به‌شى یه‌كه‌م
دیمانه: كه‌تان خادیمى
پیاوێك نه‌رم وه‌ك ئاو، كه‌ده‌نگى ده‌ڕژێته ماڵه‌كانمان حه‌زده‌كه‌ین منداڵه‌كانمان له‌گۆرانى وتن بكه‌ون، چۆله‌كه‌كانیش له جریوه، مۆڵه‌ت له‌میوه فرۆشه‌كانى كۆڵان وه‌ربگرین و پێیان بڵێین هێواش، باحیكمه‌تى ئه‌م پیاوه بڕژێته دڵمان، ئاخر كێ ده‌توانێت ده‌رگا پۆڵایینه كڵومدراوه‌كانى دڵمان بشكێنێت یان مۆمێكى تواوه‌ى چه‌ندین ساڵه‌ى دڵمان به له‌حزه‌یه‌ك داگیرسێنێته‌وه. ئه‌و كاتانه‌ى كه دڵمان باوه‌ش به‌دونیادا ده‌كات، ده‌مانباته‌وه به‌ر ده‌رگاى زوهدى عاریفان، كه بێڕێزیش به‌رامبه‌ر به نیشتیمان ده‌كه‌ین، ده‌مانباته‌وه لاى خۆشه‌ویستى خاك و نیشتیمان.
ئاینده‌سازى: باله‌منداڵیتانه‌وه ده‌ست پێ بكه‌ین بزانین له‌كوێ و كه‌ى له‌دایك بوون؟ ئه‌و ژینگه منداڵیه چۆن بوو ئێوه‌ى تیادا گه‌وره‌بوون؟
م. شه‌ماڵ موفتى: له‌ساڵى 1955 له‌شارى به‌غداد، له دایك بووم، دایكم به‌ڕه‌حمه‌ت بێت ئه‌یووت له‌خه‌سته‌خانه‌یه‌كى تایبه‌ت به مه‌سیحیه‌كان له‌دایكبووى، له‌ته‌مه‌نى دوو ساڵیدا باوكم هاتۆته سلێمانى له‌به‌ر هه‌ندێك زروفى سیاسى، بۆته (نائیبى موته‌سه‌ریفى سلێمانى) دواى شۆڕشى (1958)عێراق بوو به (جمهورى) هاتینه‌وه بۆ به‌غداد، له‌گه‌ڕه‌كی (سعدون) بوین، له‌وێ ڕه‌وزه‌و پاشانیش ته‌مهیدى ئینجا یه‌ك و دوو له‌مه‌كته‌بێكى تایبه‌تى خوێندم به‌ناوى (مدرسه السعدون النموژجیه) خوێندنى دوو ده‌وامى بوو، بۆنانى نیوه‌ڕۆ ئه‌هاتینه ماڵ دیسانه‌وه ئه‌ڕۆیشتینه‌وه دوو ده‌رسى ترمان ده‌خوێند، گرنگى زۆر به‌پاك و خاوێنى ئه‌درا جل و به‌رگمان به‌زستان سپى و به‌هاوینان ڕه‌ش بوو، دواى ئه‌وه هاتینه گه‌ڕه‌كى (یرموك) زه‌وى درا به زابته‌كان، له‌وێش خرامه قوتابخانه‌ى (زه‌هاوى) سێ و چوارو پێنج و شه‌شم له‌وێ ته‌واوكرد، دواى سه‌ره‌تایى خرامه قوتابخانه‌یه‌كى ئه‌مه‌ریكى، مامۆستاكانى قه‌شه‌ى ئه‌مه‌ریكى بوون، شه‌ش ساڵ له‌و قوتابخانه‌یه بووم، ده‌ورێكى باڵاى هه‌بوو له‌دروستكردنى كه‌سایه‌تیمدا، جگه له‌دایك و باوكم. باوكم عه‌سكه‌رى بوو هه‌ندێك قانوونى له‌ماڵدا دانابوو، له‌هه‌مان كاتیشدا شاعیر بوو، یه‌كێكه له‌دامه‌زرێنه‌رانى (یه‌كێتى ئه‌دیبانى كورد)بوو له‌به‌غداد، پیاوێكى زۆر كۆمه‌ڵایه‌تى بوو، دامه‌زرێنه‌رى (نادى صلاح الدین)بوو له به‌غداد، كه‌یانه‌یه‌كى كۆمه‌ڵایه‌تى بوو.
ئاینده‌سازى: ئه‌و قوتابیانه‌ى له‌گه‌لأ تۆدابوون، منداڵى خێزانى نوخبه‌بوون یان كێ بوون؟
م. شه‌مالأ موفتى: به‌ڵێ هه‌مووى نوخبه‌بوون، چونكه به‌پاره بوو، به‌س قیستى مه‌كته‌به‌كه سه‌دو په‌نجا دینارى ئه‌و كاته‌بووه، زۆرینه‌یان دایكیان ئه‌جنه‌بى بوو، یان باوكیان له‌سه‌فاره‌ته‌كانى خارجیه‌وه ئیشیان كردبوو، دووانمان له‌قوتابخانه‌ى حكومییه‌وه هاتبوون.
