كاریگەری سوشیاڵ میدیا لەسەر خێزان و مندال

ڕێبوار صابر

ماستەر لەمافەكانی منداڵ

لەم ساڵانەی دواییدا سۆشیال میدیا بەشێوەیەكی بەرچاو لەزۆربەی ماڵەكاندا بڵاوبۆتەوە، ڕاستەوخۆ كاریگەری لەسەر بنیاتنانی خێزان هەیە بە پۆزەتیڤ یا نیگەتیڤ، یەكێك لەو هۆكارانەی منداڵ بەرەو لادان دەبات شاشەكانی تەلەفزیۆنە، بەتایبەت بەرنامەی مناڵان، ئەو سەرچاوانە دوو سەرەن و ڕووی ئیجابی و سلبیشیان هەیە دەتوانن خێزان گەشەپێبدەن و دەشتوانن بەرەو داڕوخانی فیكری و ڕەوشتیان بەرن، بینەر و بەكارهێنەرەكانی لادەر و تاوانبار و ئالودەبن، دەتوانن ئاڕاستەكانی بنیاتنەرانەو پەروەردەییانە بێت و خێزان بنیادبنێت و قوتابخانەی یەكەمی مرۆڤسازی بێت، جۆری دووەمیان كەمتر بەدیدەكرێت، لەگەڵ ئەوەدا هەوڵەكان بەردەوامن بۆ فراوانبونی جۆری یەكەم و زۆربوونی ڕەفتاری نەخوازراوو لادان لە سروشتی مروڤبوون.

بەرلەوەی زیاتر ئاماژە بەڕۆڵی نێگەتیڤیانە بكەین، ئەوخاڵە ئیجابیانەش بخەینەڕوو كە ڕاگەیاندن بەشێوەی گشتی و – تەلەفزیۆن بەتایبەتی هەیانە:

زانایان و پەروەرشیاران ئاماژە بە پێداویستییە سەرەكییەكانی منداڵ دەكەن كەبریتین لە: (پێداویستی ئاسایش و ئارامی، پێداویستی خواردن، پێداویستی جوانی و مەعریفە، پَیداویستی سەركێشی و خەیاڵ)، ئەگەر بە شێوازی دروست و تەرخانكردنی كاتی دیاریكراوو ڕەچاوكردنی باری تەندروستی و كۆمەڵایەتی و دەرونی منداڵ بێت.

 ڕاگەیاندن دەتوانێت بەشێك لەو پێداویستیانەی سەرەوە بۆ منداڵ دابین بكات:

-گەشەدان بە هەستی جوانی لای منداڵ :

لە فلیم كارتۆندا هەستی جوانی ڕەنگەكان و شێوازی دەنگ و ئاوازی مۆسیقا دەبەخشێتە جیهانی منداڵ و شێوازی مامەڵەكردن لەگەڵ جیهانی گیانەوەراندا و سۆزو بەزەیی لەدڵی منداڵدا بەرامبەر ئاژەڵان دروستدەكات، ئاشنای دەنگە جیاوازەكانیان دەبێت و توانای جیاكردنەوەی زیندەوارانی دەبێت لە ڕێی ئاوازو سروشتی دەنگیانەوە.

-گەشەدان بە بەرهەمی زمانەوانی:

فلیم كارتۆنی ئامانجدار دەتوانێت هاوكارێكی باش بێت بۆ فێربوونی زمان بە گشتی و زمانی دایك بە تایبەتی، ئەوەی فلیم كارتۆن دەتوانێت بیكات بۆ ڕەوانبێژی كوردی لە قوتابخانەو پەرتوكی ڕێزمانی كوردی ناتوانێت فێربێت. بەتایبەت پرۆگرامە پەروەردەییەكان لە فێربوونی زمان و ژمارەو ڕەنگەكان و ..هتد، چونكە بەكردەیی دەیبینێت و دەیبیستێت، بۆیە هەندێجار توشی سەرسامی دەبین لە ڕەوانبێژی منداڵێكی كەم تەمەن، كەلە ڕێی ڕاگەیاندنەوە دەستەواژەی جوان فێربووەو هەوڵی دووبارەبونەوەیان دەدات.

