لەخودناسیماندا بەهەڵە چوین، لەبەرئەوە لەناسینی خالقیش پەرێشانین

شادان تالب
بەشی دووەم
دڵی پاشا و دەسەڵاتداری لەش!!
ئێمە ئەوە لە ڕۆح یان دڵ ئەبێت بزانیین “پادشا”ی لەشكری تەواوی جەستەیە، ” دڵ بۆ دونیایەكی دی خوڵقاوە كاری تەقاڵایە بۆ گەیشتن بە بەختەوەری دواڕۆژ، بەختەوەریشی لە ناسینی خوای گەورەدایەو ئەم ناسینەشی لە سۆنگەی ناسینی دەستكردەكانی خوای گەورەوە دەبێت” بەڕای (غەزالی) بەگشتی ئەم سوپایە لە ئاو و خاك و شێ پێك دێت، لە ژێر ڕكێف و فەرمانی دڵ دان و دڵ پادشای هەموانە، وەك دەڵێت:” فەرمانی بە زار دا دێتە گوتن و فەرمانی بە دەست دا ڕادەگرێ‌، فەرمانی بە پێ دا دەڕوا، بە چاو دەڕوانێ و بە بیر ڕادەمێنێت، فەرمانبەرداری ئەم سوپایە وەك فەرمانبەرداری فریشتەكانە لە پەروەردگار كە ناتوانن لە فەرمانی خودای خۆیان غافڵ بن”.
بۆیە پادشایەتی بە دڵ دراوە، چونكە ئەو تاكە پادشایە بتوانی مرۆڤ بگەیەنێتە جیهانی سەروو، دەڵێت:” ئەم دڵەیان بۆ ئەوە خوڵقاندووە و، ئەم وڵات و لەشكرەیان پێ سپاردووە و ئەم لەشەیان بۆتەرخانكردووە تا لە جیهانی خاكییەوە سەفەرێك بكات بۆ بەرزترینی پێگەكان. ئەگەر دڵ بیەوی بەندەیی خۆی بۆ خالقی بسەلمێنی پێویستە لەسەرووی لەش بێت و خودا بكاتە قیبلە و ئامانجی خۆی و دونیا وەك كەپرو هەوار بزانێ و، كۆشك و تەلاری هەمیشەیی خۆی لە دوا ڕۆژدا بكاتەوە”.

چاكەو خراپە لە ناو مرۆڤدا:
بەلای غەزالیەوە ئەوە دڵی مرۆڤ نیە مرۆڤ پەلكێش دەكات بۆ خراپە، بەڵكو ئەوە ئەو سەربازانەی دیكەن مرۆڤ پەلكیش دەكات بۆ خراپە، “دڵی مرۆڤ لەگەڵ هەریەكە لەو سەربازانەی خۆی پەیوەندییەكی هەیە لەهەر یەكەشیانەوە جۆرە ئاكارێك وەردەگرێت هەندێكیان ناحەزن و دەبنە هۆی فەوتاندنی دڵ، هەندێكیشیان بەرز و جوانن و دەبنە هۆی بەختەوەری. فەرمان دراوە بە مرۆڤ بە ڕوناكی چرای عەقل گزی و فزیەكانی شەیتان بناسێت و وەلایان بخات وەك پێغەمبەری خودا(د.خ) دەفەرموێت (هەموو مرۆڤێك شەیتانی هەیە منیش هەمە، بەڵام بینایی چاوان منی بەسەریدا زاڵكردووە بۆیە پێی ناكرێت هیچ زیانم لێ بدات)
بەڕای ئیمام غەزالی هەموو مرۆڤێك ئەگەر بیەوی توانای خۆگۆڕینی هەیە، پێمان دەڵێت هۆی هەموو ئاكارەكان ئەم چوارەن: ئەگەر خزمەتكاری (بەراز)ی پیس بیت، زمان لوسی، دەم پیسی، دەست وشكی، بێشەرمی، چاوچنۆكی و بەخیلیت لێ بەدی دەكرێت، بەڵام ئەگەر زاڵبیت بەسەریدا و بیخەیتە ژێر دەستی خۆت چاوتێری، دڵاوایی، شەرم، هێمنی، پارێزگاری و پاكیت پێوە دیار دەبێت. ئەگەر خزمەتی (سەگ)ی توڕە بكەی خۆبەزلزانی و فیز و لوت بەرزی و گاڵتەو سوكایەتی كردن لە تۆدا بەدی دەكرێت، ئەگەر پێچەوانەكەشی بێت واتە ئەو سەگە توڕەیە بێنیتە ژێر ڕكێف ئەوە پشوو درێژ لەسەرخۆیی، بەزەیی و دلۆڤانی، بوێری و لێبوردن نەترسی و ئازایی لەدەرونتدا بەدی دەكرێت، ئەگەر (شەیتان) بكەیتە سەرمەشق گزی و فزی و بێ ئەمەكی و، دەرون پیسی و، فریودەری لە تۆدا بەدی دێت، بەڵام ئەگەر فریوی فێڵەكانی نەخۆی لە تۆدا بزێوی و وریایی و زانست، ئاگایی و ژیری، ئاكاری بەرز و گەورەیی و سەربەرزی بەدی دێت.