هه‌ژاره مه‌سیحیه‌كان بێ پاره ده‌یانخوێند، بۆم ده‌ركه‌وت خوێندنى حكومى زۆر لاواز بوو، من دووه‌م بووم، چوومه ئه‌وێ هیچم نه‌ئه‌زانى، قه‌شه ئه‌هاته ژووره‌وه ئه‌یوت كتێب ده‌ربێنن من نه‌مده‌زانى كام كتێبیان ده‌ربێنم سه‌یرى ڕه‌فیقه‌كانمم ئه‌كرد، هه‌موو سه‌رى مانگێك كارتمان وه‌رئه‌گرت، یه‌كه‌م مانگ نۆ سفرم هه‌بوو، من كاتى خۆى سێیه‌م بومایه نه‌م ئه‌وێرا كارته‌كه‌م پیشانى باوكم بده‌م. له‌به‌ر لێدان نا، له‌به‌ر گله‌یى، ئه‌و خه‌فه‌ته زۆر عه‌زیه‌تى ئه‌دام، له‌و قوتابخانه‌یه‌ش لێدان مه‌منوع بوو، له‌خه‌جاڵه‌تیا نه‌مئه‌زانى چى بكه‌م، بیرم له‌وه ئه‌كرده‌وه چى به‌باوكم بڵێم، له‌و كاته‌دا ناوى منى خوێنده‌وه چه‌پڵه‌م بۆ لێدرا، چوومه پێشه‌وه لاى مدیرو قه‌شه‌كه وتى تۆ (ئه‌سته‌مۆنه‌ڵت) وه‌رگرتووه له كۆمه‌ڵایه‌تى مانگى یه‌كه‌م ئه‌علا نمره‌یت، بڕوانامه‌یه‌كیان دامێ، تۆزێ ئاوێكى كرد به‌دڵما، دانیشتمه‌وه بۆ جارێكى تر ناوى من خوێندرایه‌وه پێیان وتم له‌عه‌ره‌بی ئه‌علا ده‌ره‌جه‌ت وه‌رگرتووه، هاتمه‌وه ماڵێ كارتێكم پێیه نۆ سفرى تیایه‌و دوو به‌ڵگه نامه‌شم پێیه كه به‌رزترین نمره‌م هه‌بوو، باوكم به‌دڵى نه‌بوو. ورده ورده سفره‌كانم كرد به‌پێنج و سێ و دوو له‌نیهایه‌تى ساڵدا (ئه‌سته‌مۆنه‌ڵَم) وه‌رگرت له‌جه‌برا ئه‌و ده‌رسه‌ى ده‌رنه‌ئه‌چووم تیایدا، كۆتایى ساڵ نه‌وه‌دو شه‌شم هێنا. ئه‌وه‌ى كارى تێكردم جیاوازیان نه‌ئه‌كرد له‌نێوان موسڵمان و مه‌سیحیدا، مه‌كته‌به‌كه ته‌بشیرى بوو سه‌ڵیب هه‌ڵواسرابوو، له‌پۆله‌كاندا ڕۆژانه ئایین ئه‌خوێنرا، من له‌ناوه‌ندیدا وانه‌ى ئایینى ئیسلامم نه‌خوێندووه، ته‌نها جومعان باوكم ئه‌یبردین بۆ مزگه‌وتى (عبدولقادرى گه‌یلانى) له‌وێ نوێژمان ئه‌كرد تا مزگه‌وتى (بیلالى حه‌به‌شى)كرایه‌وه له‌نزیك ماڵمانه‌وه.
به‌و ته‌مه‌نه بچوكه‌مه‌وه چوومه ناو (ڕێكخستنى ئیخوان موسلمین)، مزگه‌وت جاران وه‌ك ئێستانه‌بوو، موسڵمانان یه‌ك ڕیز بوون حكومه‌تیش زه‌ختێكى زۆرى هه‌بوو له‌سه‌ر مزگه‌وت. ڕۆژێكیان نوێژى به‌یانى بوو گرتینیان سه‌رو زله‌شیان لێداین، ئه‌و زلله‌یه بوو به‌شتێكى خۆش له‌لامان.
هاوڕێكه‌م هه‌بوو ناوى (موفه‌ق مه‌شهدانى)بوو، داعیه له‌ئه‌فه‌ریقا، وتى: هیچ كێشه نییه ماڵى خودایه!! له‌كۆڵانى پشته‌وه ئه‌چین، ئیتر له‌وێوه له‌سه‌ر دیواره‌كه‌وه بازمان ئه‌دایه ناو مزگه‌وته‌كه‌وه‌و به‌و زستانه له‌ده‌ره‌وه نوێژمان ئه‌كرد. ئه‌جنده‌كه‌ش له‌به‌رده‌رگاى مزگه‌وته‌كه وه‌ستابوو.
