ئافرەت ‌و خێزان (دیدێكی قورئانیی)

      و: د.عمر عبدالعزیز

   ئێمە باوەڕی تەواومان هەیە كە ئیسلام ڕێزی لە ئافرەت ناوە وەك مرۆڤ، ئافرەتیش وەك پیاو ئەركی بەندایەتی و تەكلیفی بەسەردا دراوە، مافەكانیشی پاریزراون و ئەركەكانیشی لەسەرشانن، خوا دەفەرموێت: (فاستجاب لهم ربهم اني لا اضيع عمل عامل منكم من ذكر او انثى بعضكم من بعض.. ال عمران /195)، واتە: پەروەردگاریان وەڵامی داواو دوعاكانی دانەوەو دەفەرموێت: بەڕاستی من كاری هیچ خاوەنكارو خاوەن بەرهەمێك لەئێوە زایە ناكەم، چ نێرینە، چ مێینە، چونكە هەندێكتان لە هەندێكتانن واتە هەمووتان لەڕەگەزێكن‌و پیاو بەشێكە لە ئافرەت‌و ئافرەت بەشێكە لەپیاو، هەریەكەیان تەواوكاریی ئەوی تریانە.

   لەسەرێكی ترەوە، لەهەر لایەنێكەوە پەیوەندیی بەكەرامەتی مرۆیی‌و بەرپرسیارێتی گشتییەوە هەیە، ئیسلام بڕیاری مەبدەئی یەكسانیی نێوان ژن‌و پیاوی داوە، لە فەرمودەدا هاتووە: (النساء شقائق الرجال).

   سەبارەت بە ئەركی هەركامیشیان لەناو خێزان و كۆمەڵگە: ئیسلام پرەنسیپی هاوسەنگیی لەنێوان ماف‌و ئەركەكاندا بەرامبەر یەكتر داوە، كە ئەوە حەقیقەتی دادگەرییە. خودا دەفەرموێت: [ولهن مثل الذي عليهن بالمعروف..  البقرة / 228، واتە: ژنان بەوشێوەیە كە ئەركیان لەسەر شانە، مافیشیان بۆ هەیە.

   لە ڕاستیدا لە هەموو كات‌و ئاستەكان‌و حاڵەتەكانی مێینەدا، ئیسلام چاودێریی كردووە، مێینە، كاتێ‌ كە كچە، كاتێ‌ كە هاوسەرە، كاتێ‌ كە دایكە، كاتێ‌ كە ئەندامی خێزانە، كاتێ‌ كە ئەندامێكی كۆمەڵگەیە. مۆڵەتی داوە كە بەشداریی بوارەكانی پەرستش‌و خوێندن‌و كاركردن بێت، بەتایبەتی كاتێك خۆی پێویستی پێی هەبوو، یان خێزانەكەی نیازمەندبوون، یان كۆمەڵگە لێی خواست، بەڵام بەمەرجێ‌ تایبەتمەندێتی ژنبونی بپارێزی، چ هاوسەر بێت، یان دایك بێت. دەبێ گەرەنتی تایبەتی هەبێ بۆ پاراستنی‌و چاودێریكردنی، تەنانەت كاتێ‌ مێردی ستەمی لێكرد، یان باوكی كەمتەرخەمیی كرد، یان كوڕی كە لاساریی كردو ڕەفتاری ناشایستەی لەگەڵدا نواند. دیارە كاركردنیش لە دەرەوەی ماڵ نابێ دژ بوەستێتەوە لەگەڵ ئەركی چاودێریی ماڵ‌و منداڵ‌و مافەكانی مێردو هاوسەرێتی.