هەروەها دڵ بە ئاسن دەشوبهێنی نەك لە ڕوی دۆخی ڕەقێتیەوە، بەڵكو لەڕوی پێكهاتەیەوە، چونكە دەڵێت:” ئەگەر لێی بزانیین دەكرێت ئاوێتەیەكی لێ دروستبكەین كە تەواوی عالەمی تێدا بنوێنێ‌، وەلێ ئەگەر بەجوانی ڕانەگیرێ‌ ژەنگ دەیخوات ئیدی ڕوناكی ناگرێتە خۆی هەروەك خالق دەفەرموێت ((كلا بل ران علی قلوبهم ماكانوا یكسبون))
جیاوازتر لەهەندێك زانای تر لای وایە ڕەچەڵەكی مرۆڤ گەوهەری فریشتەكانە ئەمەشمان بۆ دەسەلمێنێ، كە دەبێت لەو بۆچونە دەرباز بین كە ناواخنی مرۆڤ زیاتر دێوو درەنج بێت. ” دەبێ سەرەتا لەوە تێبگەین كە مرۆڤ بەرزتر و تەواوترە تا دێوو دڕندان، هەرشتێك سەرەنجام و تەواوییەكی هەیە، كە ئامانجی سەرەكی لەخوڵقاندنی هەر ئەوەیە، كەواتە مرۆڤ بۆ باشە و بۆ تەواوی و بۆ بەرزكردنەوەی پێگەی دروستبووە، نەك بۆ خۆ هێنانە ڕیزی دێوو درنج”
غەزالی بێ ئەندازە ویستویەتی پێگەی مرۆڤ باڵا بكات و بیكاتە ئامانجی سەرەكی بوون و وجوود و وەك عاریفان دەڵێن یەكەم گرنگییە لە وجوودا، لەم بارەیەوە دەڵێت: “مرۆڤ بۆ كاری باڵاتر دروست بووە، بۆنموونە هەندێك لایان وایە مرۆڤ بۆ خواردن و خەوو جوتبوون و خۆبەزلزانی و فیز خوڵقێنراوە، بەڵام خۆ ئەم بۆچوونانە لە ئاژەڵیشدا هەن بۆنموونە چۆلەكە جوتبوونی لە ئادەمیزاد زۆرترە، ئەوەی مرۆڤ لەمانە سەرتر دەكات ئاوە. یاخود (عەقڵە)، كە پێویستە لەڕێیەوە خودای خۆی بناسێت، لەو ڕاز و عالمە تایبەتە تێبگات، خۆی لە هەوەس و توڕەیی دەرباز بكات كە ئەمەش سیفاتی فریشتەكانە.بەمە مرۆڤ لەو بۆچونە دەردەچێت كە بنەڕەتی دێو درەنجان بێت”.