ئاینده‌سازى: چۆن بوو له‌گه‌نجیدا ڕێگه‌ى مزگه‌وتت گرته‌به‌ر، كاریگه‌رى كێ بوو له‌سه‌رتان؟ كتێب یان كه‌سایه‌تى؟
م. شه‌مالأ موفتى: ئه‌وه‌ى كاریتێكردم، له‌پۆلى یه‌ك بووم قوتابیه‌ك له‌پۆلى پێنج بوو، به‌ناوى (سه‌رمه‌د ته‌ها یاسین دورى) قسه‌ى خۆشى بۆكردم، له‌و كاته‌شدا كوڕێكى كورد باوكى زۆر هاوڕێى باوكم بوو (وریاى كوڕى مه‌لا ڕه‌ئوفى سه‌عاتچى) له‌ساڵانى حه‌فتاوه تا حه‌فتاو چوار بوو به‌نائیبى (یه‌كێتى قوتابیانى كوردستان)، هاته لام وتى تۆ كوڕى پیاوێكى ناوداریت و كوردیت، بۆ لێره یه‌كێتییه‌كى قوتابیان دانه‌مه‌زرێنین، ده كوردێكى لێ بوون، وتى: ته‌نزیممان بكه، كات و شوێنى بۆ دانام وتى براده‌رێكى لێیه په‌یوه‌ندى پێوه بكه، منیش له‌گه‌لأ ئه‌واندا دانیشتم. له‌شوێنى نوێژكردنى قوتابخانه‌كه.
ئێمه جارێكیان له‌به‌ر باران نوێژمان ئه‌كرد قه‌شه‌یه‌ك له‌دووره‌وه سه‌یرى كردین، وتى: بۆناچنه ژوره‌وه نوێژ بكه‌ن، وتم: ئه‌وه كه‌نیسه‌یه، وتى كتێبخانه‌كه، وتم مه‌جالى نیه، وتى:من بۆتان ئه‌كه‌مه‌وه، مه‌خزه‌نێك هه‌بوو له‌ماوه‌ى سه‌عاتێكدا بۆى ته‌رتیب كردین، وتى: فه‌رش و شتیشتان بۆ ئه‌هێنم، كوڕێكى شیعه‌مان هه‌بوو وتى: هى ئێوه پاك نیه، فه‌رش و مه‌كته‌به‌یه‌كى كڕى. به‌جه‌ماعه‌ت نوێژمان ئه‌كرد، ئیستغلالى ئه‌و شوێنه‌مان كرد، كورده‌كانم بانگكرد، وتم: ئه‌مانه‌وێت یه‌كێتییه‌كى قوتابیان دابمه‌زرێنین، به‌دڵیان بو، دواى ئه‌وه چووم بۆ كۆبوونه‌وه‌كه ئه‌وه‌لأ شت به‌منى وت، ئیسلام كوردى دواخستووه، ئه‌بێت خزمه‌ت به‌كورد بكه‌ین دوور له‌ئیسلام، پێچه‌وانه‌ى ئه‌وه‌ى له‌مێشكى مندا بوو.
گه‌ڕامه‌وه جارێكى تر كۆمكردنه‌وه، وتم: له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ئه‌مه‌ى به‌من وتووه، من به‌رده‌وام نابم كه‌سێك له‌خۆتان هه‌ڵبژێرن، ئه‌وه‌ش ناونیشانه‌كه، ئیتر كوڕێكى فه‌یلى (عه‌لى) ناوبوو، وتى: من ئه‌چم، ئه‌وان ئیشى خۆیان ئه‌كرد من په‌یوه‌ندیم نه‌ما پێیانه‌وه دواى سى ساڵ، سه‌ردانێكى كردم له‌خاریج هاتبووه‌وه، وتم: ده‌بوو ئێستا من له‌جێى تۆ بوومایه، به‌ڵام خوا ئه‌وه‌ى نه‌ویست، وتم: ئه‌و كابرایه قسه‌یه‌كى وایكرد، وتى: چۆن پێت نه‌وتووم وتم: ئه‌و كادرێكى پێشكه‌وتوو بوو، ئێوه داتاننابوو بۆ مه‌كته‌بێكى نموونه‌یى، له‌وانه‌یه هه‌زارانیان له‌ده‌ورى خۆیان دورخستبێته‌وه له‌به‌ر ئه‌و فكره عه‌لمانیه خراپ حاڵى بووه‌یان.
ئاینده‌سازى: تۆ ئه‌و ڕۆشنبیریه ئیسلامیه‌ت له‌كوێ وه‌رئه‌گرت، له‌و گه‌نجیه‌دا له‌وانه‌یه ئه‌و كه‌سه له‌تۆ گه‌وره‌تر بووبێت، بڕوانامه‌شى هه‌بووبێت، به‌ڵام تۆ نه‌كه‌وتیته ژێر كاریگه‌رى قسه‌كانى؟
م. شه‌مالأ موفتى: دوو سالأ بوو هاتوچۆم له‌گه‌لأ ئه‌و سه‌رده‌مه‌دا هه‌بوو، شتیان ئه‌داینێ، له‌كتێبه‌كانى (راشد) یاخود (سه‌ید قوتب) ته‌فسیره‌كه‌یمان هه‌بوو، مزگه‌وتیش ده‌ورى هه‌بوو مامۆستا (موه‌فه‌ق) به‌تایبه‌ت دواى عیشا، شت فێر ئه‌بووم لێیان. موده‌یه‌كى كه‌م له‌وێ ئه‌بووم چونكه سه‌عیم زۆر بوو.