-گەشەدان بەخەیاڵی منداڵ:

گەشەدان بە خەیاڵ لە چیرۆك و دراماكاندا، باسكردنی كەسایەتیەكان بە شێوەیەك لە ژیانی منداڵدا بوونی نەبووبێت یان هەرگیز نەیبینیوە و تەنانەت لە چیرۆكیشدا نەیبیستووە، دەخوازێت ڕۆژێك بتوانێت كەسێك ببینیت وابێت یان خۆی ئەو ڕۆڵە سەرەكیە ببینێت، وەئەوخەیاڵەی لە فلیم كارتوندا پیشانی منداڵ دەدرێت دوور بینی و توانای بیر كردنەوەی زیاتر دەبەخشێتە منداڵ وەك (بەراوردكردن، لێكدانەوە، پشكنین و ڕێكخستن) كە لە قوتابخانە كەمتر بەدیدەكرێت، چونكە گرنگی سەرەتاو كۆتایی لەقوتابخانە بریتین لە (لەبەركردن) .

-گەشەدان بەلایەنی ئاینی و پەروەردەیی:

ئەو هەوڵانەی كەلەلایەن هەندێ كەسایەتی و كۆمپانیاكانەوە دراوە لەوڵاتە ئیسلامیەكاندا بۆ بەرهەمهێنانی بابەتی منداڵان و باسكردنی ژیانی پیاوچاكان و پێغەمەبەران، خزمەتێكی بەرچاوە بە بەها ئیسلامیەكان و، پەروەردەكردنی مناڵان و گەشەدان بەتوانا ڕەوشتی و هزرییەكانیان.

ئەوەی لەسەرەوە ئاماژەمانپێكرد ڕاستیەكی زاستیە و ناتوانرێت ئەو خزمەتانە بە نادیدە بگیرێن و بەردەوام هەوڵی پەروەردەیی ڕاگەیاندن سفر بكرێت و تەلەفزیۆن و هۆیەكانی تریش وەك دێوەزمەیەك بناسێنین و، بیانكەین بە دوژمنی سەرەكی ئەندامانی خێزان و هیچ سوودێكی لێوەرنەگیرێت، بێگومان بەهۆی زۆری دەزگای خاوەن ستراتیژی بیانی و ئاڕاستەكردنیان بۆ ولاتانی ئیسلامی بەمەبەستەوە و، نەبونی بەدیلی هاوتایان و نەبوونی بەرنامەو خشتەیەك لە ناو خێزانەكاندا كە منداڵاكانیان سەیری چ كەناڵێك بكەن؟ و چۆن سوودی لێوەبگرن؟ یان ڕاوێژ بەكەسانی پسپۆڕ و وەرگرتنی ڕاوبۆچونی لەسەر كەناڵەكانی تایبەت بە منداڵان … ئەو مەترسیە بووە بە واقع .

بۆیە هەندەی باسی خراپی ڕاگەیاندن دەبیستین بۆ منداڵان كەمتر لەسەر كاغەزو ڕۆژنامەكان تیشك خراوەتە سەر لایەنە باشەكانی، هۆكارەكەشی دەگەڕێتەوە بۆ كەمی كەناڵی پەروەردەیی لە جیهانی ئیسلامیدا و نەبوونیشی لە هەرێمی كوردستاندا وە زۆربوونی كەناڵی تایبەت بە ڕەواجدان بە بیروباوەڕو ڕەفتاری نادروست، ئەمە وایكردوە تەلەفزیۆن وەك مرۆڤێكی ترسناك باسبكەین لەماڵەوە و منداڵەكانی پێبترسێنین، كە لەواقعی منداڵیشدا هیچ بوونێكی نەبێ، ئەوكات دایك و باوك بەشێك لە ڕاستگۆییان لای منداڵەكانیان دەكەوێتە ژێر پرسیارەوە.

شارەزایان و دەرونناسان كۆكن لەسەر زۆری لایەنە خراپەكانی ((social media بۆ خێزان بەگشتی و، ئەوانەی بەكارهێنانی سۆشیاڵ میدیا لە ماڵەكانیاندا بێسنورەو ئازادی ڕەها بۆ منداڵان ڕەخساوە لە سەیركردن و بەكارهێنانیدا، بەوپێیەی چەند كاژێرێك بۆ منداڵەكانیان و دواتریش بۆ خۆیان منداڵەكانیان، واتە زۆبەی كاتەكانیان دەبەخشنە سۆشیاڵ میدیا بەتایبەت تەلەفزیۆن و كۆمپیوتەرو یاریە ئەلەكترۆنیەكان.

