ڕۆڵ و پـێگەی مەزنى دايك

ناز سعید-توێژەر 

دایك ئەو بەخششە خوداییە یە كە كردگاری مەزن بە تایبەت لە سۆزو ئارامی خۆی پێداوە. دایك پڕە لە سۆزو ئەوینی جوانی خودایی، سۆز و بەخشندەیی لە هەموو مەخلوقێك زیاترە.

زۆرینەی مرۆڤ شەو و ڕۆژ خواپەرستی دەكەن بۆ ئەوەی لە ژیانی دوای ئەم دنیایەدا بە بەهەشتی خوایی شاد ببن. دیارە بە دەستهینانی كار و زەحمەت و خۆپاریزی زۆری دەویت، بەڵام خودای گەورە بێ‌ دودڵی ئەو بەهەشتەی بەندەكانی ئاواتی بۆ دەخوازن دەیخاتە ژێر پێیەكانی دایك!!! بۆچی؟ دەكرێت بپرسین بۆچی دایك ئەوەندە پایەی بەرزە لای خالقی كەون؟ دایكێك بەهەشتی خودا شایەن بەوبێت لە ژێر پێیەكانی بێت نەك لە لای سەری!! دەكرێت بپرسین بۆچی دایك هێندە پیگەی مەزنە؟

بۆ وڵامی ئەم پرسیارە لەم بابەتەدا تیشك دەخیەنە سەر ڕۆڵ و پیگەی دایك لە ئایین دا و ئاماژە بە كاریگەری دایك دەكەین لەسەر نەوەكانی و دواجار لەسەر كۆمەڵگە.

وشەی (دایك): وشەیەكی تایبەتە و لە زمانە جیاوارەكانی جیهاندا وشەی تایبەت بە خۆی هەیە و لە زمانی ئینگلیزیدا بە (Mother) هاتووە و لە عەرەبیشدا بە (الام) . ئەوەی جیگەی سەرنجە ئەوەیە كە لە زۆرینەی زمانەكانی جیهاندا پیتی (م) یاخود (M) بونی هەیە. بەڵام دیارە ئەم تایبەتمەندیە زمانی كوردی ناگریتەوە.

نمونەی هەندێك لەو زمانانەش وەك:

روسی: ماتی

یونانی: ماتا

هۆڵەندی: ماتاكا

ئینگلیزی: مازر

نەمساوی: موترك

فرنسی: مامان

ئێرانی: مادر

بلجیكی: مام

ئەلمانی: موتر

هیندی:ممی

دایك كێیە یاخود بەكێ‌ دەگوترێت دایك؟

دایك  وەك مرۆڤ (دیارە لە م بابەتەدا باسی دایك دەكەین وەك مرۆڤ) ئەو بونەوەرەیە كە  هۆكارە بۆ هاتنە دونیای كۆرپەكەی و كاری بەخێوكردن و پەروەردەكردنی لە ئەستۆ دەگریت، لە هەموو لایەنەكانی ژیانەوە تاكو دەبێتە مرۆڤیكی كامڵ كە توانای پشت بە خۆبەستن بەدەستدەهێنێت.

لەم ڕوانگەیەوە دایك تەنها بەو كەسە ناوترێت كە لە سكیدا كۆرپەكەی هەڵدەگرێت، بەڵكو بەو كەسەش دەوترێت كە  هەڵدەستێت بە پەروەردەكردن و نازپێدان و لە خۆگرتنی منداڵ و شوێنی دایك دەگرێتەوە لە هەموو لایەنەكانەوە. جا ئیدی ئەو مناڵە لە نزیكانی خۆی بێت یاخود لەو منداڵانە بێت كە بێ‌ دایك  باوكن و لە خانەی بێ‌ سەرپەرشتاندا هەڵدەگیرێنەوە. بۆیە دەكرێت بوترێت كەسانیك هەن هێندە سۆزو موحیبەت دەبەخشن كە جێگەی دایك دەگرنەوە و شایەنی ڕێزی بێ‌ پایانن، بیریشمان نەچێت دایكانێكیش هەن (بەداخەوە) بە ناو دایكن و تەنها لەڕووە بایەلۆژیەكەوە هۆكاربون بۆ هاتنە دونیای منداڵ و هیچ لە مانای ئەرك و ڕۆڵی مەزنی دایكایەتی  نازانن. بۆیە پێویستە دایكان هوشیارانە مامەڵە بكەن و لە گەورەیی و مەزنی ئەركی دایكایەتی تێبگەیەندرێن لە ڕێگەی پسپۆڕانی پەروەردەو خێزانەوە ڕێنمای و ڕۆشنبیری بڵاوبكریتەوە بۆ كەسانیك كە خۆیان هیشتا لە ڕۆڵی خۆیان تێ‌ نەگەیشتون. گەرچی لە ڕاستیدا دایك (دایكی نمونەیی) گەورەترین فێرگەی مرۆڤە و كاریگەری لەسەر تەواوی لایەنەكانی ژیانی هەیە. 