له‌بیرمان نه‌چێت دایك و باوك كاریگه‌رى گه‌وره‌یان هه‌یه له‌سه‌ر كه‌سایه‌تى مندالأ. تا ئه‌و كاته‌ى وه‌فاتیان كرد، نه‌مبینى بێڕێزى به‌رامبه‌ر به‌یه‌ك بكه‌ن. خیلاف دروست بووه، به‌ڵام نه‌یانهێشتووه، ئێمه بزانین، ته‌نها گوێم له (بێقه‌زابى)بووه، له‌به‌رئه‌وه ئینعكاسى كرده سه‌ر ئێمه به‌خوشك و براوه، سوپاس بۆ خوا تائێستا پاراستومانه، برا گه‌وره قسه‌یه‌كى كرد هه‌مووان گوێڕایه‌ڵین.
ئاینده‌سازى: جوانترین سیفه‌تى دایكت چى بوو؟
م. شه‌مالأ موفتى: دایكم غه‌یبه‌تى نه‌ئه‌كرد، مه‌شاكلى گه‌وره دروست ئه‌بوو نه‌یئه‌هێشت ته‌شه‌نه بكات، زۆر پارێزگارى له سنورى خێزانه‌كه‌ى ئه‌كرد، باوكم (چابگ) بوو به‌ساڵ به‌كۆمه‌ڵێك منالأ له‌به‌غداد به‌جێیئه‌هێشت، یان (ألقا‌و قبچى) له‌سه‌ر بووه، له‌به‌رئه‌وه‌ى (كه‌مال موفتى) مامیه‌تى حیجزى ئه‌موالى مه‌نقوله‌و غه‌یرى مه‌نقوله‌ى له‌سه‌ر بووه، دراوسێكه‌مان مودیرى ئه‌منى به‌غدا بوو، (مه‌هدى رفاعى) خوا عه‌فووى بكات، بیرم دێت هات به‌دایكمى وت (أم شیروان، أعگینى جواز مال ابو شیروان) دایكیشم پاسپۆرتى باوكمى دایه و باوكم هاته‌وه دایكم پێى وت: پاسپۆرته‌كه‌م داوه‌تێ وامزانیوه تۆ داوات كردووه، باوكم لێى بوو به‌مه‌راق.
به‌قه‌له‌قى مایه‌وه تا عه‌سره‌كه‌ى خۆى هات، به‌هێواشى پێى وت: أبو شیروان ئیلقاى قه‌بزت له‌سه‌ره جا ئه‌وه فیزه‌ى به‌ریتانیا، ئه‌وه‌ش بیتاقه‌ى ته‌یاره، ئه‌وه‌ش پاره سبه‌ى حه‌وتى به‌یانى ته‌یاره‌كه ئه‌ڕوات.كه تۆ ڕۆیشتى ئینجا من كیتابه‌كه ئه‌نێرم بۆ (ئیستخباراتى عه‌سكه‌رى) تا بێن بتگرن، چى شتى گرنگتان هه‌یه بیهێنن له‌ماڵى ئێمه داینێن، باوكم رۆشت، شه‌ش مانگ له (له‌نده‌ن) مایه‌وه له‌گه‌لأ (ته‌ها مه‌حیه‌دین) بوو، ئه‌و پیاوه له‌سه‌ربانه‌وه خۆى و براكانى حیراسه‌تى ماڵمانى ئه‌كرد.
ئاینده‌سازى: به‌غداد چى به‌مناڵى تۆ به‌خشى؟
م. شه‌مالأ موفتى: بوونمان له‌و گه‌ڕه‌كه له‌گه‌لأ مه‌سیحى و جوله‌كه، زۆرى فه‌رقه له‌گه‌لأ كه‌سێكدا له‌گه‌ڵیاندا نه‌ژیابێت، له‌به‌غداوه جارێكیان مامۆستایه‌كى زانكۆ مه‌سیحى هاتبوو بۆ لاى باوكم له‌ماڵى مامم دابه‌زى كه ڕۆشت ئه‌و ئامۆزایه‌م سۆنده‌ى هێنا ماڵه‌كه‌ى بشوا، (إنما المشركون نجس) وتم: بیكه له‌ڕاى خوا په‌نجاى وه‌كو تۆ ده‌رس ئه‌خوێنێت له‌لاى، ئه‌مه موحاریب نییه، ئه‌وانیش مرۆڤن و هیچ جیاوازییه‌كیان نییه له‌گه‌لأ تۆدا.