   بەڕاستی چاودێریكردنی خێزان لە ئەرك‌و مەسئولیەتە بەراییەكانی ژنە، بەبێ ئەمسەرو ئەوسەركردن، چونكە كەسێكی تر ناتوانێ‌ ئەو ئەركەی ئەو جێبەجێ‌ بكات.. دیارە پاش ئەو ئەركەی دەتوانێت كە كات‌و توانایی خۆی ببەخشێ بە ئەركە كۆمەڵایەتییەكانی تری. ئەوەش ئاشكرایە كە هەل‌و مەرجی هەر ژنێكیش ڕۆڵی هەیە لەدیاریكردنی ئەركەكانیدا، هەروەك دەگونجێ‌ كەش‌و هەوای كۆمەڵگەو پێداویستیی‌و گۆڕانكارییەكانی، كاریگەریی هەبێت لەسەر دیاریكردنی ڕادەو جۆری ئەركەكانی ژن. لە بواری هەموو چالاكییە ئابوریی‌و سیاسییەكاندا، چ وەك هاوڵاتییەكی دەنگدەر، چ وەك كەسێكی پاڵێوراو، جگە لە پێشەوایەتی گەورە، لەوانە بوونی بەسەرۆكی یەكەمی وڵات،  ئیسلام لە بواری هەڵگرتنی ئەركی بۆ كاری خێرو چاكەو فەرمان بە چاكەو قەدەغەكردنی خراپەو بەرەنگاربونەوەی خراپەو گەندەڵی ژنی كردۆتە هاوەڵی پیاو، ئەوەتا دەفەرموێت:(والمؤمنون والمؤمنات بعضهم اولياء بعض يامرون بالمعروف وينهون عن المنكر… التوبة /70)، واتە:پیاوان‌و ژنانی باوەڕدار هەندێكیان سەرپەشتیارو دۆست‌و پشتگیری یەكترن، فەرمان بەچاكەو كارە پەسەندو ناسراوەكان دەكەن‌و قەدەغەی كاری خراپ‌و ناپەسەندو نامۆ دەكەن.

   بۆیە ئیسلام لە سۆنگەی ڕێزگرتن لە ڕێزو كەرامەتی ژن‌و مرۆڤبونیەوە ڕێگریی كردووە كە ئافرەت بكرێتە هۆكاری وروژاندن‌و گەمەو ڕابواردنی بێ‌ نرخ، بۆیە واجبی كردووە لەسەرشانی لە كاتی گەیشتنی بەپیاوانی نامەحرەم حیشمەت‌و كەسێتی خۆی بپارێزێ‌‌و پابەند بێ بە ئەدەب‌و سەنگینییەوە، چ لە جل‌و بەرگ‌و خۆجوانكردندا، چ لە ڕێوەڕۆشتن‌و جموجوڵدا، چ لە قسەكردن‌و لە سەیركردندا، تا ژن وەك كەسێكی جیددی‌و خاوەن كەسایەتی بناسرێ‌، ئازار نەدرێ‌. قورئان سەبارەت بە حیكمەتی باڵاپۆشیی بۆ ژنان، فەرمویەتی: (ذلك ادنى ان يعرفن فلا يؤذين وكان الله غفورا رحيما…الاحزاب /59)، واتە: ئەو ئیلتزامە زۆر باشترە بۆ ئەوەی بناسرێن‌و ئەزیەت‌و ئازار نەدرێن. هەروەك داوای كردووە كە دەنگیان بەنیازی سەرنجراكێشانی پیاوان، ناسك نەكەنەوەو قسەی پەسەند بكەن، تاكو دڵە نەخۆشەكان مەیل‌و تەماعیان بۆ دروست نەبێت، دەفەرموێت: (فلا تخضعن بالقول فيطمع الذي في قلبه مرض وقلن قولا معروفا…. الاحزاب/32. هەروەها ئیسلام داوای لە پیاویش كردووە كاتێ‌ بە ژن دەگات، پابەندی ئەو ئاداب‌و ڕەوشتانە بێت، دەفەرموێ: قل للمؤمنين يغضوا من ابصارهم … النور/30)، واتە: بەپیاوانی بڕوادار بڵێ‌: چاوانیان بپارێزن‌و سەیركردن كەم بكەنەوە.

   شایانی باسە كە ئیسلام پیاوان‌و ژنان ناخاتە هەڵوێستی دژوارەوە، كە بەزۆر بەشداریی ژنان لە چالاكییە كۆمەڵایەتییەكاندا، لەڕێی ڕێكارو ئاڕاستەكانەوە ئیحراج ناكات، بەڵكو بەزێوەری ڕەوشت‌و ئادابە شەرعییەكان – وەك هەموو لایەنەكانی تر دەیانڕازێنێتەوەو بە بەرنامەكانی كەسیەتی خۆی‌و كۆمەڵگە دەپارێزێ‌.

