كاریگەری هونەر لە ژیانی ژناندا

ی. پ. د. عالیە فەرەج

زانای كۆمەڵناسی (ئیبن خەلدون) پێیوایە: “یەكێك لە نیشانەكانی داڕمانی شارستانییەكان بریتیە لە دابەزینی هەریەكە لە: هەستی مۆسیقی و هەستكردن بە گۆرانی لە كۆمەڵگەدا” بە واتایەكی تر كەی جوانی بە هونەر دەربڕینی لێنەكرا ئەوا جوانی لەو كۆمەڵگەیەدا دەشێوێت و كلتوری كۆمەڵگە بەرەو لاوازبوون دەڕوات. لەمەوە لە سەدەی بیستدا بەشێكی تایبەت لە كۆمەڵناسیدا دامەزرا بە ناوی كۆمەڵناسی جوانی (Sociology Esthetician)، ئەمەش بۆ گرێدانی داهێنانی هونەری بە ژیانی كۆمەڵگەوە نەك جیاكردنەوە، بە واتای ئەوەی كاتێك داهێنانی هونەرمەند دوور لە ژیانی كۆمەڵگە بوو زۆر بەهای لەدەستدەدات.

 هونەر بەسەرجەم فۆڕمەكانیەوە، بە كەناڵی تەعبیركردن لە ناخی تاكەكەسەكان دادەنرێت لە ڕووی دەروونی و زیهنی و ڕۆحییەوە، هەروەها بە وروژێنەری سۆز و هەستە جیاوازەكانی مرۆڤەكان و بیریان دادەنرێـت، لە هەمان كاتیشدا هەر نمایشكردنی فۆڕمەكانی هونەرە كاریگەری بەجێدێڵن لەسەر لایەنی دەروونی و ڕۆحی و زیهنی ئەندامانی كۆمەڵگە و هەروەها كاریگەری بەجێدێڵن لەبواری بەسەربردنی كات و كۆمەنیكەیشن و داهێناندا.

هونەر و بەسەربردنی كات:

لە كاتێكدا نەبوونی هۆشیاری و مەعریفە بۆ چۆنییەتی بەسەربردنی كات بە یەكەمین سەرچاوە دادەنرێت بۆ سەرهەڵدانی زۆرینەی گرفت و كێشەكان لای تاكەكەسەكان، هونەر بە سەرجەم فۆڕمەكانییەوە بە هۆكارێكی كاریگەر دادەنرێت بۆ بەسەربردنی كاتەكانی هەردوو ڕەگەز بە توێژ و تەمەنە جیاوازەكانیانەوە.

مۆسیقا بەهەمان شێوەی زمان پێویستی بە كاتێكی دیاریكراو هەیە بۆ فێربوون و گەشتن بە ئاستی خوازراو لە جیاوازیبوون لە بواری مۆسیقادا، بەهەمان شێوەی مۆسیقا سەرجەم فۆڕمەكانی هونەر كاتی تەرخانكراویان پێویستە بۆ فێربوون و گرتنەخۆی توانایی بۆ دەربڕین لەڕێی یەكێك لە فۆڕمەكانی هونەرەوە.

هونەر بەگشتی و مۆسیقا بە تایبەتی بە یەكێك لە فۆڕمەكانی دەربڕین بۆ مرۆڤ دادەنرێت، كە ژێنەری مۆسیقا لە ڕێی مۆسیقاوە بەشێك لە هەڵچونەكانی دەگۆڕێتە سەر بڕگە ئاوازی جۆراو و جۆر، لە هەمان ئەو ساتەدا ڕۆح و زیهنی مۆسیقاژەن پێكەوە یەكدەگرن.

ژنان بە حوكمی ئەوەی بەشێكی زۆر لە كاتیان لە چوارچێوەی ماڵەكانیاندا دەبەنەسەر دەبنە خاوەنی هەلی زیاتر بۆفێربوونی فۆڕمێك لە فۆڕمەكانی هونەر، ئەوەش مۆسیقا بێت یان وێنەكێشان یان نمایش یان…هتد، لە بەرامبەردا كاتە ئازادە(بەتاڵە)كانی ژنان بۆ خۆی دەبنە سەرچاوەی بەرهەمهێنان و داهێنان. بۆیە ژنان بەكاربەری هونەربن یان بەرهەمهێنەری هونەر بن دەتوانن بە گۆڕینی بەهای كاتەكانیان، خۆیان و دەوروبەریان بەختەوەر و شاد بكەن.