یەكێك لەخاڵە مەترسیدارەكانی ئەوڕۆی ڕاگەیاندن، كێبڕكێیەكی توند لەگەڵ خێزان و دەزگا پەروەردەیییەكاندا دەكات، ئەركی سەرەكی قورسكردون ئاڵۆزی لە بۆچوون وەرگرتن و فێربوون و خوە خراپ و نەخوازراوەكان دروستدەكات، منداڵیش پاكترین ئەندامی خێزانەكەیە و دەتوانرێت زوو كاریان تێبكرێت، بەو پێیەی شەیدای سەركێشی و دووبارەبوونەوەو ڕەفتارە خەیاڵیەكانن، دەزگاكانی ڕاگەیاندیش ئەو ڕەفتارانە بەشێكن لە ئەجێندای كاریان.

 پسپۆڕێكی بواری ڕاگەیاندن (هالوران) ئاماژە بە لێكوڵینەوەیەك دەكات و دەڵێت لێكۆڵینەوە مەیدانیەكان ئاماژە بەوەدەكەن كە 78% ئەومنداڵانەی تەمەنیان گەشتۆتە11 ساڵی متمانەیان بە تەلەفزیۆن لەهەر سەرچاوەیەكی تر زیاترو با وەڕپێكراوترە! یەكێك لەوپرسیارانەی ئاڕاستەیان كراوە دەڵێت: ئەگەر چیرۆكێكتان لەلایەن دایك و باوكەوەو بۆ گێڕدرایەوە و هەمان چیرۆكیشتان لە تەلەفزێون بینی متمانەتان بە كامیان زیاترە؟ 54% منداڵەكان ئاماژە بەڕاست و دروستی گێڕانەوەكەی تەلەفزیۆن دەكەن.

مرۆڤ بەسروشتی مرۆڤبوون و خواكردەیی خاوەن ژمارەیەك لەبەهاو هەڵسوكەوتی خوازراوە، لەئەنجامی بەدواچونی بەردەوامی تەلەفزیۆن و سۆشیاڵ میدیا ئەو بەهانە  وندەبن و ڕاگەیاندن بەهاكانی خۆی جێگیر دەكات بەبێ گوێدانە لایەنی خوڕەوشت و سروشتە كۆمەڵایەتەكە، گەنج و لاوەكانی وڵاتیش سەرچاوەی (قیم) و بەهاو مەعریفەی كۆمەڵایەتی و بەهای ڕووحی و ئەخلاقی لای ئەوان دەبێتە سوشیاڵ میدیا.

بۆیە هەركەس خاوەن ڕاگەیاندن بێت خاوەنی زۆرشتە، ڕاگەیاندن توانای دەست بەسەراگرتنی شەقام و ماڵ و تەنانەت ژووری نوستنیشی هەیە و دەتوانێت خەوخەیاڵی منداڵان داگیربكات.

ئەوكۆمپانیانەی خاوەن زۆرترین دەزگای ڕاگەیاندنن ئامانجدارانە پرۆگرامەكانیان پەخشدەكەن لەسەر ئەوبنەمایەی كە منداڵان قابیل بە گۆڕانكارین، ئەوكاتە منداڵان دەبنە نێچیرێكی دەوڵەمەندی ئێستاو داهاتوو، چونكە بەئاسانی دەتوانرێت دەستبەسەر حەزو ئارەزووەكانیدا بگیرێت و داهاتوشی بۆ خۆت مسۆگەر بكەیت، چونكە منداڵ بەیانیەكی نزیك و داهاتوەیەكی گرنگە، پلاندانان بۆ بەیانیەكی نزیك خۆی لە چوارچێوەی پەروەردەو ئاڕاستەكردندا دەبینیتەوە.

زۆرن ئەوانەی ڕۆڵی نێگەتیڤانەی سۆشیاڵ میدیا باسدەكەن و خۆیان لە كاریگەری پۆزەتیڤانەی بەدووردەگرن، گرنگە دایك و باوك درك بەوڕاستییە بكەن كە ڕاگەیاندن توانیوێتی ڕەوشت و جۆری ژیان و ژینگەی كۆمەڵگاكانی تر بگوازێتەوە، گواستنەوەی بەهای نوێ و دابونەریتی سەیر و جۆری فیكرو بیركرنەوەیان، ئەمەش دەبێت هۆی پێكدادان لە نێوان بەها دێرین و نوێیەكان و لەئەنجامدا بەها نوێیەكە دەچەسپێ و ئەو دابونەریتە كۆمەڵایەتییەی لەسەری پەروەردەكراوە دەبێتە شتێكی نامۆ.