له‌وڵاتى (سه‌نغافوره) له‌ئیداره‌یه‌كدا براده‌رێكم چووبووه ده‌وره‌یه‌ك بۆ ئه‌وێ، وتم: موعجه‌ب بویت به‌چى؟ وتى: دائیره‌یه‌كیان پیشان داین وه‌ك دائیره‌ى تاپۆ، وتیان ئه‌مه (دیمۆگرافیه‌تى) میلله‌ته‌كه‌مانه، له‌سه‌دا ئه‌وه‌نده‌ى ڕه‌گى چینییه، ئه‌وه‌نده‌ى هیندین، مه‌سیحین، موسڵمانن…) ئه‌مه مۆزاییكى میلله‌ته‌كه‌مانه له‌به‌رئه‌وه، له‌باڵه‌خانه‌و له‌گه‌ڕه‌كێكدا ئه‌بێت هه‌مان ڕێژه‌بێت، بۆئه‌وه‌ى له‌منداڵیه‌وه، تێكه‌لأ بن، وتیان نامانه‌وێت ئه‌و هه‌ڵه‌یه‌ى ئینگلیزو فه‌ڕه‌نسا ئه‌یانكرد له‌داگیركردنى وڵاته‌كانتان دووباره بكه‌ینه‌وه، گه‌ڕه‌كى تایبه‌تى بۆ مه‌سیحى و بۆ جوله‌كه، بۆ ئه‌وه‌ى عه‌زلى بكات، مناڵى موسڵمانێك نازانێت ئه‌وان چین به‌هه‌ڵه شتى پێ ئه‌ڵێن. تا گه‌وره ئه‌بێت. به‌و ته‌سه‌وراته هه‌ڵانه نازانێت ته‌عامولیان له‌گه‌لأدا بكات، به‌ڵام تێكه‌ڵكردنیان له‌منداڵیه‌وه له‌سودى میلله‌ته‌كه‌دایه. قه‌ت به‌گه‌وره‌یش شه‌ڕ ناكه‌ن.
ئاینده‌سازى: كه‌واته مامۆستا پێت وایه به‌عێراق و كوردستان په‌رت بوونێك هه‌یه له‌ناو خه‌ڵكیدا چ مه‌زهه‌بى بێت یان ئایدۆلۆژى، حیزبه‌كان خه‌ڵكیان به‌ش كردووه، له‌نزیكه‌وه له‌یه‌كترى تێناگه‌ن؟
م. شه‌مالأ موفتى: لێره ئیداره‌ى وه‌زعه‌كه زۆر زۆر ئینحرافه‌كه زیاتره، ئه‌مڕۆ گه‌ڕه‌كى ده‌وڵه‌مه‌ند دروست بووه، ئه‌مه زۆر زۆر خراپه، من به‌نموونه‌یه‌كى حه‌قیقى ئه‌مه‌م به‌چاوى خۆم بینى. كه منالأ بووم، پاسى مه‌كته‌به‌كه ئه‌یهێنامه ماڵه‌وه. سایه‌قه‌كه ده‌رگاى بۆ ئه‌كردمه‌وه، باخه‌وانه‌كه‌مان كوڕه‌كه‌ى له‌ته‌مه‌نى مندابوو، به‌نه‌علێكه‌وه به پاسكیل له‌مه‌دینه‌ى په‌وره‌وه، ئه‌هاتن بۆ ئه‌وێ، ته‌قریبه‌ن به‌سه‌عات و چاره‌كێ ئه‌گه‌یشت. ئێمه پێنج حه‌دیقه‌مان هه‌بوو، (1700)م2 بووماڵه‌كه‌مان. ئه‌وان له‌وێ له 80م2 سیانزده كه‌سن ئه‌ژیان،گه‌ره‌كى ئه‌وان قیرتاو نه‌بوو ئاوى نه‌بوو، باوكه‌كه‌ى پێى ئه‌ڵێت ئه‌مان ده‌وڵه‌مه‌ندو سونه‌ن. ئه‌مه پیش ئه‌خواته‌وه تا ئه‌ته‌قێته‌وه.
دواى ڕوخانى سه‌دام بووم به (مدیر عام) له‌وه‌زاره‌تى ژینگه له‌به‌غداد، ئه‌و بینایه‌ى وه‌زاره‌تیش كیلۆمه‌ترێك دوور بوو له‌و گه‌ڕه‌كه‌وه كه لێى له‌دایكبووم، ژوره‌كه‌م له‌سه‌ر جاده عامه‌كه بوو، یه‌كه‌م بۆنه‌ى چله‌ى حه‌زره‌تى حسین بوو، دواى ڕوخانى سه‌دام، خه‌ڵكه‌كه به‌پێ به‌ره‌و كه‌ربه‌لا ئه‌ڕۆیشت، به‌سه‌ر گوڵه‌كانا ئه‌ڕۆشتن، به‌ئه‌نقه‌ست چونكه ئه‌و مه‌نتیقه‌یه ده‌وڵه‌مه‌ندبوو.
ئاینده‌سازى: دواى منداڵیت قوتابیه‌كى زیره‌ك بویت چۆن بڕیارتدا بچیته (كۆلێجى كشتوكالأ)؟
م. شه‌مالأ موفتى: له‌و قوتابخانه‌یه من له‌ناوه‌ند كه‌متر بووم، زه‌عیفیش نه‌بووم، مێژووى ئه‌و قوتابخانه‌یه‌ى ئێمه نه‌بوو كه‌سێك بچێته كشتوكالأ، یان (گب، یان هندسه، صیدله) زه‌عیفه‌كانیش به‌ر علوم ئه‌كه‌وتن، له عوتله‌ى هاوینه‌كه وتیان، له‌مه ئیمتیحان ئه‌كه‌ن، كتێبه حكومیه‌كه‌مان به‌یه‌ك دوو ڕۆژ ته‌واو كرد، ده‌ره‌جه‌یه‌كى زۆر كه‌مم بۆ هاته‌وه، ئه‌حیام په‌نجاو ئه‌وانه‌بوو، من ئه‌حیام به‌ئینگلیزى خوێندبوو، دیاره سفریان دابومێ له‌وه‌ڵامه‌كانما، كۆى نمره‌م شه‌ست و نۆ بوو، هه‌موو كولیه علومه‌كان وه‌ریان ئه‌گرتم، دوو سێ دراوسێى باوكم، وتیان (شۆڕشى كشتوكاڵیه‌و) حكومه‌ت به‌ره‌و ئه‌وه ئه‌ڕوات، فیزیا چییه ئه‌بێت به‌مامۆستایه‌ك، به‌نابه‌دلأ چووم، كۆرسى یه‌كه‌م و دووه‌میش به‌یه‌كه‌مى زانكۆى سلێمانى ده‌رچووم، ساڵى 1973، مامۆستاكه‌مان میسرى بوو، وتى: تۆ ئه‌بێت له‌گه‌لأ مندا توێژینه‌وه بكه‌یت، باگراوه‌ندێكى غه‌ریبت هه‌یه.