 ڕۆڵ و كاریگەری دایك لەسەر كەسایەتی مرۆڤ:

زانایان و توێژەرانی بواری پەروەردەو خێزان جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە دایك یەكەمین كاراكتەرە لە ژیانی مرۆڤدا كە ڕۆڵی گرنگ و كاریگەری هەیە لە گۆڕینی منداڵ لە بونەوەرێكی بایەلۆژییەوە بۆ بونەوەرێكی كۆمەڵایەتی، كە ئەم كاریگەریە هەمیشەییە و بەردەوام ڕەنگدانەوەی دەبێت لەسەر كەسایەتی ئەو مرۆڤە، لە تەواوی قۆناغەكانی ژیانیدا لە هەموو سەردەمەكانی (منداڵی و هەرزەكاری و كامڵبوون)، كاریگەری دەبێت لەسەری لە هەموو لایەنەكانی دەروونی و كۆمەڵایەتی و ئابوری و دینداری …هتد.

هەروەك زانایان تەئكید دەكەنەوە كە كاریگەری دایكان لەسەر كۆرپەلەكانیان لە تەمەنێكی زۆر بچوكەوە دەستپێدەكات وەك هەندێك توێژینەوە باسی دەكەن كە تەنانەت لە و كاتەوەی منداڵ لە سكی دایكیدایە هەست و نەستی دایك كاریگەری دەبیت لەسەری بە هەردوو لایەنی باش و خراپەوە. بۆیە پێویستە دایكان زۆر بە وریایی مامەڵە لەگەڵ منداڵەكانیاندا بكەن و ئاگاداری هەموو هەڵسوكەوتەكانیان بن .

بۆیە دەبینین هەمیشە كەسانی باش و هەڵكەوتوو سودمەند لە كۆمەڵگەدا ئەوكەسانەن كە لە لایەن دایكێكی باشەوە یاخود (جێگرەوەیەكی باشی وەك دایكەوە) پەروەردە كراون  و، كەسایەتیەكی باش و سەركەوتوویان لێ بەرهەمهاتووە، بەهەمان شێوەش كەسانی لاسارو لادەر لە یاساو ڕێساكان بەزۆری ئەو كەسانەن كە لەلایەن دایكانێكی ناباشەوە پەروەردەكراون و یاخود گوێ‌ بە پەروەردەكردنیان نەدراوە بە شێوەیەكی دروست. بۆیە دواجار بونەتە هۆكاری نەهامەتی بۆ خۆیان و كۆمەڵگەكەشیان .

زوربەمان  نمونەی عارفی گەورەی جیهانی ئیسلامی شەیخ عبدالقادری گەیلانیمان بیستوە كە بە هۆی پەروەردەی دایكیەوە كە فێریكردبوو هەرگیز درۆ نەكات، چۆن لەو سەردەمەداو بەو تەمەنە كەم و منداڵییەی بوو بە هۆی تەوبەكردن و گەڕانەوەی جەردەو ڕێگرەكان! ئاشكرایە كە تەنها بەهۆی پەروەردەی دایكێكی مەزنەوە بوو.