   مەسەلەی باڵاپۆشیی‌و مەرجەكانی جل‌و بەرگ‌و قەدەغەكردنی خەڵوت‌و تاككەوتنەوە لەگەڵ نامەحرەم‌و، سنورداركردنی مەرجەكانی تێكەڵیی‌و غەیری ئەمانە، لەو حوكمانەی پەیوەندییان بە بەشداریی ژنەوە هەیە لە چالاكییەكانی كۆمەڵگەدا، هەموو بۆ پاراستنی كەسێتی ژنە. هەندێ‌ لەو حوكمانە پارێزەرو پەرژینن، هەندێكیان ڕێگرن لەبەردەم ئەگەری كاری خراپ‌و گەندەڵكاریی‌و كەوتنەداوی حەرام، بەڵام سەرەنجام هەموویان بۆ ڕێكخستنی بەشداریی كۆمەڵایەتی ژن بڕیار دراون، نەك قەدەغەكردنی. بۆیە دەبینین مێژووی ئیسلامیمان پڕیەتی لە نمونەی  نایاب‌و جوانی ئەو ژنانەی ڕۆڵی پێشەنگییان هەبووە لە كۆمەڵگەدا، چ لە بواری زانستی،  یان یاسایی، یان ئەدەبی، یان تەنانەت بواری خەباتگێڕیی‌و جیهادكردندا.

   ئیسلام‌و خێزان:

   ئێمە باوەڕمان وایە كە خێزان بناغەو پایەی كۆمەڵگەیە، هەروەها هاوسەرگیریی شەرعی‌و فیترەتی -كە بابەتێكی ناسراوی لای هەموو خاوەن ئاینەكانە- بناغەی كۆمەڵگەیەو تاكە ڕێگەی پێكهێنانی خێزانە، بۆیە ئێمە هەموو جۆرو شێوازە نامۆو نەشازەكان ڕەتدەكەینەوە، كە هەندێ‌ ئاڕاستە هاوچەرخەكان دایانهێناوە، وەك (خێزانی هاورەگەزی)و هاوشێوەكانی.

   بۆیە ئیسلام زۆر هانی هاوسەرگیری دەدا، هۆكارو ڕێگاكانیشی ئاسان دەكات، كۆسپە كۆمەڵایەتیی‌و لەمپەرە ئابورییەكانیش لەسەر ڕێی لا دەبات، چ لە ڕێی پەروەردەكردنەوە، چ لە ڕێی یاساو ڕێكارەكانەوە. هەروەها داب‌و نەریتە پووچەكان ڕەتدەكاتەوە، كە دەبنە هۆی قورسكردنی هاوسەرگیریی‌و دوای دەخەن، وەك: زۆریی‌و گرانیی مارەیی‌و زیادەڕۆیی لە دیاریی بەخشین‌و بۆنەی شیرینی خواردنەوەو زەماوەندەكان‌و، ناوماڵ دروستكردن‌و جل‌و بەرگ‌و ڕازاندنەوەو.. هتد.

   بەوجۆرە خوای گەورەو پێغەمبەری خوا هەر زیادەڕەوییەكیان لە هەموو جۆرە خەرجیەكاندا پێ ناخۆشەو هانی پێشخستن‌و بەهەندگرتنی ئاین‌و ڕەوشت دەدەن، لەكاتی پرۆسەی هاوسەرگیریدا. پێغەمبەر (د.خ)، دەفەرموێت: (فاظفر بذات الدین تربت یداك) ، واتە: ژنی خاوەن ئاین هەڵبژێرە، خۆشبەخت‌و سەرفراز دەبی. هەروەها دەفەرموێت: (إذا أتاكم من ترضون دینه وخلقه فزوجوه، إلا تفعلوا، تكن فتنة في الـرض وفساد كبیر)،  هەروەها پێغەمبەر (د.خ) ڕوو بەكەس‌و كاری كوڕان‌و كچان دەفەرموێت: هەركاتێ‌ كەسێكی خاوەن ئاین‌و خاوەن ڕەوشت هاتە لاتان، هاوسەرگیریی قبوڵ بكەن، ئەگەر ئەوە نەكەن، فیتنەیەكی زۆرو فەسادێكی گەورە سەرهەڵ دەدات.