دڵی بە ئاگا وابەستەیە بە جیهانی سەرووەوە
لەبارەی وابەستەبونی دڵ بە جیهانی سەرووەوە لای وایە تەنها لە خەون و مردندا ئەمە بەدی نایە، بەڵكو ئەگەر دڵ بێدار بێت و خۆی لە ئاكاری نزم پاراست، ئەوە دڵ دەگاتە جیهانی سەروو بەگوتنی زیكری (الله الله) بەدڵ نەك بە زمان، تا ئاگایی لەخۆی ببرێت و بیجگە لەخودا هیچی تر نەناسێ. لەوێوە هەموو كات سەفەر دەكات بۆ سەروو.
لای ئیمام غەزالی(ر.خ) تەواوی مرۆڤایەتی لەسەر فیترەتی دێتە دونیاوە پێمان دەڵێت: “وا تێنەگەن كە تەنها پێغەمبەران هەر لەسەرەتاوە لەسەر فیترەتی پێغەمبەرێتی خوڵقاون(قل انما انا بشر مپلكم)، بەڵكو هەموو مرۆڤێك لەسەر فترەتی پاك دێتە دونیاوە”، كەواتە ئەكرێت هەریەكەمان شیاوی هەڵگری سیفەتی پێغەمبەرێتی بین، بەڵام ئەوە خۆمانین خۆمان بە شیاو نازانیین، هەروەك ئەوەی هیچ ئاسنێك نیە نەتوانیین كانزاو ئاوێتەی تری لێ دروستبكەین، مەگەر ئەوەی لەناخی خۆیدا ژەنگی هەڵگرتبێت. بەهەمان چەشن دڵێك دونیای لە خۆیدا كۆكردبێتەوە ئەوە شوێنی بۆشتیكی دیكە نەهێشتۆتەوە. ئەو دڵە لە گەیشتن بە پێوەری “و كل مولود یولد علی فگرە” بێبەریە. یاخود ڕاستر بڵێین خۆی خۆی بێبەری كردووە.
ناسینی پەروەرین فترەییە:
لەبارەی ئیرادەوە ئیمام غەزالی زۆر جوان بۆمان ڕوندەكاتەوە و، لای وایە مرۆڤ جیاوازترە لەم ڕوەوە لە تەواوی گیاندار و عالمی فریشتان كە لە ژێر ئەمری ئیلاهیدان، “پێویست بوو باران دەبارێت، ڕووەك لەزەوی سەردەردەهێنێت سروشت دەڕازێتەوە، گیانداران لەسكی دایكیان دێنەدەر هەر بەهەمان چەشن بە ئەمری ئیلاهی فریشتەكان كاروباریان بەجێدەهێنن بەویستی ئیلاهی، بەڵام مرۆڤ تاكە مەخلوقە كەخالق (ئیرادەی) پێبەخشیوە، دڵی مرۆڤیش (كە لە ماكی فریشتەكانە) دەسەڵاتێكی پێدراوە تا هەندێك لەشتی ئەم عالەمە بێنێتە ژێر ڕكێفی خۆی، تەواوی جەستە ئەخاتە ژێر ڕكێفی خۆی، ئەم دەسەڵاتدارییەش لەڕوانگەی گیانەوەیە، جا ئەو دڵە تا بەهێزتر بێت زیاتر لە عالەمی فریشتان نزیكترە، هەربۆیە زۆر جار دەتوانن بەسەر هەندێ‌ شتی دەرەوەی لەشدا دەسەڵاتیان هەبێت، بۆنمونە بەسەر شێرێكی دڕندە زاڵ دەبێت و وەك پشیلەیەك دێتە بەرچاوی، یان بیر لە نەخۆشیەك دەكاتەوە چاك دەبێتەوە، بەپێچەوانەوە بیر لە لەشساغی دەكاتەوە و نەخۆش دەكەوێت، یان بیر لەباران دەكاتەوەو باران دەبارێت”، ئەمانە هەمووی بەبەڵگەی عەقڵی و ئەزمونیش تاقیكراوەوتەوە، هەر لێرەوە بابەتی چاوچنۆكی و چاوپیسی و سیحربازەكان دەكاتە نموونەی سەلمینەری كاریگەری گیانی مرۆڤ و، لای وایە ئەوانەی ئەم سیفاتانەیان هەیە تەنها هۆكار بۆی ئەمەیە ئەو كاریگەریەی بەسەر شتەكانی دەرەوەی خۆمان هەمانە..”