یاخود زاناو ناوداری مەزنی كورد بدیع الزمان (سعید نورسی)، كە بە كاریگەری پەروەردەی دەستی دایكێكی مەزن و میهرەبان بویە ئەو زانا ناودارو بەڕێزەی كە بە پەیامەكانی نوری جیهانی تاریكی نەفامی ڕوناك كردەوە. بە دڵنیایەوە ئەو مامۆستا بەڕێزە ماندووبون و هەوڵی بێ‌ شوماری داوە لەژیانیداو وانەی زۆری لای زۆر زانای بەناوبانگ وەرگرتووە، بەڵام وەك خۆی ئاماژەی پێداوە كاریگەری  پەروەردەی دایكی لە هەموویان زیاتر بووە. ئەوەتا لە نوسینێكیدا ئاماژە بەمە دەكات و دەفەرموێت: (یەكەمین مامۆستای مرۆڤ كە لە هەموو كەسێك زیاتر كاریگەرە بۆی، دایكیەتی. سوێند بە خوای گەورە من قوڵترین و كاریگەرترین دەرس و وانەیەك كە وەرمگرتوە و هەمیشە لە ناخمدا نوێدەبێتەوە ئامۆژگاری و وانە مەعنەوییەكانی دایكمن. بەچەشنێك كە لەناخمدا ئەو وانانە وەها جێگیربوون لە جەستەشمدا وەك تۆویان لێهاتووەو،  لە درێژایی ماوەی تەمەنمدا كە خۆی لە (80) ساڵ دەدات، هەرچەندەش وانەم لە زیاد لەهەشتا هەزار كەس وەرگرتوە،  بەڵام لەوە دڵنیام كە وانەكانی تریش لەسەر بناغەی ئەو تۆوانە سەوز بوون و بنیاتنراون .واتە لەسەر بناغەی ئەو ئامۆژگاری و وانەكانی دایكم كە لەسەرەتای تەمەنمدا ئاراستەی سروشت و گیانی منی كردوون و من بە چەند تۆوێكی بنەڕەتییان دەزانم لەنێوان ئەو ڕاستیە مەزنانەدا كە ئێستاش لەتەمەنی هەشتا ساڵیمدا دەیانبینم)

بۆیەش لە جێگەیەكی دیكەدا دەفەرموێت: بە كۆچ و ڕۆیشتنی دایكم لەم جیهانە من نیوەی وجودی خۆمم لەدەستدا و ئێستە هەست ئەكەم نیوە مرۆڤێكم!!!

پێگەی دایك لە ئاییندا

گرنگیدانی ئایین بە دایك ئاشكرایە و بە ڕوونی بەدیدەكرێت لە ئایەتە پیرۆزەكانی قورئان و فەرموودەكانی پێغەمبەردا (د.خ) . خودای مەزن لە چەندین ئایەتدا باسی دایك و باوكی كردوە بەتایبەت باسی گەورەیی دایك، بۆ نمونە خودای گەورە دەفەرموێت: (وقضی ربك ألا تعبدوا إلا إیاه وبالوالدین إحسانا إما یبلغن عندك الكبر أحدهما أو كلاهما فلا تقل لهما أف ولا تنهرهما وقل لهما قولا كریما، واخفض لهما جناح الذل من الرحمة وقل رب ارحمهما كما ربیانی صغیرا )ص/4

 زانایان لە ڕاڤەی ئەم ئایەتەدا دەفەرمون خوداوەند وەك چۆن فەرمان دەكات بەوەی جگە لە زاتی پاكی خۆی پەرستش بۆ كەس نەكرێت، هاوكات فەرمان دەكات بە چاكەكردن و باشبوون لەگەڵ دایك و باوكاندا .

زانایانی بواری تەفسیر لە ڕاڤەی (واخفض لهما جناح الذل من الرحمة)ی ئەم ئایەتدا دەفەرموون: مەبەست اخفض لهما جناح  واتای هاوشێوەی باڵندە چۆن باڵەكانی بەخش و بڵاودەكاتەوە هەندێكجار بۆ بێچوەكانی و، هەندێك جار بۆ نیشتنەوە كە لە هەردوو بارەكەدا نیشاندەری نزمی و تەوازوعە. وشەی (الذل) بەواتای ملكەچیكردن وەك ملكەچبوونی بەندە بۆ خاوەنەكەی، دیارە بەندە لەسەری پێویستە ملكەچی تەواوی فەرمانەكانی خاوەنەكەی بێت بە بێ‌ چەندو چۆن، بەڵام جوانناسی و وشەكاری ئەم فەرمایشتە لێرەدا ئەوەیە دەفەموێت باڵی ملكەچكردنێك لە ڕەحمەت و سۆزەوە. ئەمەش جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە پێویستە ملكەچی دایە و باوان بین لەڕووی سۆزەوە نەك لە ڕووی ترسی ملكەچی كۆیلایەتیەوە، باڵیان بۆ بكەینەوە چۆن باڵندە باڵەكانی لە بەر سۆزی دایكایەتی بۆ بێچوەكانی دەكاتەوە.