   ئیسلام كاتێك ئاسانكاریی بۆ هۆكارو ڕێگاكانی حەڵاڵ دەكات، دەرگاكانی حەرامیش دادەخات، دیمەنە وروژێنەرەكان‌و ڕووتیی‌و پەتیارەیی‌و وشەی خراپ‌و وێنەی ناپەسەندو ڕۆمان‌و درامای ڕوخێنەرو..هتد، حەرام دەكات، بەتایبەتی لە هۆكارەكانی ڕاگەیاندن، كە خەریكە بچێتە هەموو ماڵێك‌و بگاتە هەموو چاوو گوێیەك.

   لە سەرێكی ترەوە پەیوەندییە خێزانییەكانی لەسەر پایەكانی ئارامیی‌و خۆشەویستیی‌و سۆزی نێوان ژن‌و مێرد، دامەزراندووە، هەروەها ئاڵ‌و گۆڕی ماف‌و ئەرك‌و هەڵس‌و كەوتی جوانی، لە نێوانیاندا بڕیارداوە. خوا دەفەرموێت: (وعاشروهن بالمعروف، فإن كرهتموهن فعسی أن تكرهوا شیئا فیجعل الله فیە خیرا كثیرا… النسا‌ء/19)، واتە: بەجوانیی‌و پەسەندیی هەڵسو كەوت‌و مامەڵە لەگەڵ هاوسەرەكانتان بكەن، ئەگەر بەدڵیشتان نەبوون‌و خۆشتان نەوێن، چونكە ئەگەری ئەوە هەیە خۆشتان لە شتێك نەیەت، بەڵام خوا خێرێكی زۆری تێ‌ بخات. هەروەها دەفەرموێت: (ولهن مثل الذی علیهن بالمعروف وللرجال علیهن درجة… البقرة/ 288). واتە: چەندە ئەرك لەسەر ژنانە، بەو شێوەیە مافیشیان هەیە، پیاوان پلەیەكیان هەیە بەسەریاندا كە ئەرك‌و مەسئولیەتی قیوامەو ڕاگیركردنی كاروباری خێزان و ماڵە.

   چۆنیەتی جیابونەوەو تەڵاق‌و قۆناغەكانی:

   لەڕاستیدا ئیسلام هاوسەرگیریی لەسەر بنەمای دامەزراوەیی‌و بەردەوامیی بڕیار داوە. بەڵام واقیعی مرۆڤایەتی لە درێژایی مێژوودا سەلماندوویەتی، كە زۆرجار ژیانی هاوسەرگیریی دەبێتە دۆزەخ‌و پاساوی درێژبوونەوەی نامێنێ‌، بەهۆی ناكۆكیی‌و جیاوایی‌و دوژمانیەتیی‌و نەمانی پایەكانی مانەوەو درێژبونەوەی، بۆیە ئیسلام ڕێیەكی بێ وێنەی دیاری كردووە، بۆ هەڵوەشاندنەوەی گرێبەندی هاوسەرگیریی، كە لەگەڵ سروشت‌و فیترەتی ژندا گونجاوە، هەرچەند زۆر سوورە لەسەر ژیانی هاوسەرگیریی، تا ڕادەی گونجاو، هەروەها ڕەچاوی بەرپرسیارێتی پیاوو بەرژەوەندیی منداڵانیشی كردووە.