ئاینده‌سازى: ئه‌و چوار ساڵه‌ى زانكۆى تۆ به‌ره‌و كامڵبون ئه‌ڕۆیشتیت. به‌ده‌ر له‌خوێندن سه‌رقاڵى چى بوویت، بیرو بۆچوونت گۆرٍِانیان به‌سه‌ردا نه‌هات، خه‌مى ترت چى بوو؟
م. شه‌مالأ موفتى: ئه‌وه‌ى له‌ناوه‌ندى كاری تێكردم، ئه‌و مامۆستا سه‌رمه‌ده بوو، به‌ئیجازه هاتمه‌وه سه‌ردانێكى كردم، كوڕێكى له‌گه‌لأ خۆیدا هێنابوو، وتى ئه‌م براده‌ره له‌پۆلى سێیه لاى خۆتان، ناوى (على حسێنه) ئیتر ئه‌و سه‌رپه‌رشتى تۆ ئه‌كات، ته‌بعه‌ن (سه‌رمه‌د) حیزبى به‌عس كوشتى، ئه‌م (على حسێنه)لاى مزگه‌وتى دوو ده‌رگاوه شوقه‌یه‌ك هه‌بوو له‌وێ كۆى ئه‌كردینه‌وه، زۆر زۆر له سه‌رمه‌د به‌قوه‌ت تربوو، زۆر پاك بوو.
ئاینده‌سازى: مامۆستا ئه‌و وانانه چى بوون كه‌بۆى باس ده‌كردن؟
م. شه‌مالأ موفتى: (والتین والزیتون)ى به‌جۆرێك شه‌رح ده‌كرد، كه‌ڕه‌ت نه‌بووه نه‌گرین، دواى ماوه‌یه‌ك له‌مزگه‌وتى نه‌قیب هه‌رگیز له‌بیرم ناچێت (سوره‌تى النمل)ى بۆ ته‌فسیر ئه‌كردین وتى تۆ بیخوێنه‌وه، له‌خۆمه‌وه ده‌ستم كرد به‌گریان، گه‌یشتمه ئه‌وه‌ى ( وأنك لتلقى القرێن من لدن حكیم خبیر) ئینجا دوایى بۆى شه‌رح كردم، كاتێكى دیاریكردبوو كه‌دواى نوێژى عه‌سر بوو. تا نوێژى مه‌غریب مزگه‌وت چۆڵئه‌بوو، زۆر كارى تێكردین، دواى فه‌تره‌یه‌ك ئه‌ویش گیراو ئیعدام كرا.
ئاینده‌سازى: توانیت له‌زانكۆ بانگه‌واز بكه‌یت؟
م. شه‌مالأ موفتى: ده‌عوه‌كه ئه‌وه‌بوو خۆمان سابت بین، كارمان له‌سه‌ر خۆمان ئه‌كرد، نموونه‌یه‌كت بۆ باس بكه‌م جوانیش نیه، مزگه‌وتێكى دوور هه‌بوو له‌به‌غداد، (أم گبول) یان پێئه‌وت، كوڕێكى گه‌نج هه‌بوو به‌یانیان له‌وێ بانگى ئه‌دا، ئه‌یوت: بۆ به‌یانیان نایه‌یت بۆ ئێره، ئه‌موت: بلال له‌ته‌نیشت ماڵمانه‌وه‌یه، بۆ بگه‌مه ئه‌وێ، ئه‌یوت: ئێوه هه‌ر حه‌زتان له‌ئیسراحه‌ته. به‌ناو باخ و باخانێكدا ده‌چووى ترسناك بووو سه‌گى تیابوو، ئه‌و كوڕه مانگێك ده‌وامى كرد له‌وى ڕه‌فیقایه‌تى كرد له‌گه‌لأ كچێكدا، دوایى ئه‌ڕۆیشته‌وه نوێژى نه‌ئه‌كرد، ئه‌مه ئه‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌و عه‌زله، من ئێستا شتێك ئه‌ڵێم دڵنیام له 95% ته‌ئیدم ناكات، تێكه‌ڵكردنى كوڕو كچ له‌سه‌ره‌تایدا زۆر زه‌رووره، بۆ ئه‌وه‌ى بزانێت ئه‌وانه به‌شه‌رن‌و ئیحترامێك دروست بێت له‌نیوانیاندا.