هەروەها كردگاری مەزن دەفەرموێت: (ووصینا الإنسان بوالدیه إحسانا حملته أمه كرها ووضعته كرها وحمله وفصاله ثلاثون شهرا) الاحقاف/15 . لێرەدا وشەی وصیە هاتووە كە مانای وەسیەت كردن یاخود ڕاسپاردن دێت، دیارە مرۆڤ كاتێك كەسێك وەسیەتی بۆ دەكات یاخود ڕاسپاردەیەكی پێدەدات بەوپەری تواناوە هەوڵی بە جێگەیاندنی دەدات، جا دەبێت بۆ ڕاسپاردەو وەسیەتی خودایی مرۆڤ پەرۆشانەتر هەوڵی جێبەجێكردنی بدات، لێرەدا بەتایبەت جەخت لەسەر گەورەيی دایك دەكاتەوەو بیرمان دەهێنێتەوە كە دایك بە زەحمەت و ناڕەحەتی زۆر كۆرپەكەی هەڵدەگرێت و بە خێوی دەكات. خودای گەورە دەفەرموێت: (واعبدوا الله ولا تشركوا به شيئا وبالوالدين احسانا) النسا‌ء/ 36، سەرنجبدە خوداوەند دوای ئەوەی فەرمان بە پەرستشی زاتی خۆی دەكات ڕاستەوخۆ دوای ئەوە فەرمان بە چاكەكردن لەگەڵ دایك و باوك دەكات! دەفەرموێت: (قل تعالوا أتل ما حرم ربكم علیكم الا تشركوا بهِ شیئا وبالوالدین إحسانا) الانعام/151

أبن الكثیر، لە ڕاڤەی ئەم ئایەتەدا دەفەرموێت: تعالوا واتا وەرن یاخود بە ئاگابن با هەندێك لەو شتانەتان بۆ ڕوون بكەمەوە كە خوا حەرامی كردون یەكەم هاوەڵ و شەریك بۆ خودا دامەنێن ئەمە واتای نەفیە و قەدەغەكردنە پاشان ڕاستەوخۆ دەفەرموێت لەگەڵ باوانتاندا باشبن، ئەمەیان وەك فەرمان و لە هەمان كاتا وەك ڕاسپاردە هاتووە، چونكە لە كۆتایدا دەفەرموێت: (ذلكم وصاكم به لعلكم تعقلون). بەهەمانشێوە لە ئایەتی 83 ی سورەتی البقرةدا خوداوەند دەفەرموێت: (وإذ أخذنا میثاق بني إسرائیل لا تعبدون إلا الله وبالوالدین إحسانا) دیسان ڕاستەوخۆ دوای فەرمانی خودا پەرستی فەرمانی چاكەكردن لەگەڵ دایك و باوكان هاتووە.  هەموو ئەم ئایەتانە سەلمێنەری گەورەیی  باوانن بەتایبەت دایكان،  ئاشكرایە كە ئایاتی زۆر هەن لەم بارەیەوەو، باسی ڕۆڵی مەزنی دایك لە پەروەردەی كەسانی سەركەوتوودا دەكەن وەك نمونەی دایكی دووان لە پێغەمبەرە مەزنەكان ئەوانیش (موسا و عیسا) (سەلامی خوایان لەسەر بیت)، كە چیرۆكەكانیان ئاشكران لە قورئانی پیرۆزدا.

دایك لە ڕوانگەی فەرمودەكانی پێغەمبەرەوە (د.خ):

ئاشكرایە كە پێغەمبەر (د.خ) فەرموودەی زۆری هەیە دەربارەی مامەڵەو هەڵسوكەوت و ئەرك و واجبات بەرامبەر بە دایكان، هەمووان ئەوەمان بیستوە كە دەفەرموێت بەهەشت لەژێر پێی دایكاندایە. دیارە ئەمە وتەیەكی زۆر پڕواتایەو مەزنی دایك دەردەخات لە ئیسلامدا. فەرمودەی تری زۆر هەن كە ئیمە لێرەدا ئاماژە بە هەندێكیان دەكەین.(رضا الرب في رضا الوالدین،  وسخط الرب في سخط الوالدین (. خرجهما الترمذي .