هونەر و كۆمەنیكەیشن:

هونەر بە یەكێك لە هۆكارەكانی كۆمۆنیكەیشن دادەنرێت وكارایی پەروەردەیی و كۆمەڵایەتی خۆی هەیە لە پڕۆسەكانی لەیەكتێگەشتن و گەشەپێدانی هەستی كەسی تاكەكەسەكانی كۆمەڵگە. هەروەها هۆكاری بەرزكردنەوەی داینەمیكیەتی كۆمەڵایەتی و گەشەدان بە پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان لە ڕێی كاری دەستەجەمعی بۆ فێربوون یان بەرهەمهێنانی فۆڕمەكانی هونەر.

مۆسیقا بۆ منداڵان ڕۆڵی بنەڕەتی هەیە لە گەشەدان بە زەوقی هونەرییان و بۆ گەورانیش هۆكارێكی سەرەكییە بۆ ئاسوودەكردنی ویژدان و ڕاگرتنی هاوسەنگی ویژدانیان.

سەرجەم فۆڕمەكانی هونەر كاری دەستەجەمعی لە خۆدەگرێت لە زیاتر لە یەكێك لە قۆناغەكانی، فێربوونی هونەر لە رێی كلاس و گروپەكانەوە دەبێت و خستنەڕووی زۆرینەی فۆڕمەكانی هونەریش بە ئامادەبوونی كۆمەڵانی خەڵك دەبێت، وەك ئەوەی لە نمایشكردنی ئاهەنگی مۆسیقا و شانۆگەرییەكان و پێشانگا هونەرییەكاندا ئامادەبووان بە دەستەجەمعی حزورییان دەبێت و هەلی كۆمەڵایەتی ڕەخساو بۆ كارلێكی كۆمەڵایەتی و هاوسۆزبوونی نێوانیان دەبێتە یەكێك لە ڕوخسارەكانی ئەو بۆنە و چالاكییانە.

ژنان وەكو بەشێكی بنەڕەتی لە هونەرمەندانی كارا و كاریگەر حزوریان لە بۆنە و چالاكییە هونەرییەكاندا، هەلی پێشەنگییان لە بواری داهێنانی هونەریدا بۆ فەراهەمدێت، ئاستی كارایی كۆمەڵایەتی بەرچاویان دەبێتە هۆی كاریگەری بەجێهێشتن لەسەر خوازیارانی هونەرییان. هەروەها ژنان لە ڕێی بەجێهێنانی ڕۆڵی پەروەرشیارییان بە وتنی گۆرانی و بەستە شیعرییەكان گەشە بە هەست و زەوقی هونەری كۆرپەكانیان دەدەن، ئەساسێكی سەرەتایی بۆ مامەڵەی هونەری منداڵەكانیان دادەڕێژن. بۆیە ئاوێتەبوونی ژنان كە خۆیان بكەری كۆمەڵایەتی كاران لە گەڵ فۆڕمە جیاجیاكانی هونەردا، ڕەنگدەداتەوە لە داڕشتنی پەیوەندییەكانی خێزان و كۆمەڵگە و كاریگەری ئیجابی بەجێدێڵێت.

هونەرو چارەسەركردنی گرفتە دەروونی و زیهنی:

 مۆسیقا وەكو یەكێك لە فۆڕمەكانی هونەر خۆشی و شادی دەخاتە دەروونی گوێگرانی و تێروانینیان بۆ ژیان و جیهان گەشبیندەكات.

لەسەردەمی ئەمەوی و عەباسییەكانەوە مۆسیقا بەكارهێنراوە لە چارەسەری ئەو كەسانەی كە نەخۆشی دەروونی یان نەخۆشی زیهنییان بووە، وەقفی تایبەت بە چارەسەركردنی نەخۆشی لە ڕێی بەكارهێنانی مۆسیقاوە تا ئێستاش لە شاری (فاس) لە وڵاتی مەغریب ماوە.

لە دوای دوو شەڕی یەكەم و دووەمی جیهانییەوە، زیاتر گرنگی بە مۆسیقا لە چارەسەری نەخۆشی جەستەیی و نەخۆشی دەروونییدا دراوە تا چارەسەر بە مۆسیقا بووەتە پسپۆڕییەكی سەربەخۆ و لە زانكۆكاندا تایبەتمەندی خۆی وەرگرتووە وەكو بوارێكی ئەكادیمی.