متابەعەكردنی كەناڵە كوردییەكانی تایبەت بەمنداڵان لەكوردستان زۆرترین بەهای توندوتیژی و وروژینەری سێكسی و سەما دەچەسپێنێ و، بەهای كۆمەڵگە بیانیەكان دەبێتە بنەما لای منداڵی كوردو كەلتوری ڕەسەنی باووباپیرانی دەبێتە مێژوو، چونكە پرۆگرامەكان هاوردەن و دوورن لە چۆنیەتی ژیانكردن لەكوردستان، هەندێك دۆبلاژكراون بەمەبەستەوە پەخشدەكرێن و دوورن لەگرنگیدان بەزمان و كەلتوری كوردییەوە، ئەوانەی پەیوەندی بەگۆرانی خۆماڵییەوە هەیە و كەناڵەكە بەرهەمیدێنێت زۆرترینی دیمەنەكان مۆدێلی جلوبەرگ و ڕازانەوەو سەما پەرەپێدەدات، ئەوەندەی بەدواداچونم بۆ كردبێ .

بەرنامە هاوردەكان و دۆبلاژكراوەكانیش:

1- خەون و خەیاڵی منداڵ ئاڵۆزدەكات و جیهانێكی ناواقعی لەترس و تۆقاندن پیشانی منداڵاندەدات.

2- هەندێ لە بەرنامەكان بەزۆری توندوتیژی لای منداڵ بەهەمدێنێت، لەداهاتوودا هەوڵی لاساییكرنەوەیان دەدات.

3-هەندێكی تریان سۆزداری و خۆشەوستی ئامانجی سەرەكی بەرنامەكانە، لەماوەی (30) خولەكی تەماشاكردنمدا بۆ پرۆگرامێكی (یابانی) هاوردە دۆبلاژكراوی مندڵان بەناوی (شیزیكۆ) (103) مەشهەدی ڕەواجدان بوو بەسۆزداری و خۆشەویستی نێوان كچ و كوڕ، جێی ئاماژە پێكردنە ئەو كەناڵە خاڵیش نیە لە بەرنامەی زانستی و پەروەردەیی، بەڵام زۆرینە خزمەت بە كەلتور و بنیاتنانی كۆمەڵگەی كوردی ناكات.

 كەناڵە عەرەبیەكانیش جگە لە (براعم واجیال و مجد و ….) چەند كەناڵێكی تری كەم نەبێت كار لەسەر چەسپاندنی چەند بەهایەكی جوان دەكەن، ئەوانی تر هاوردەی بەهای بیانی و توندوتیژی و سێكس و سۆزداری ڕەواجپێدەدەن.

سەیركردنی ئەو بەرنامەو فیلمانەی كە توندوتیژی ڕۆڵی سەرەكییە لەو بەرنامەیەدا دەبێتە هۆی خوڵقاندنی بیری توندوتیژی لای منداڵان، دووبارەبونەوەی ئەو مەشهەدانە بۆ مندڵان وا لەمنداڵ دەكات كە توندوتیژی وەك بەشێك لەژیان تەماشا بكات و پیادەكردنی بە سروشتی بزانێت وە هەوڵدەدات بۆ ئاشنابوونی زیاتر لە ڕەوشتە دوژمن كارییەكان، دووبارەبوونەوەی كردارە دوژمنكاریەكان و ڕەفتارە توندەكان ئەوانەی پەیوەندیان بە تاوانەوە هەبێت منداڵ بەرەولادانی فیكری و ڕەوشتی دەبات.

ئەو دەزگایانە كار لەسەر پێگەیاندنی كەسایەتی هونەری و وەرزشی و كەسایەتی كۆمیدی و گۆرانیبێژ ……هتد دەكەن ئەمانە خواستی زۆرینەی دایبابەكان نیە و، خێزانی جێگرەوە لەبواری پەروەردەو پێگەیاندنی لایەنی هزری و پەروەردەییدا لەبری دایباب و مامۆستا دروستدەبێت، چونكە تەنها ئامانج لە پیشاندانی بەرهەمی مندالان بەسەر بردنی كاتێكی خۆش و پێكەنیناوی نیە، بەڵكو لەگەڵ خۆیدا بەهاو قییەمی تایبەت بەكەلتوری داروخان لای مندال و خێزان دەچەسپێنی، یەكێك لەو گرفتانەی لەبەرنامەی مندڵاندا بەدیدەكرێت، بینەر توانای لێدانەوەو دووبارە گەڕانەوەی دیاردەكانی نیە، بەرنامە لەدوای بەرنامە و مەشهەد لەدوای مەشهەد پیشاندەدرێن و مەبەست و ئامانجەكان كەخۆی لەبەهاكاندا دەبینێتەوە و بەئاسانی دەگوازرێنەوە بەبێ سانسۆر و لێپرسنەوە.