ڕەزامەندی خودا لە ڕازیبونی دایك و باوكدایە، چەند سەرنج ڕاكێشە خودایەك كە مەخلوقاتی دروستكردوە ڕۆزیدەر و ژیان پێدەریانە كاتێك لە مرۆڤ ڕازی دەبێت كە دایك و بابی لێی ڕازی بن! خۆشبەختە ئەوكەسەی ڕەزامەندیان بە دەست دەهێنێت كە زۆر ئاسانە، سەرەنجام و دەستكەوتەكەشی ڕازیبونی خاڵقی كەونە.

گەر سەرنجی ئەم فەرمودەی تر بدەین كە دەفەرموێت: (سئل رسول الله صلی الله علیه وسلم: من أحق الناس بحسن صحابتی؟ قال: “أمك”. قیل: ثم من ؟ قال: “أمك”. قیل ثم من؟ قال “أمك”. قیل ثم من؟ قال: “أبوك”. رواه البخاری .سێ‌ جاران تەئكیدی لەوە  كردۆتەوە كە دایك شایستەترینە بۆ ئەوەی باش بین لە گەڵی و، بۆ ئەوەی هاوڕێیەتی بكەین و لە خزمەتیدا بین . بەڕاستی وایە دایك شایستە ترینە، بەدڵنیاییەوە هاودەمی كردنی دایك و لە خزمەتیدا بوونی خۆشی و ئاسودەییەك بە ڕۆح دەبەخشێت كە زمان ناتوانێت تەعبیری لێبكات، تەنها ئەوانە هەستی پێدەكەن كە بەڕاستی و بە دڵ لە خزمەتی دایكیاندا بوون و دەبن.

لە فەرمودەیەكی تردا كە باسی تاوانە هەرە گەورەكان دەكات دەفەرموێت: (ألا أخبركم بأكبر الكبائر؟ قلنا : بلی یا رسول الله . قال : الإشراك بالله،  وعقوق الوالدین) (في الصحیح عن أبی بكرە)  ، سەرنج دەدەین دوای هاوتا دانان بۆ خودا (كە بە پێی ئایینی ئیسلام مرۆڤ بەوە لە دین دەچێتە دەر) ئاماژە بەوە دەكات كە ئازاردانی دایك و باوك لە تاوانە هەرە گەورەكانە! كەوایە ئازاردانیان هاوتایە بە تاوانی بێ‌ بڕوایی یاخود بە مانایەكی دیكە ئازاردانی ئەوان لەوتاوانانەیە كە سزای سەختی بۆ هەیە.

ئەمانەو بە سەدان و هەزاران وتەو فەرموودە و  ئایەت و نوسراوی ئاسمانی و زەمینی هەن كە باس لە گەورەی دایك دەكەن  و نرخ و بەهای تایبەتیان پێی بەخشیوە و باسیان لە گرنگی ڕۆڵی دایك كردوە. لێرەوە دەگەینە ئەو دەرەنجامەی كە دایكان ڕۆڵ و كاریگەری زۆر گەورەو گرنگیان هەیە لە ژیانی مەخلوقاندا بە گشتی  لە ژیانی مرۆڤدا بەتایبەتی،  وە ك ئاماژەی پێدرا تێدەگەین كە پەروەردەی دایك كاریگەری ئاشكراو بە چاوی هەیە لەسەر تەواوی بوارەكانی ژیان و كەسایەتی و هەڵسوكەوتی مرۆڤەكان بە هەردوو لایەنی پۆزەتیڤ و نیگەتیڤەوە . واتە دایكی باش لەڕێگەی پەروەردەیەكی دروستەوە دەتوانێت نەوەیەكی سودمەن بۆ كۆمەڵگەو مرۆڤایەتی  پەروەردە بكات بەرهەمی بهێنێت، چونكە دایك یەكەمین و كاریگەرترین قوتابخانەیە كە بە درێژایی ژیان كاریگەری وانەپەروەردەییەكانی لەسەر مرۆڤ دەمێنێتەوە.بە پێچەوانەشەوە دایكی ناباش و پەروەردەی نادروست (بە داخەوە) نەوەیەكی زیانمەند بەرهەم دەهێنێت، كە دواجار دەبێتە هۆكاری گرفت و كێشەی جۆربەجۆر بۆ خودی خۆیی و خێزان و بنەماڵە و كۆمەڵگەكەشی.

بۆیە پێویستە دایكان وشیاربن و یاخود وشیار بكرێنەوە تا بە دروستی مامەڵەبكەن لە پەروەردەی نەوەكانیاندا كە وەك پەرەیەكی سپی وان و دایك چی بوێت لەسەری دەینوسێتەوە و ئیدی سڕینەوەی نییەو یاخود زۆر زەحمەتە و بە درێژایی ژیانی كاریگەری دەبێت . 