هەڵبەت لێرەدا مەبەستی نیە بەباشە باس لەم جۆرە مرۆڤانە بكات، چونكە لای وایە ئەمە لە سەیرو سەمەرەكانی دڵە و ئەم هێزە لەهەر مرۆڤێكدا بوو لەكاری چاكەدا سەرفی بكات ئەوە خێرو چاكەیە و، ئەگەر لەكاری خراپەدا بوو ئەوە دەبێتە سیحر باز، ئەوەش بابەتێكی دیكەیە و قسەی زۆر هەڵدەگرێت تەنها دەكرێت ئەم فەرمودەی نازدار بهێنینەوە (چاوی پیس ڕاستە، پیاو دەخاتە نێو قەبرو حوشتر دەخاتە نێو قازان).” ( العین تدخل الرجل القبر و تدخل الجمل القدر
ئیمام غەزالی، هەر لە باسی ناسینی پەروەریندا دەڵێت: “هیچ بونەوەرێك لەو بەڕێزتر و بەرزتر نیە، هۆی هەموو بوونەكانە و هیچ بوونەوەرێك هێژاتر لەو نەبووە و نابێت، چونكە هەر ئەوە خاوەنی هەردوو دونیایە، كەواتە هیچ ناسینێك لەناسینی ئەو بە چێژ تر نیە، هیچ سەیرێك لە سەیری پەروەرێنی گیان گەشێنتر نیە، كاری دڵیش هەر ئەوەیە چونكە چارەنوسی هەرشتێك گەیشتن بەهۆی خوڵقاندنی ئەو شتەیە”
بەڕای ئەو ئەگەر دڵێكیش بۆ ئەم خۆشەویستیە گوێ شل نەكات هیچ سەیر نیە، “چونكە لەشی نەخۆش حەز لە خواردن ناكات و تامی خۆڵی لەتامی نان پێخۆشترە”.
بەلای “غەزالی”ەوە زانستی (تشریح) زانستیكی مەزنەو ئێمە لێی بێئاگاین، ورد بوونەوە لە خوڵقاندنی لەشی مرۆڤ كارێكی سەیر و ورد و گرنگە، سەرەكیترین گرنگیەكانی ئەم ناسینەش، ناسینی كردارو كارە ناوازەكانی خودایە لەم ڕێگەیانەوە:

• ئەم ئەندامانەی خوڵقاندووە بە زانایی بەرزو بێ كەموكوڕیی.
• زانایەكی زاڵە بەسەر هەموو زانستەكاندا.
• رەحم و بەزەیی پەروەردگار بی سنورە بەو ڕادەیەی هەرچی پێویستی مرۆڤ بووە دەستی لێنەنوقاندووە.
• هەر بۆیە دڵ شاردراوەتەوە نەكا بێ ئاگا بین لەم گەوهەرە هێژایە و بیخەینە پشت گوێ، بۆیە دەبێت تێبكۆشین تا ئەم كەنزە مەزنە ببینینەوەو لە نێو ئاپۆڕای جەنجاڵی دونیا دەریبهێنیین و بیگەیەنیین بە بەرزترین ئاستی خۆی.
  دواجار ئەبێت ناسینی خود بەبایەخ بگرین و وانەزانیین زانستیكی زۆر سانایە لەكاتێكدا هیچ شتێك لەخۆمان بۆ خۆمان نزیكتر نیە، وەك ئیمام غەزالی دەفەرموێت “ئەوەی خۆی نەناسێك و بڵێ شتی تر دەناسم وەكو ئەوەیە كەسێك خۆی برسی بێت و بڵیێ هەموو ڕووت و برسیەكانی شار نان دەدەم”
  مەبەستێكی گرنگتری ئەم بابەت و باس و زانستە ئەوەیە: هەر وردبونەوەیەك لەجەستەی مرۆڤ و ناسینی پەسنەكانی خالقە ناسینی حەقیقەتی دڵ و خودی خالقە، تا زیاتر لەم بابەتە ڕۆبچین زیاتر ناسینەكان بەرفراوان دەبن.
  بۆ ئەم نوسینە لە شاكارە مەزنەكەی ئیمام غەزالی، (كیمیای سەعادەت) سود وەرگیراوە.