شێرپەنجەی ملی منداڵدان

ئا: د. سۆزان جەمال

شێرپەنجەی دەمی ڕەحم بەگشتی بە دووهەمین شێرپەنجەی ئافرەت هەژماردەكرێت، كە تووشی دەبێت لەجیهاندا.

دەمی ڕەحم (cervix) لەڕووی توێكارییەوە، واتا سەرەتای ڕەحم، ڕێك دوای (ئەندامی مێینە)، دەمی ڕەحم دەست پێدەكات‌و بەشێكی گرنگی ڕەحمە، دەمی ڕەحم زۆرجار دووچاری هەوكردن ئەبێتەوە، بەڵام ئافرەتەكە یان چارەسەری ناكات، یان پێی وایە ئاساییە، بۆ نموونە گرنگترین هۆكاری تووشبوونی شێرپەنجەی دەمی ڕەحم، بریتییە لە هەوكردنی كۆندیلۆمە (condyloma)كە هۆكارەكەی ڤایرۆسی(HPV) واتا

(HPV= Human Papilloma) كۆندیلۆمە.

*نیشانەكانی شێرپەنجەی دەمی ڕەحم:

لەقۆناغەكانی سەرەتایی شێرپەنجەكەدا بەزۆری بێ نیشانەیە، گرنگترین نیشانەكانی بریتین لە:

1.ئافرەتەكە ئەو ئاوە خەستە سپیەی (خوین بەربوونە سپیەكەی) كەلە ئەندامی زاوزێوە هەیەتی قاوەیی و بۆن ناخۆش‌و خوێناوی دەبێت.

2. بوونی ئازار لەكاتی جووت بوون و، ڕەنگە دوای مومارەسەی سێكسی (نەزیف) واتە خوێن بەربوونی هەبێت.

3. جگە لەكاتی سوڕی مانگانە، توشی نەزیفی خوێن دەبێت، لەكاتی تردا، واتە سوڕەكاندا.

4. بوونی ئازار لەكاتی میزكردندا

ئەم نیشانانە ڕەنگە لەكاتی نەخۆشی تریشدا دەربكەوێت، جگە لەشێرپەنجەی دەمی ڕەحم.

*هۆكارەكانی (Cause)توشبوون بە شێرپەنجەی دەمی ڕەحم:

ڕووبەری ناوەوەی دەمی ڕەحم تۆڕێكی ڕووپۆشی داپۆشراوە، گەشەی شێرپەنجەیی كاتێك دەستپێدەكات، كە خانە نۆرماڵەكانی ڕووپۆشی دەمی ڕەحم بە هۆكاری ڤاپرۆسی كۆندۆلۆمە(Condyloma virus) تووشی هەوكردن دەبێت و خانەكانی گەشەی ناسروشتی دەكەن بۆ گەشەی خراپی شێرپەنجە، ئەم گەشەكردنە بەزۆری هێواشە، واتا(بەڕێژەیەكی مام ناوەندی) لەكاتی زانینی توشبوون بە ڤایرۆسی كۆندۆلۆمەوە هەتا حەوت ساڵا دەخایەنێت هەتا شێرپەنجەكە بەقورسی دەردەكەوێت، واتا (قۆناغی تەشەنەكردن بۆ بەشەكانی تر)، لەڕاستیدا شێرپەنجەكە قۆناغی پێشوەختەی هەیە، پێی دەڵێن قۆناغی سەرەتایی شێرپەنجە، كە تیایدا خانەكانی دەمی ڕەحم دەست دەكەن بە گەشەی نائاسایی واتا(گەشەی شێرپەنجە).

كاتێك شێرپەنجەكە دەگاتە قۆناغی قورس‌و گەشەكردن، ئەوكات بڵاودەبێتەوە بۆ دەوروبەری ئەمەش بەسێ شێوە: ئەتوانێ گەشە بكات لە دەوروبەری خۆیدا (مەوزوعی) واتا بۆبەشەكانی دەوروپشتی خۆی، بۆ ئەندامی زاوزێ هەروەها بۆ بەشی سەرەوەی دەمی ڕەحم یان بۆ ناو دیوارەكانی ڕەحم، هەروەها شێرپەنجەكە بڵاودەبێتەوە لەڕێگەی بۆریە لیمفەكانەوە بۆ شانەكانی تەنیشت ڕەحم‌و ئەندامی زاوزێ وە بۆ ناوچەی حەوز، هەندێ جار لەڕێگەی بۆریە لیمفەكانەوە بۆشانەكانی تەنیشت ڕەحم و ئەندامی زاوزێ وە بۆ ناوچەی حەوز، هەندێ جاریش لەڕێگەی بۆریەكانی خوێنەوە بڵاودەبێتەوە بۆ بەشەكانی تری لەش وەك میزڵدان و بۆری میز.

*هۆكارەكانی تر كە ئەبنە مەترسی تووشبوون بەشێرپەنجەی دەمی ڕەحم.

1.زوو دەستپێكردنی سێكس، واتە لەتەمەنێكی زوودا.

2.پەیوەندی سێكسی زۆر لەلایەن ئافرەتەكەوە یان پیاوەكەوە.

3.جگەرەكێشان.

4.كێشی زۆر.

5.گرنگترینیان نەكردنی بەردەوامی فەحسی پاپا-تێست(PAPA test)، واتە فەحسی دەمی ڕەحم‌و وەرگرتنی خانەكانی دەمی ڕەحم، بەبەردەوامی ساڵی جارێك.