   ئەو ڕێ‌و شوێنەی ئیسلام لەم زەمینەیەدا گرتوویەتە پێش، لەم خاڵانەدا كورت دەبنەوە:

1ــ بەو پێیەی كە ناكۆكییەكانی نێوان ژن‌و مێرد، دیاردەیەكی سروشتیە، ئیسلام داوای لەهەردووكیان كردووە، كە مامەڵەی جوان لەگەڵ یەكتر بكەن. وەك لە ئایەتی پێشوودا بینیمان: (وعاشروهن بالمعروف)، هەركاتیش ناكۆكیی پەرەی سەند، ئیسلام داوای پێكهێنانی دادگایەكی خێزانیی كردووە، بۆ چارەسەری ناكۆكییەكان. دەفەرموێت: (وإن خفتم شقاق بینهما فابعثوا حكما من أهله وحكما من أهلها وإن یریدا إصلاحا یوفق الله بینهما… النسا‌ء/ 25)، واتە: هەركاتێك ترستان هەبوو لە ناكۆكیی نێوان ژن‌و مێرد، ئەو كاتە دادوەرێ‌ لە كەس‌و كاری پیاوەكەو دادوەرێ‌ لە كەس‌و كاری ژنەكە بنێرن، ئەگەر نیازی چاكسازیی‌و ئاشتەواییان ببێ، خوا ڕێكیان دەخات‌و تەوفیقیان دەدات.

2ــ ئەگەر دادوەریی‌و ناوبژیوانی سوودی نەبوو، بۆ ئاشتەوایی نێوان ژن‌و مێرد، ئەوكاتە ئیسلام ڕێی داناوە كە ژن‌و پیاو یەك تەڵاق یكەوێتە نێوانیان، كە ناونراوە تەڵاقی ڕیجعی، بەو مانایەی كە ژن بۆی هەیە لەو وادەیەدا بگەڕێتەوە لای مێردەكەی، وادەكەش بریتییە لەوەی سێ جار ئافرەت بكەوێتە سووڕی مانگانەو خاوێن ببێتەوە، لەو ماوەیەدا ژنەكە –كە یەك تەڵاقی دراوە– لەماڵی مێردەكەیدا -كە قورئان ناوی ناوە ماڵی ژنان (بیوتهن)- دەمێنێتەوە، بەڵام بەبێ جووتگیریی ژن‌و مێردایەتی، ئەگەر جووتگیریی‌و چوونەلای یەكتر ڕووی دا، ئەوە تەڵاقەكە تەواو بووەو پەیوەندیی ئاسایی ژن‌و مێردایەتی دەست پێ دەكەنەوە. خۆ ئەگەر (عیددە)كە، واتە ماوەی سێ سووڕی مانگانە كۆتایی هات، بەبێ چوونەلای یەكتر، ئەوە تەڵاقێك دەكەوێ‌و دەبێ ژن‌و مێرد بەتەواوی جیاببنەوەو ئەگەر ویستیان بچنەوە لای یەكتر، دەبێ بە گرێبەندو مارەییەكی تازە ڕێك كەونەوە.

3ــ ئیسلام هەروەك مافی تەڵاقدانی بە پیاو داوە، مافی بە ژنیش داوە كە داوای جیابوونەوە بكات، هەروەك مافی ئەوەشی داوەتێ‌ كە لە سەرەتای گرێبەندی هاوسەرگیریدا بەمەرج بگرێ‌، كە هەركات ویستی تەڵاق بەدەستی خۆی بێ، هەروەك مافی ئەوەی داوەتێ‌ كە سكاڵا بەرز بكاتەوەو داوای جیابونەوە بكات لەبەردەم قەزاو دادگادا.

4ــ هەركات ژن‌و مێرد لە وادەی عیددە یان پاش ئەوە ویستیان بگەنەوە بە یەكتر، بەڵام دواتر ناكۆكیی سەری هەڵدایەوە، دەبێ بچنەوە سەر هەمان هەنگاوە پێشووەكان، تا كاتێ‌ وادەی تەڵاقی دووەم دێت، ئەوكاتە تەڵاقی دووەمیش تەڵاقی (ڕیجعی)یە، واتە بۆ جارێكی تریش بواری گەڕانەوەی لای یەكتریان هەیە، چ لەكاتی وادەدا یان پاش ئەوە، هەروەك تەڵاقی یەكەم.