ئه‌گه‌ر بمانه‌وێت په‌روه‌رده‌یه‌كى ڕاست و دروستمان هه‌بێت. باله‌مه‌رحه‌له‌ى منداڵیدا تێكه‌لأ بن، خوا ئه‌فه‌رموێت كه (باڵغ)بوون جیایان بكه‌نه‌وه، یه‌عنى پێش ئه‌وه مه‌سموحه. الله أعلم.
ئاینده‌سازى: دواى ته‌واوكردنى زانكۆ چۆن بوو بڕیارى هاوسه‌رگیریتدا؟
م. شه‌مالأ موفتى: جیلى ئێمه وه‌ك ئێستا نه‌بوو، كۆسپێكى زۆر گه‌وره‌ت له‌پێشابوو، ئه‌ویش (عه‌سكه‌رى)بوو، چوار جار عه‌سكه‌ریم كردووه، چوار جار بانگ كراوم، دوانى پێش ژنهێنان و دوانى پاش ژنهێنان. ئه‌و زوڵمه‌ى كه حیزبى به‌عس كردویه‌تى له‌گرنگترین فه‌تره‌ى چالاكى مرۆڤدا، كه‌بیه‌وێت كاسبى بكات خۆى پێكه‌وه بنێ، بانگى ئه‌كات هه‌ڵیبوه‌شێنێت له‌عه‌سكه‌رى ئه‌وه ئه‌گه‌ر به‌سه‌لامه‌تى ده‌ربچێت، له‌ناحیه‌ى زه‌بت و ره‌بته‌وه سوودى هه‌یه. به‌ڵام ئه‌وى تریشى عومرت ئه‌سوتێنێت.
ئاینده‌سازى: تۆ وتت منداڵێكى نازدار گه‌وره‌بوویت، له‌خوێندنى تایبه‌ت عه‌سكه‌رى چۆن بوو به‌لاته‌وه؟
شه‌مالأ موفتى: بیرم دێت مندالأ بووم دارێكم به‌ده‌سته‌وه بوو، پێش چوونه مه‌كته‌ب، منداڵانم ڕیزكردبوو ڕه‌فیقى خۆم، ئیشاره‌تى دیواره‌كه‌م ده‌كرد به‌حساب سه‌بوره‌یه. الحمد الله ئه‌وانیش به‌دواما ئه‌یانوته‌وه، هه‌مووى مه‌سیحیش بوون (به‌پێكه‌نینه‌وه) باوكیشم ئه‌یوت: سه‌یرى ئه‌مه ناكه‌یت لێم بووه به مه‌لا هه‌ر له‌ئێستاوه، ناڵێم قائید بووم، به‌ڵام ڕۆحێكى قیاده‌م هه‌بووه، تاڕادده‌یه‌ك. له‌عه‌سكه‌ریش زۆرجار ئیمام و خه‌تیب بووم. من ئه‌متوانى نه‌چم بۆ عه‌سكه‌رى، براكه‌م زابت بوو، ئه‌متوانى هه‌ویه‌یه‌كى خه‌فیفه وه‌ربگرم.
ئاینده‌سازى: بۆ نه‌ت كرد؟
م. شه‌مالأ موفتى: چۆن شتى وا ئه‌كه‌م، ئه‌وه‌یان شه‌ریفتره له‌وه‌ى بێیت وڵاتى خۆت بفرۆشیت و ببیته جاش (الحمدالله) هه‌مووى فه‌چلى خوایه.
ئاینده‌سازى: پێكه‌وه‌نانى ژیانى هاوسه‌ریت چۆن بوو، وه‌كو كه‌سێكى دیندار چۆن بوو؟
م. شه‌مالأ موفتى: فه‌تره‌یه‌ك ده‌واجنم هه‌بوو، به‌رپرسه‌كه‌مان خوا ته‌مه‌نى درێژ بكات، مامۆستا (محه‌مه‌د)ى ناوبوو، ئه‌یوت: ژنهێنان ئه‌بێت له‌سنورى به‌له‌دیه‌ى سلێمانى بێت، ئه‌گه‌ر ده‌ره‌وه‌ى سلێمانى بێت ئێوه ده‌ركراون. ئێ باشه له‌هه‌موو سلێمانیدا موحاجه‌به‌یه‌ك نه‌بوو.
له‌به‌غداد ماڵى باوكم ڕوكن بوو خه‌ڵك ئه‌وه‌ستا بۆ پاس، دایمه ئافره‌تێكیش له‌ویا ئه‌وه‌ستا، پاسێكى تایبه‌ت هى بانق بوو ئه‌هات به‌شوێنیا، دایكیشم خۆى و ته‌زبیحه‌كه‌ى سه‌یرى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌كرد، وتى: شه‌مالأ ئه‌ئه‌وه كورد بوایه ئه ئێستا ئه‌چووم بۆ داواكردنى. چه‌ند وه‌خته ئه‌مه له‌ویا ئه‌وه‌ستێت، نه‌قسه ئه‌كات نه‌هیچ، منیش چوم دیقه‌تێكمدا وتم وه‌ڵاهى دایكه هه‌قته، به‌ڵام خوا به‌كورد دروستى نه‌كردووه، ئێمه بڵێین چى، دواى ماوه‌یه‌ك خوشكێكیشم له‌ویا ئه‌وه‌ستێت، كچه‌كه پرسیارى لێ ئه‌كات سه‌عات چه‌نده؟ ئه‌ڵێت بۆ تۆ كوردیت؟ ئه‌ڵێ: به‌ڵێ، ماڵمان له‌و به‌ره.