6. كەمی بەرگری(Immune Deficiency)

*دەستنیشانكردنی(Diagnosis)

شێرپەنجەی دەمی ڕەحم‌و ئاستی گەشەكردنەكەی تەنها بەڕێگەی پاپا تێست دەستنیشان دەكرێت. بەردەوامی پشكنینەكە بەسەیركردنی لە  كاڵپۆسكەپی(Colposcopy)، كە پارچەیەكی بچووگ وەردەگیرێت لەو جێگەیەی گۆڕانكاری لەخانەكان ڕوویداوە، ئەگەر گۆڕانكاریەكە كەمبێت، ئەوا دەبێت بەردەوام كۆنترۆڵ بكرێت 6-12مانگ جارێك، ئەگەر دەربكەوێت شێرپەنجەیە، یەكسەر دەبێت بیر لە بڵاوبوونەوەی بكرێتەوە، دەبێت پشكنینی گشتی بكرێت بۆ ئەندامەكان وەك: تیشكی سیەكان و تیشكی موگناتیسی(MRI) ناوچەی حەوزو سۆناری سك، هەروەها نازوری میزڵدان و كۆم‌و هتد….)

*چارەسەركردنی شێرپەنجەی دەمی ڕەحم(The Uterus Neck Cancer Treatment).

نەشتەرگەری كلیلی بەردینی چارەسەرە، فراوانی نەشتەرگەریەكە بەپێی قەبارەی بڵاوبوونەوەكەیە، بەداخەوە بەزۆری ڕەحم (منداڵدان) بەتەواوی دەرئەهێنرێت بەنەشتەرگەری (واتا ڕەحم و هێلكەدان) لەئافرەتی گەنجدا هێلكەدان ئەهێڵرێتەوە‌و لەحاڵەتی تایبەتدا پاشەكەوت دەكرێت، لەنەشتەرگەری شێرپەنجەكە تەنها لەدەمی ڕەحمدا بڵاوبووبێتەوە، بۆ ئەوەی ئافرەتەكە منداڵی ببێت، لەم حاڵەتەدا دەبێت بەوردی كۆنترۆڵی كەسەكە بكرێت، لەحاڵەتێكدا شێرپەنجەكە زیاد بڵاوبووبێتەوە: ئەوكات بەچارەسەری تیشك‌و پێدانی ڕێگری گەشەی خانەكانی دەمی منداڵدان، ئەگەر لەقۆناغی سەرەتایدابێت واتا بگاتە سنوری خانەكانی منداڵدان، پاش تێپەڕبوونی 5ساڵ لە 90%كەسە تووشبوەكە دەژی.

جگە لەنەشتەرگەری چارەسەرەكانی تر بریتین لە:

1.چارەسەر بەتیشك: بەكوشتنی خانە شێرپەنجەییەكان بەهۆی ئەو تیشكەوە.

2.چارەسەری كیمیایی: بەكارهێنانی دەرمانی كیمیایی كەلەڕێی دەمەوە یان لەڕێی دەرزییەوە بەنەخۆشەكە دەدرێت بۆ كوشتنی خانە شێرپەنجەییەكان یان وەستاندنیان لەگەشەكردن.

3.چارەسەری هۆڕمۆنی: واتە بەڕێگرتن لەو هۆڕمۆنانەی دەبنە هۆی گەشەی خانە شێرپەنجەییەكان.

4.چارەسەری بایۆلۆجی: واتە بەكاركردن لەسەر كۆئەندامی بەرگری كەسی تووش بوو تا شەڕ بكات دژی خانە شێرپەنجەییەكان.

*خۆپاراستن و بەرگرتن لە شێرپەنجەی دەمی منداڵدان(Cervical Cancer Pervention)

1.لەبەرئەوەی هۆكاری گەشەكردنی شێرپەنەجەكە ڤایرۆسی پاپیڵۆمایە(Papilloma virus)، زۆر گرنگە لەكاتی سێكس كردندا كۆندۆم بەكاربێت هەتا نەگوێزرێتەوە بۆ كەسی بەرامبەر.

2. گرنگە بەبەردەوامی ساڵی جارێك فەحسی دەمی ڕەحم بكرێت، وەك باسمان كرد پشكنینی پاپا تێست(test Papa) بەتایبەت ئەگەر گۆڕانكاریەكی بچوكیش ڕویدابێت، ئەوا دەبێت خێراتر كۆنترۆڵ بكرێت وەك لەساڵی جارێك.

3.خۆشبەختانە شێرپەنجەی دەمی ڕەحم هەیە واتا(HPV-Vaccines)ئەم كوتانە، ڕێژەی پاراستنی زیاترە، ئەگەر ئافرەتەكە مناڵی نەبووبێت 90%ئەیپارێزێت، بەڵام ئەگەر كەسەكە مناڵی بووبێت ئەوا پاراستنەكە كەمتر ئەبێت نزیكەی 50% بۆ 60%دەپارێزێت.

سەرچاوەكان(References)

https://www.google.iq/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=4&cad=rja&uact=8&ved=0ahUKEwiCzdrN9e_VAhUEMhoKHVNNC9QQFghHMAM&url=https%3A%2F%2Fmedlineplus.gov%2Futerinecancer.html&usg=AFQjCNG1gQGkSfiNHzy2zRWRO4PISuE_EQ