5ــ هەركات لە جاری دووەمدا ژن‌و مێرد گەڕانەوە لای یەكتر، بەڵام بۆ جارێكی تر ناكۆكیی سەری هەڵدایەوە، دەبێ هەمان هەنگاوەكانی پێشوو بگرنە پێش، تا دەگاتە تەڵاقی سێیەم، ئەمجارەیان جیابوونەوەی یەكجاریی ڕوو دەدات‌و ژن‌و مێرد ناتوانن بۆ جارێكی تر بگەڕێنەوە لای یەكتر، مەگەر ژنەكە شوویەكی ئاسایی بكات بە پیاوێكی ترو ژیانی هاوسەرێتی لەگەڵ بەرێتە سەر، جا ئەگەر مێردە تازەكەی مرد، یان بەوجۆرەی كە باسكرا تەڵاق‌و جیابونەوە ڕووی دا، ئەوە مۆڵەت دراوە بۆ جارێكی تر ئەم ژنە بگەڕێتەوە لای مێردەكەی، (بەگرێبەندو مارەییەكی تازە) كە مافی سێ جار تەڵاقیش دووبارە دەبێتەوە. خوا دەفەرموێ: (الطلاق مرتان فإمساك بمعروف أو تسریح بإحسان… فإن طلقها فلا تحل له من بعد حتی تنكح زوجا غیره، فإن طلقها فلا جناح علیهما أن یتراجعا، إن ظنا أن یقیما حدود الله… البقرة/ 229 ــ230). واتە: تەڵاق‌و جیابوونەوە لە نێوان ژن‌و مێرددا دوو كەڕەتە، پاش ئەوە یان بە پەسەندیی‌و چاكیی پێكەوە دەمێننەوە، یان بە جوانیی‌و ڕێك‌و پێكی‌و خۆشیی جیا دەبنەوە.. ئەگەر (پاش هەموو قۆناغەكان) پیاو ژنی تەڵاق داو لەیەك جیابونەوە، ئیتر ئەو ژنە ڕەوا نیە بگەڕێتەوە لای ئەو پیاوە، مەگەر لەكاتێكدا شوو بكات بە پیاوێكی تر، جا ئەگەر مێردە تازەكە تەڵاقی دا، ئەوە گوناهیان ناگات كە بگەڕێنەوە لای یەكتر، ئەگەر گومانیان وابوو كە دەتوانن سنوورەكانی خوا بپارێزن.

   تیشكێك لەسەر فرەژنیی:

   لەپێش ئیسلامداو لای هەموو گەل‌و ئاینە پێشووەكان، بەبێ مەرج‌و سنوور، فرەژنیی ناسراوو كارپێكراو بوو، ئیسلام هات‌و بڕیاری فرەژنیی بۆ كەسێك پێویستی بێ‌و توانای بەسەریدا بشكێ‌‌و متمانەی بەدادگەریی خۆی هەبێ، بەمەرجێك بەڵگەو نیشانە هەبن لەسەر ئەم شتانە. دەفەرموێت: (فانكحوا ما طاب لكم مثنی وثلاث ورباع، فإن خفتم ألا تعدلوا فواحدە… النساء/ 30)، واتە: چەندە بۆتان باشەو بۆتان دەلوێ‌، دوو یان سێ یان چوار ژن مارە ببڕن، بەڵام ئەگەر ترسان نەتوانن دادگەریی لەنێونیاندا بپارێزن، ئەوە با یەك هاوسەرتان هەبێ.

   جێی باسە كە لەم سەردەمەدا بانگەشە دەكرێ‌ بۆ یەكسانییەكی تیۆریی نێوان پیاوو ژن‌و زۆرێك لە یاسا مەدەنییە هاوچەرخەكان بە تاوان دادەنێن‌و سزای لەسەر دەدەن، بەڵام لەلایەكی ترەوە مۆڵەت دەدەن بە ژنان‌و پیاوان كە لە دەرەوەی پرۆسەی هاوسەرگیریی شەرعیی، هەرجۆرە پەیوەندییەكی تری ناشەرعییان هەبێت.