خوشكه‌كه‌م هات: كاك شه‌مالأ… كاك شه‌مالأ…، وتم چیه یا الله، وتى: ئه‌زانیت ئه‌و كچه له‌به‌رده‌رگا ئه‌وه‌ستێت كورده، ئه‌و خۆى به‌منى وت: سه‌عات چه‌نده؟
له‌كاتى چاخواردندا به‌دایكمم وت، خێرا ته‌له‌فونى هه‌ڵگرت بۆ ژنێكى خزممان. وتى ئه‌وه ماڵى فڵانه كه‌سن و ئه‌مه‌نده ڕێك و پێكن.. بۆ ئێواره‌كه‌ى له‌گه‌لأ (دره‌خشان خانى حه‌فید) به‌ڕه‌حمه‌ت بێت دوو قۆڵى له‌گه‌لأ دایكما چوون بۆ داواكردنى، خه‌سووم ژنێكى زۆر به‌دینه، كچى (ئه‌حمه‌د به‌گى موسه‌ریفه) یه‌كسه‌ر پێیان ئه‌ڵێت پیرۆزى بێت، ئه‌وانیش ئه‌ڵێن بۆ ئه‌وه نه‌هاتوین یه‌كسه‌ر جواب وه‌ربگرین، ئه‌ڵێت: تۆ ئه‌ڵێیت به‌دینه، تازه له‌حه‌ج هاتۆته‌وه‌و كاسپیه‌كى حه‌ڵاڵ ده‌كات، ئه‌مه گوناح نیه بڵێیت نه ْ، ئه‌ڵێن، ئه‌ى كچه‌كه‌ت، ئه‌ڵێت كچه‌كه حه‌دى چییه قسه بكات، پێش ئه‌وه‌ش خه‌وم بینى بوو كه ئیشه‌كه ئه‌كرێت.
ئاینده‌سازى: تۆ چۆن ئه‌ڕوانیته خێزان و مناڵه‌كانت؟
م. شه‌مالأ موفتى: مالأ نیه خیلافى تیا نه‌بێت، له‌شێوازى ئیدارى ته‌عامول و ته‌ربیه‌تى مناڵا، ئه‌و مه‌سائیلانه‌م هه‌موویم بۆ خێزانم به‌جێ هێشتوون. هه‌مووى ئه‌و بووه. فه‌تره‌یه‌ك مامۆستا بووم له‌ناوه‌ندى كاوه‌و دواناوه‌ندى بنارو ئیعدادیه‌ى ته‌مریچى كوڕان و كچان، به‌یانیان ڕۆشتوم ئێواران هاتومه‌ته‌وه. دوو ده‌وام به (موحاچر) چونكه ته‌عین ئه‌بوایه به‌عسى بویتایه، مناڵه‌كانیشم هه‌مووى دوو ساڵیان به‌ینه سێ كوڕو دوو كچم هه‌ن، ئێستاش بوومه‌ته باپیر. لایه‌نى په‌روه‌رده دایكیان به‌رپرس بووه.
ئینسانى زیره‌ك پێویست ناكات ڕاسته‌وخۆ شتى پێ بڵێیت ئیشاره‌تێكى به‌سه. په‌یوه‌ندیم له‌گه‌ڵ منداله‌كان ڕه‌فاقه‌ت بووه، ئیحتیماله توند بووبم له‌مه‌رحه‌له‌یه‌كا كه‌منالأ بوون.
ڕۆژێك باوكم وتى: له‌ژیانما جانتاى دایكى ئێوه‌م نه‌كردۆته‌وه، ئه‌و قسه‌یه زۆر ته‌ئسیرى تێكردم. منیش تا ئه‌مڕۆ، ڕۆژێك له‌ڕۆژان جانتای خێزانمم نه‌كردۆته‌وه، یه‌ك جار نه‌بێت خۆى وتى، نازانم ده‌رمان بوو مۆبایل بوو چى بوو داواى كرد، به‌ئیزنى ئه‌و چونكه ئه‌وانه شتى تایبه‌تن.
(من حسن الأسلام المر‌و تركه مالا یعنیه) ئه ئه‌وه ته‌گبیق بكه‌ین ڕاقیترین كۆمه‌ڵگه‌مان لێدروست ئه‌بێت، نه‌مدى باوكم ڕۆژێك بێت ئه‌وراقێكم سه‌یر بكات، جانتایه‌كم دۆڵابێكم بكاته‌وه، ژورى خاسم هه‌بووه، ئه‌و متمانه‌یه زۆر موهیمه ئه‌بێت جارجار بیرى بخه‌یته‌وه ئه‌و متمانه‌یه نه‌دۆڕێنێت، به‌هیچ شێوه‌یه‌ك پینه ناكرێته‌وه.