بەرنامەی مناڵان تەنها ئەوەنیە دایك و باوك بڵێن ئەم پرۆگرامە خۆش و سەرنج ڕاكێشە، بەڵكو بەشێوەیەكی ئەندازەیی بەرنامەكان دادەنرێن و دەنگ و ڕەنگەكان بەكاردێنن هەست و سۆزی مناڵ داگیردەكات و بەهای مەبەستدار دەگوازێتەوەو كەلتورو بەهایەكی جیاواز دەكاتە بنەما لای منداڵ و خێزانی كوردی. وەیەكێكی تر لەوگرفتانەی ڕووبەڕووی خێزانی كوردی دەبێتەوە كەمی ئاستی ڕۆشنبیرییەتی لەبەرامبەر مەترسی سۆشیاڵ میدیا و گرفتەكەش بەهەند وەرناگرن و منداڵان سەرپشك دەكەن لەبەكارهێنانیاندا.

ئەو وڵاتەی كەداهاتووی منداڵان بووە بەبەشێك لەستراتیژیان گروپ و رێكخراوی تایبەت بەدواداچوون دەكەن بۆ دەزگاكانی ڕاگەیاندن، بەتایبەت بۆ تەلەفزیۆن و سینەماو گۆڤارەكان، كە تا چ ڕادەیەك پرۆگرامەكانیان لەخزمەتی منداڵاندایە، بۆ نمونە چەند جارێك لەلایەن تۆڕی ڕێكخراوە ئەهلی و زانستی و ئاینیەكانی ئەمریكاوە ڕەخنەی توندیان ئاڕاستەی سینەماكانی ئەمریكا گردوە لەبەرئەوەی مەشهەدی جنسی پیشاندەدەن كەئەمە زیان بە منداڵاكانیان دەگەیەنێ و گەشەی پێشوەختە ڕووبەڕوویان دەبێتەوە.

وڵاتی صین 38 فلیم كارتونی یابانی یاساغ دەكات لە ولاتەكەی لێبدرێت، چونكە ئاماژە بۆ تاوان و بەدڕەوشتی و كاری توندوتیژی دەكات وە 29 كۆمپانیای ئاگادار كردوتەوە لە دابەزاندنیان و غەرامەكردنیان، 8 ویب سایتی داخستووە بە بیانوی ئەوەی ئەوفلیم كارتۆنانە نمایشدەكەن.

پزیشكی دەروونی (فریدریك و رپام) دەڵێت: ئەو مندڵانەی لەتەمەنی 11 ساڵیدا كاریگەر دەبن بە بینینی مەشهەدی جنسی و توندوتیژی كاتەكانی تەمەنیان بە خەیاڵپڵاوی بەسەر دەبەن و بەردەوام لەبیری ئەو مەشهەدانەدان كە بینیویانە و توشی (العادە السریە) دەبن و سێكس و توندوتیژی پێكەوە گرێدەدەن.

بەشێوەكی گشتی ئەو لێكۆڵینەوانەی دەربارەی كاریگەری سۆشیاڵ میدیا بەتایبەت تەلەفزیۆن كراون كاریگەریان لەسەر ژیری منداڵ هەیەو بەشێكیان دەبنە هۆی ڕێگریكردن لە منداڵ بۆ ئەنجامدانی چالاكی ڕۆشنبیری و وەرزشی ڕۆژانە، ئەمە جگە لەوەی دەبێتەهۆی كەنارگیری لەپەیوەندییە كۆمەڵایەتیەكان و زۆربوونی كێش و دورەپەرێزی.