وە لە لایەكی تریشەوە ئەرك و واجبی هەموو مرۆڤیكە كە لە ڕۆڵی مەزنی دایك تێبگات و لە  پێگەی بەرزدا دایبنێت و بەوپەڕی میهرو سۆزو ڕێزەوە مامەڵەی لەگەڵ بكات بەتایبەت لە كات و سەردەمی بە ساڵداچوونیاندا كەبە داخەوە كەسانێك هەن زۆر نا دروستانە مامەڵەیان لەگەڵا دەكەن لەم قۆناغەی ژیانیانداو دەیان بەنە خەڵوەتگەی پیران،  بێئاگان لەوەی كە ئەوە چەندە ستەمێكی گەورەیە لەو بەخششە خوداییە مەزنە دەكرێت كە دایكەو هەموو ژیانی خۆی بۆ پێگەیاندنی ئەوان تەرخانكردبوو، لە كاتێكدا كەسانێك هەن ئاوات ئەخوازن كە قەدەر دەرفەتی پێ‌ بدانایا كە بەسەر و ماڵا وگیان خزمەتی دایكیان بكردایەت. 

كۆتایی ئەم بابەتە بەنمونەیەك دەهێنین كە وتراوە حەزرەتی موسا (40) ساڵ دوعای كرد خوا فرعەون لەناو ببات و ڕزگاریان بكات لەدەستی، خودا وەڵامی دوعاكەی دواخست تا دایكی فیرعەون لە دونیادا مابوو، لەبەرئەوەی فیرعەون زۆر باشبوو بۆ دایكی.!! سەرنج بدە فیرعەون كە بەردەوام دژایەتی موسای دەكرد و زوڵمی لە گەلەكەی دەكرد، نەك هەر ئەوە بەڵكو خۆی بە خوا دانابوو، كەچی خودای دلۆڤان مامەڵەی چۆن بوو بەرامبەر ئەو لەبەر ئەوەی ڕێزی دایكی لەلا مەزن بوو. دەبێت خوداوەند چی بۆ كەسانی باش بكات كە خۆش گوفتارو باش ڕەفتارن لەگەڵ دایكیاندا؟ بە پێچەوانەشەوە بۆ كەسانێك خراپ مامەڵە دەكەن دەبێت چۆن سزایەك هەبێت؟ دیارە چی بچێنین ئەوە دەدورینەوە.

ڕۆژی چەند دەتوانی پڕ بە دڵ وشەی دایك بڵیرەوە، زانایان سەلماندویانە كە وشە كاریگەری زۆری هەیە لەسەر هەست و ناخی مرۆڤ و  یەكێك لەو باشترین وشانەش كە ئارامی و ئاسودەی بە ڕوح دەبەخشن وشەی (دایك)ە، هەتا دەتوانیت بەناسكترین و پڕمیهرو بە سۆزترین شێوە وشەی دایك بڵێرەوە و، لە قوڵایی هەست و ڕوح و دڵتەوە بەوپەڕی عیشقەوە بڵێ دایكە گیان، ئەوجا بزانە چەندە خۆشی و سكونەت بە دڵی خۆت و دایكە پڕ لە سۆزو بێگەردەكەش دەگات. گەرچی دایكانێكیش ئەم جیهانە ماددیەیان جێهێشتبێت، بەڵام دڵنیابە بۆ یەك ساتیش ڕوحی مەزنی ئەوان لە ڕۆڵە و جگەرگۆشە پاك و بەوەفاكانیان دوور ناكەونەوە، چونكە دایكی ڕاستەقینە عاشقی جگەرگۆشە چاك و پاكەكەیەتی و ئاشكرایشە ڕوحی عاشقەكان ئاوێتەی یەكترن و هەرگیز لەیەك جودا نابنەوە.

ســــــــــەرچــــــاوەكـــان

1.https://en.wikipedia.org/wiki/Mother

2. الجمعیة العربیة لللمترجمین  و اللغوین العرب

http://www.wata.cc/forums

3.  المكتبة الاسلامیة  http://library.islamweb.net/

4. مشروع المصحف الالكترونی بجامعة الملك سعود  http://quran.ksu.edu.sa/tafseer/

5. www.goodreads.com/quotes

6. http://proverbs.roro44.net