌یه‌كی لاواز بۆ كه‌سێتی ئافره‌ت له‌ نه‌ستی كۆمه‌ڵگه‌دا، ده‌كێشن.
13- به‌ ئامانجگرتنی ئافره‌ت له‌گوتارو په‌یام و ئاماده‌بوونی كارو چالاكی رێكخراوه‌كاندا، به‌بێ كاركردن له‌سه‌ر ره‌گه‌زى به‌رامبه‌ر. هه‌ندێك جاریش به‌مه‌به‌ست بێت یان بێ مه‌به‌ست، ناوه‌رۆكی گوتاره‌كان، زیان به‌ په‌یوه‌ندی نێوان هه‌ردوو ره‌گه‌زو په‌یوه‌ندییه‌ خێزانیه‌كان ده‌گه‌یه‌نێت. له‌بری بره‌ودان به‌رێزو خۆشه‌ویستی و ته‌بایی و گێرانی رۆڵی ته‌واوكاری بۆ یه‌كتر، ئه‌وه‌نده‌ی تر پانتایی و دووری نێوان ژن و پیاو فراوانتر ده‌كه‌ن و واهه‌ست ده‌كرێت كه‌ژنان، سه‌نگه‌رى دژایه‌تیان له‌ پیاوان گرتووه‌.

پێشنیار و راسپارده‌كان
1- كاركردن بۆ پته‌وكردنی رایه‌ڵه‌كانی گفتوگۆ له‌مه‌ر پرسه‌كانی ژن و دانانی رێگاچاره‌ى گرفته‌كان، له‌نێوان ته‌وژمه‌ فیكرییه‌ جیاوازه‌كان و بره‌ودان به‌گیانی یه‌كتر قبوڵكردن و رێزگرتن له‌راى به‌رامبه‌رو كاركردن له‌سه‌ر خاڵه‌ هاوبه‌شه‌كان.
2- كاركردن بۆ بنبركردنی ئه‌و دابونه‌ریته‌ هه‌ڵانه‌ى كه‌به‌رگی پیرۆزییان به‌به‌رداكراوه‌.
3- دانانی نه‌خشه‌رێگایه‌كی نیشتمانی بۆ پرسه‌ گرنگه‌كان كه‌په‌یوه‌ندی راسته‌وخۆی به‌ژیانی هه‌موو تاكێكی كۆمه‌ڵگه‌وه‌ هه‌یه‌، تیایدا رۆَڵی: حكومه‌ت، رێكخراوه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ى مه‌ده‌نی، دامه‌زراوه‌ په‌روه‌رده‌ییه‌كان له‌وانه‌ش مزگه‌وت، میدیا، هه‌روه‌ها ئه‌ركی تاكه‌كان به‌روونی دیاری بكرێت و به‌دواداچوون بۆ جێبه‌جێكردنی بكرێت.
4- كاراتركردنی رۆڵی رێكخراوه‌كانی ژنان بۆ جێبه‌جێكردنی پرۆژه‌ى ئه‌وتۆ كه‌ره‌وشی كۆمه‌ڵگه‌ به‌گشتی و ئافره‌تان به‌تایبه‌تی به‌ره‌وپێش ببات.
5- جه‌ختكردنه‌وه‌ له‌سه‌ر رۆڵی مرۆییانه‌ى ژنان له‌میدیاكانداو دانانی سنور بۆ ئه‌و دوو گوتاره‌ نه‌رێنییه‌ى كه‌ئێستا به‌سه‌ر ره‌وشی راگه‌یاندن له‌هه‌رێمدا زاڵه‌.

سه‌رچاوه‌كان
1- د. هبة رؤوف عزت، (المرأة والعمل السیاسي، رؤیة اسلامیة)، المعهد العالمي للفكر الاسلامي.
2- مصطفى الطحان ، (المرأة في موكب الدعوة) دار التوزیع ونشر الاسلامیة . الطبعة الاولى .
3- ــ د. أماني صالح، (حالة المرأة في العالم الاسلامي) ، مركز الحضارة للدراسات السیاسية.
4- ــ دندل جبر ، (المرأة والولایات العامة في السیاسة الشرعیة) دار عمار للنشر والتوزیع عمان.