گۆڤاری (The Journal of Pediatrics ) تایبەت بە پزیشكی منداڵ، ئاماژە بە لێكۆڵینوەیەك دەكات و دەڵێت ئەو منداڵانەی تەمەنیان لە 8 مانگ بۆ 18 مانگ دایە لەشەو و ڕۆژێكدا زیاتر لەكاژێرێك سەیری تەلەفزیۆن دەكەن، 6بۆ 8 و وشە كەمتر فێردەبن لەو منداڵانەی كە بەچالاكی ترەوە خەریكدەبن، لێكۆڵینەوەكە ئاماژە بەوەدەكات مێشكی منداڵ بەجوڵەو یاری و چالاكییە جۆراو جۆرەكان گەشەی دروست دەكات.

ئەوفلیمانەی كەپیشانی منداڵان دەدرێت لە جیهاندا بە پێی سەرژمێریەك:

29% ی دەربارەی سیكس و سۆزدارییە بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ یا ناڕاستەوخۆ.

27.4% ی دەربارەی چارەسەركردنی تاوان و توندوتیژی كوشتنە.

15% ی دەربارەی خۆشەویستی و پەیوەندی سێكسییە بەشێوەی سەردەمیانە.

ڕاپۆرتەكە ئاماژە بە فلیم كارتۆنی وڵاتانی عەرەبی دەكات، لەساڵی 2000 بەرهەمی وڵاتی یابان لە فلیم كارتوندا (22) كاژێر بووە لە هەفتەیەكدا، لەباشترین حاڵەتدا لە وڵاتە عەرەبیەكان (30) كاژێر تێپەڕ نەبووە لە ساڵێكدا.

 ئێمەش بە شێكین لە عێراق و تێكەڵ بە كەلتوری ناوچەكە بووین، لە هەرێمی كوردستانیش بە زۆری پشت بە كەناڵە عەرەبیەكان دەبەستن لەمتابعە كردندا كە زۆربەی هاوردەن، لەڕێگەی ئەو بەرهەمانەوە جارێكی تر ئاشنای كەلتورێك دەبین و لە نێو دوو بەرداشی كەلتوری بیانی و دۆبلاژی عەرەبی بەها جوانە كۆمەڵایەتیەكانی خۆمان لە نێو دەچن.

ئەوەشی پەیوەندی بە ڕۆشنبیری منداڵانەوە هەبێ:

ولاتانی ئەوروپی هەمیشە لە پێشەنگی وڵاتانی جیهانەوەن لە خزمەتكردن بە منداڵ، وڵاتی بەلژیكا هەندەی هەموو وڵاتانی عەرەبی نوسین دەخاتە سەر كاغەز لە پێناو منداڵاندا، ئەمە لە كاتێكدا حكومەتی هەرێمی كوردستان وەزارەتی پەیوەندیدار لە ساڵی 2016 هیچ گۆڤارو ڕۆژنامەیەكی نەبووە بۆمناڵان، واتە 0% داهات لە هەرێمی كوردستان بۆ ئەو بوارە سەرفكراوە، بەڵام لە ساڵی 1946 لە كۆماری مهاباتی قازی محەمەد دا گۆڤاری تایبەت بە منداڵان هەبووە بە ناوی (گڕوگاڵی مناڵان).

ئەوەی پەیوەندی بە یارییە ئەلەكترۆنیەكانەوە هەیە:

ئەویاریە ئەلەكترۆنیانە پشت دەبەستێ‌ بە خەیاڵ، بۆ منداڵانی تەمەن (10)ساڵ ڕێگری دەكات لەگەشەی دروست، بەكارهێنەرانی پێویستیان بەجوڵەی زۆر نیە و زۆر كاتیش یارییەكان پێویستی بەیەك كەسە، وادەكات لایەنی كۆمەڵایەتی لاوازبێت، تەركیزی منداڵ ڕادەكێشێ و بیر لە جۆری خواردن و خواردنەوە ناكەنەوە، ئەمەش پێچەوانەی تەندروستییەكی باشە.