   ئەوەی كە گومانی تێدا نیە ئەوەیە كە حاڵەتی شەخصی زۆر هەیە مۆڵەت دەدرێ‌ بە پیاو تیایدا كە زیاتر لە ژنێك بهێنێ‌، بگرە هەندێك جار كارێكی گەورەو چاك‌و ڕێزنانە لە ژنی یەكەم، وەك كاتێ‌ كە نەزۆك بێ‌و منداڵی نەبێ، یان نەخۆشییەكی وای هەبێ ڕێگر بێ لە پەیوەندیی هاوسەرگیریی، یان ناكۆكییان بەجۆرێ‌ بێت كە هەوڵەكانی ئاشتەوایی سوودی نەبێ. لەم كاتانەدا بۆی هەیە بەشێوەی شەرعیی جیاببنەوە، بەڵام ئەگەر پیاوەكە تەڵاقی ژنی خۆی نەداو هاوسەری دووەم بگرێ‌، ئەوە هەڵوێستێكی جوامێرانەو مەردانەیە، دیارە بۆ ژنی یەكەمیش هەرئەوە باشترە. مەعلومە كە ژنی دووەمیش بەزۆر ناهێنرێ‌، كە سەر بەهەوێ‌ شوو بكات، بەڵكو بە ڕەزامەندیی خۆی دەبێ، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێ‌ كە فرەژنیی لەو حاڵەتانەدا لە بەرژەوەندیی هەردوو ژنەكەدایە.

   دیارە چەند حاڵەتێكی كۆمەڵایەتی هەن كە پیاوان كەم دەبنەوەو ژنان زۆر دەبن، وەك دوابەدوای جەنگەكان، كە لەو كاتانەدا فرەژنیی دەبێتە ئەركێكی ڕەوشتیی‌و مرۆیی، بۆ بەهاناوەچوونی ژنانی بێ سەرپەرشت‌و پاراستنی كۆمەڵگە لە ڕەوشتنزمیی‌و گەندەڵیی.

   پێویستە لێرەدا ئاماژە بەوەش بكەین كە داتاو ئامارەكانی ئێستەو هەموو قۆناغە ڕابردووەكانی مێژووش، هەمیشە وایان دەردەخست كە ژمارەی ژنان لە كات‌و هەل‌و مەرجە ئاساییەكاندا، كەمێك لە پیاوان زیاتر بووە، ڕێژەی زیادەی ژنان –بەپێی ئەو داتاو ئامارانە– لە 3% تێنەپەڕیوە، ئەمە ئەوە دەردەخات كە خوای گەورە بەرامبەر هەر پیاوێك ژنێكی بەدی هێناوەو ئەم ئەسڵە لە پرۆسەی هاوسەرگیریدا، كەواتە ژمارەیەكی كەمن –لە ژنان– كە بێ هاوسەر دەمێننەوە، مەگەر پیاوان خۆیان بیانەوێ‌ زیاد لە هاوسەرێكیان هەبێت، جا لە كاتێكدا ئەگەر فرەژنیی مۆڵەتی پێ نەدرێ‌، ئەی چی بكرێ‌‌و چارەسەر چیە؟

   لەڕاستیدا، ئەو كەسەی پیاوو ژنی دروست كردووە، هەر ئەویش فرەژنیی باسكردووە، دیارە شەریعەت لەلایەن خوداوە بۆ چارەسەریی ئەو واقیعەیە كە خودا خۆی دروستیكردووە، بەو جۆرە ئەو دوو جەمسەرە یەكتر تەواو دەكەن‌و دژی یەكتر ناوەستنەوە، (ألا له الخلق والامر، تبارك الله رب العالمین…  الاعراف/ 54)، واتە: ئاگادار بن! بەدیهێنان‌و فەرماندان، هەردووكیان، تایبەت بە خودان، گەورەیی بۆ پەروەردگاری جیهانیان.

   لێرەدا پێویستە ئەوەش بڵێین: ئەگەر موسڵمانان جاروبار یاسای فرەژنیی خراپ بەكار بهێنن‌و پابەندیی مەرج‌و چۆنیەتییە شەرعی‌و تایبەتمەندییەكانی نەبن، ئەوە لە ڕێی پابەندكردنیانەوە چارەسەر دەبێ، نەك لەڕێی هەڵوەشاندنەوەی یاساكە خۆیەوە، كە لە نەمانی ئەو یاسا شەرعییەدا، هەم زیانێكی گەورە لە ژن دەكەوێت، هەم لە كۆمەڵگە بە گشتیی.