گۆرانی ووتن بۆ چارەسەركردنی گرفتەكانی هەرزەكاران بەكاردەهێنرێت، لە هەمان كاتدا لە ڕێی گۆرانی وتنەوە كار لەسەر بەرزكردنەوەی ئاستی هاندانی هەرزەكاران دەكرێت. هەروەها هەڵپەركێ لە زۆرینەی كلتورەكاندا بە چالاكییەكانی خەمڕەوێن و گەشبوونەوە لە قەڵەم دەدرێت.

ئامادەبوون لە پێشانگا هونەرییەكاندا، كە وەك بانۆرامایەكی خستنەڕووی واقیعی كۆمەڵایەتییە بە زمانی قەڵەم و فڵچەی هونەرمەندەكان، هەست و سۆز و بیر و جیهانبینی دەگوێزیتەوە بۆ میوانانی پێشانگاكان و، بۆ چەند ساتێك میوانەكان گوزەرێك بە دونیایەكی ڕەنگا و ڕەنگی هونەرمەندا دەكەن و دەروون و زیهن و ڕۆحیان ئەزمونێكی جیاواز تۆماردەكات.

لەسەر ئاستی كۆمەڵگەكان سەرجەم فۆڕمەكانی هونەر ڕۆڵی خۆی بووە لە ئیسراحەتدان بەو كەسانەی كە ماندووبوونی بەردەوامیان بووە، پەنابردنیان بۆ فۆڕمێك لە فۆڕمەكانی هونەر بۆ خۆی هۆكاری نوێبوونەوە و زیادكردنی وزەی ئیجابی بووە بۆ كەسە ماندووەكان.

 لە كوردستاندا جوتیارەكان و باخەوانەكان هەمیشە بە وتنی بەستە شیعر و مەقامات و هۆرەی كوردی ماندوبونەكانیان كردووەتە ویستگەی حەوانەوە و، ژنانیش لە كۆتایی ڕۆژێكی پڕ ئەرك و كار بە لاوانەوەی كۆرپەكانیان كۆتاییان بە ڕۆژەكانیان هێناوە.

ژنان، بە حوكمی ئەوەی ڕۆڵی دایك و كەیبانوی ماڵ و پەروەرشیار و چاودێری مناڵ و بەتەمەنەكانی ناوماڵ دەبینن، ڕوبەڕووی زۆرترین فشاری دەرونی و ئەركی كەڵەكەبوو ئەبنەوە، بۆیە گرنگە ژنان لە كاتی ڕاپەڕاندنی ئەرك و بەجێهێنانی ڕۆڵەكانیاندا هەوڵبدەن ئاوێتەبن لەگەڵ ئاوازەكانی مۆسیقا و وتنەوەی گۆرانییەكان، لە ڕێی گوێگرتنەوە تا لایەنی مەعنەوی زیاتر بەرزبێتەوە و هەڵچونەكانیشی هێور ببنەوە و هێمنی و تەركیزی تەواوی بۆ فەراهەم بێت.

هونەرو داهێنان:

هونەر ئەو بوارەیە كە داهێنان تیایدا بەپلەی یەكەم سەرچاوە دەگرێت لە ڕەهەندی مرۆیی تاكەكەسەكانەوە، كە سۆز و خۆشەویستی بەخشین و وەرگرتن ئەم ڕەهەندە جیادەكاتەوە، هەروەها جیاوازی نێوان تاكەكەسەكان (الفروقات الفردیە) دەبێـتە هۆی جیاوازبوونی بەرهەم و چالاكییە داهێنانكارییەكان لە هونەرمەندێكەوە بۆ هونەرمەندێكی تر.

ژنان بە خاوەندارێتیان بۆ سۆز و هەست و نەست و ئەزمونی پەروەردەیی كە مامەڵەیەكی سۆزداری بەردەوامە، دەبنە خاوەنی ئامرازە سەرەكییەكانی داهێنان لە بەرهەمهێنانی سەرجەم فۆڕمەكانی هونەردا. بۆیە كاتێك ژن دەبێتە بەكاربەر یان بەرهەمهێنەری هونەر چێژی تایبەت لە هونەر وەردەگرێت و، گەشەكردنی زیاتری لایەنی سۆزداری و زیهنی و ڕۆحی و دەروونی بۆ فەراهەمدێت. هەروەها ژنانی هونەرمەند لە ڕێی قاڵبێكی هونەرییەوە ئەزمونەكانی ژنان دەكەنە بەشێك لە كلتوری تۆماركراوی كۆمەڵگە و داهاتووی نەوەكانی پێ دەوڵەمەند دەكەن.