 مناڵ لەكاتی یاریكردنیدا ڕۆشنبیری و بەهایەكی تر وەردەگرێ، كوشتن، خوێن، تەقاندنەوە، وێرانكردن بەشێكی سەرەكی یاریە ئەلكترۆنیەكانن، ڕاستە منداڵ لە كاتی یاریەكاندا بیری لای سەركەوتنە، بەڵام ئەو سەركەوتن لە كوشتن و خوێن وێرانەدا دەبینێتەوە، باشی و خراپەكان لای منداڵ تێكەڵدەبن هەرچارەی بە جۆرێك جوانیەكان دەبینێ، یاری ئەلەكترۆنی (Grand Theft Auto: San Andreas) كەلای منداڵی كورد بە پیاوە ڕەشەكە بە ناوبانگە، یەكێكە لەویارییانەی كەزۆرترین فرۆشی هەبووە، پیاوێكە لە یاریەكەدا جگە لە زوڵم و كوشتن هیچ زمانێكی تر بەكار ناهێنێ، بویە منداڵ ئارەزووی یاریكردنی دەكات خەیاڵییە و پێویستی بەهاوكاری كەسانی دی نیەو هەموو كەس لەبەردەمیدا بێهێزە، كەس ناتوانێ‌ ستەمی لێبكات و كەسێكی سەركەوتووە، لێرەوە منداڵ فێردەكات ستەم بكات سۆزو بەزەیی كەم بێ هیچ كەس نەتوانێ بەرامبەری بوەستێ، بەخوێن و كوشتن دەتوانێت سەركەوتن بەدەستبهێنێ ….هتد

دایك و باوكان پێویستە:

1- هەڵبژاردنی ژمارەیەك لەوبەرنامانەی كەگونجاون لەگەڵ ئاست و تەمەنی مناڵەكەتدا، مناڵان حەزیان لەڕەنگ و دەنگی خۆش و جوڵەی زۆرە، منداڵی بچوكیش ئارەزووی چیرۆكی كورتدەكات.

2- هەندێ لەبەرنامەكان دایك و باوكان لەگەڵ منداڵەكانیان دابنیشن بۆلێكدانەوەی هەڵسوكەوتی ناو بەرنامەكان، یارمەتیانبدەن بۆ ڕەخنەگرتن، و شیكردنەوەو جیا كردنەوەی باش لە خراپ.

3- دایك و باوكی خۆشەویست هەست بە تاوان مەكەن كاتێك تەلەفزیۆن لەماڵەكەتدا هەبێ، بەڵكو تاوان ئەوەیە منداڵەكانت سەربەست بكەیت لەسەیركردنی بێسنوری بەرناكەمان و، یارمەتی نەدانیان بۆ جیاكردنەوەی باش لە خراپ.

4-هەڵبژاردنی گۆڤارو پەرتوكی ڕەنگاوڕەنگ و پێنوسی وێنەكێشان گرنگە بیخەیتە بەردەستی جگەر گۆشەكەت.

5- لەبری یارییە ئەلەكترۆنیەكان، موزیك و گۆرانی و بەرنامەی بەسوود بخەرە ناو مۆبایلەكەتەوە، تامنداڵەكانت ئاشنابن پێی.

6- ئەویاریانە بۆ منداڵەكەت بڕەخسێنەكە دەست و پەنچەو هزری تیادا بەكار دەهێنێت، وەك یاری لێكدان و ڕێكخستن.

7- مناڵەكەت ڕابێنە لەسەر یاری بەكۆمەڵ بۆ ئەوەی دوور بكەوێتەوە لە یارییە تاكەكەسیەكان.

8- هانی منداڵەكەت بدە بۆ ئەو یاریانەی كە زۆرترینی ئەندامەكانی لەشی تیادا بەكاردەهێنێ وەك مەلەوانی، ڕاكردن، ئەسپ سواری، ڕاكێشانی حەبل، تێنس، و تۆپێن و …هتد.

9- دیاریكردنی كاتێك بۆ یاریە ئەلەكترۆنیەكان گەر ئارەزووی كرد، تۆش یارمەتیبدە لە هەڵبژاردنیدا.

10- دیاریكردنی كاتێكیش بۆ سەیركردنی فلیمی مێژووی و ئاینی سروشتی وەك عمر المختار، صلاح الدین الایوبی، محمد فاتح و ….، جیهانی گیانەوران.

11- ڕێگری نەكردن لە مناڵەكانمان بۆ كاری هەرەوەزی و یاریكردن بە شێوەیەكی گشتی، چونكە زانایان ئاماژە بەوەدەكەن كە منداڵ 75% كاتەكانی كە فەراغن پێویستە بە چالاكی جۆراوجۆرەوە خەریكبێت، و 25% شی ئەو چالاكیانە ئەنجامبدات كە كەمترین جوڵەیان تێدایە.

سەرچاوە: مختصر لدراسة بعنوان : الطفل والإعلام، ماجد بن محمد الغامدی/ الریاض www.saaid.net/tarbiah/213

http://sp.mainichi.jp/select/news/2015