   دایك‌و باوك‌و منداڵان:

   ئیسلام سەبارەت بە پەیوەندیی نێوان دایك‌و باوك‌و منداڵان ئەركی چاودێریی تەواوی بە پێویست گێڕاوە، چ لە ڕووی ماددی، یان لە ڕووی سۆزو خۆشەویستیی، یان لە ڕووی  ئەدەبیی‌و ڕەوشتیی، ئەمەش لە ڕێی ئەركەكانی: باوكایەتی، دایكایەتی، ئەركی چاكەكاریی‌و وەفاداریی لە ڕێی منداڵانەوە، چاودێریی لەڕووی خوێندن‌و پێگەیاندنی زانستییەوە، بەپێی تواناو پێویست، كە ئەو ئەركەش دابەش دەبێ لەنێوان كۆمەڵگەو دەوڵەت‌و دایك‌و باوكدا، بەتایبەتی لە كاتی نەبوونی نازی باوك‌و دایك‌و كاتی بێ سەرپەرشتیاریدا، بۆیە قورئان‌و سوننەت هانی چاكە لەگەڵ هەتیوان‌و ڕێبوارو غەریبانی داوە، بڕێك لە زەكات‌و خێرو دەستكەوت‌و داهاتی وڵاتی، بۆ تەرخانكردوون.

   ئەوەش پێویستە بگوترێ‌ كە خێزان تەنها ئەو چەند كەسە نین پێیان دەگوترێ‌: دایك‌و باوك و منداڵ‌و تەواو، بگرە ئیسلام بە فراوانترو گەورەتر سەیری خێزانی كردووە، بۆیە خزمانی پلە یەك‌و كەسە نزیكەكانی دەوروبەر، دەگرێتەوەو گەرمكردنی خزمایەتی‌و هات‌و چۆیان –كە پێی دەگوترێ‌ صیلەی ڕەحم– یەكێكە لە ئەركە ئیسلامییەكان‌و ئامۆشە نەكردنیان، لە ئاینی خوادا، یەكێكە لە گوناهە گەورەكان، بۆیە خوای گەورە دەفەرموێت: (وألوا الارحام بعضهم أولی ببعض في كتاب الله… الانفال/ 75)، واتە: لە پەیام‌و نامەی خوادا خزمان-ئەوانەی ڕەحمیان بەیەكەوە نزیكە- لەپێشترن بۆ یەكتری. یان دەفەرموێت: (واعبدوا الله ولا تشركوا به شیئا وبالوالدین إحسانا وبذي القربی… النسا‌ء/36)، واتە: خودا بپەرستن، هیچ هاوەڵێكی بۆ بڕیار مەدەن، لەگەڵ دایك‌و باوك ‌و خزمان‌و كەس‌و كارتان، چاكەكار بن.

ژێدەرەكان:

–  ئەحمەد لە موسنەد بە ژمارە (26195) گێڕاویەتەوە، بەسەنەدێكی لاواز . ئەبوداودیش بە ژمارە (236) و  ترمذی بە ژمارە (113) و أبو یعلی لە (8/149) و بەیهەقی لە (سنن الكبری)‌و ئەلبانیش بە صەحیحی داناوە.

 – دیارە ئەمە ڕای زۆرینەی زانایانە، بەڵام هەندێكن تر لە زانایان پێیان وایە كە هیچ ڕێگرییەك بۆ ئەو پۆستەش نیە، چونكە بەڵگەیەكی بەهێز نیە كە ڕێگر بێت، (وەرگێڕ ).

 – بوخاری بە ژمارە (3700)، موسلیم بە ژمارە (2661)، لە ئەبوهورەیرەوە گێڕاویانەتەوە.

 – ابن ماجە بە ژمارە (1957)، ترمذی بە ژمارە (1004)، گێڕاویانەتەوە