ئافرەتە زاناكانی كورد
لە نێو لاپەڕەكانی مێژووی ئیسلامدا
aynda saze
1 هەفتە لەمەوبەر
ڕۆشنبیرى
22 بینەر
- عەبدوڵڵا مەلا ئەحمەد، ئەحمەدئاوایی
ئەگەر سەرنجێك لە مێژووی بەرفراوانی ئیسلام بدەین، بە تایبەتی لاپەڕەكانی شەخسیەتناسی و ژیان و بەرهەمەكانی زانایانی ئەم ئایینە، ئەوا دەبینیـن لە پاڵ پیاواندا بە سەدان و هەزاران ئافرەت هەن كە مەشخەڵهەڵگری چرای زانست و زانایەتی بوون و، ئاستی خوێندەواریشیان هێندە باڵابووە تەنانەت وانەیان بەو پیاوە زانایانەش گوتووەتەوە كە دواتر بوونەتە (پێشەوا: ئیمام) لە ناو ئاپۆرای كاروانی زانایەتی و ئایینناسی بەرنامەی ئیسلامدا، بەڵام ئەوەندە هەیە كەمتـر لا كراوەتەوە لە ژیان و بەرهەمی ئەم كەڵە ئافرەتە زانایانە و بە داخەوە ژیاننامەكانیان زۆر بە كورتی لە نێو لاپەڕەكانی مێژوودا جێگایان كراوەتەوە، گەڕان بە ناو ئەو مێژووەدا ژیانی زۆر ئافرەتی زانا و سەركردەمان بۆ نۆژەن دەكاتەوە و دەیهێنێتەوە ناو شریتی هزر و بیـرمان، ئەمانەی خوارەوە كورتە ژیاننامەی چەندێك لەو كەڵە زانا ئافرەتانەیە:
جوەیرییەخانی كچی ئەحمـەدی هەكــاری (701ك – 773ك)
جوەیرییەخانی كچی ئەحمـەدی كوڕی ئەحمـەدی كوڕی حسێنـی كوڕی موسكی كوڕی موسا، كە بە (جوەیرییەخانی هەكــاری)یش، ناودەبرێت، ئەم ژنە زانایەی كورد لە چوارەم ڕۆژی مانگی ڕەمەزانی ساڵی (704)ك لەدایكبووە، لە سەرەتادا وانە زانستییەكان و گێـڕانەوەكانی فەرموودەی لە (حەسەنی كوڕی صەوواف) وەرگرتووە، كە ئەویش لە (سونەنـی نەسائی) و (موسنەدی ئەلحمێدی) وەریگرتوون، هەروەها لە لای (عەلـی كوڕی عیسای كوڕی قەییم) خوێندوویەتی، كە ئەویش گێـڕانەوەكانی ناو (مستخرج الإسماعیلی) و (جز‌‌و سفیان)ـی، لە لا بووە، هەروەها لە لای (النور الثعلبـی) پەڕتووكی (البعث– لإبن أبی داود)ـی، خوێندووە، پاشان پەڕتووكی (صەحیحی موسلیم)ـی، لە لای (شەریف موسا) خوێندووە، هەروەها لە لای (ست الوزرا‌ء) و (إبن الشحنة) پەڕتووكی (صەحیحی بوخاری) خوێندووە، لە لای (حەسەنی كوڕی عەلـی كوردی) هەر دوو موسنەدی عەبد و دارەمی و پەڕتووكی (ئەلئەڕبەعینی طائی) و (العقل – لـداود بن الـمحبـر) و دوو بەش لە (الامالي الحرفي) و بڕێك لە (فوائد أبی علی إبن خزیمة)ـی، خوێندووە، پاشان لە لای (جەلالـی كوڕی طهبباع) پەڕتووكی (الفرج بعد الشدة)ـی (ئیبـن ئەبی دونیا)ی خوێندووە، زۆر فەرموودەیشی لێیەوە گێـڕاوەتەوە، زانای گەورە (ئەبو جەعفەر بن الكدیك) باسی ئەم ژنە زانایەی كوردی كردووە و لە ناو ڕیزبەندی ناوی مامۆستاكانی خۆیدا نووسیویەتی، خودی (ئەبو جەعفەر) ماوەیەكی كەم پێش كۆچی دوایی ئەم مامۆستا ئافرەتەی خۆی كۆچی دوایی كردووە، زۆر زانای تریش لە لای ئەم ئافرەتە زانایە خوێندوویانە و فەرموودەیان لێیەوە گێـڕاوەتەوە، لەوانە (أحمد بن عبد الرحیم بن الحسیـن بن عبد الرحمن بن أبی بكر بن ابراهیم شیخنا شیخ الإسلام قاضي القضاة بالدیار المصریة ولي الدین أبو زرعة ابن شیخنا الحجة الحافظ شیخ الإسلام زین الدین أبی الفضل المعروف والده بابن العراقي المصري الشافعي) كە هەموو (سونەنـی نەسائی) لە لای ئەو خوێندووە.
دواجار جوەیرییەخانی هەكــاری لە بیست و دووی مانگی سەفەری ساڵی (773)ك، دنیای بەجێهێشتووە.
-شەهدەخانی دینەوەری (….. – 574ك)
شەهدە خانی كچی ئەبونەصر ئەحمەدی كوڕی فەرەجی كوڕی عومەری ئیبـری، نازناو بە (فخر النسا‌‌ء)، ژنە نووسەرێكی لە بنەچەدا دینەوەرییە، كە لە شاری بەغدا لەدایكبووە و هەر لەوێش كۆچی دوایی كردووە، زانایەكی گەورە بووە و زۆر جواننووس و هەروەها شاعیـریش بووە، قوتابی زۆریش لە خزمەتیدا خوێندوویانە، لە گێـڕانەوەی فەرموودەدا خاوەنی ڕشتەی بەرز بووە، گێـڕانەوەكانی تەواو متمانە پێكراون و دیار و باڵان لە لای زانایان، لەم زانا گەورانە (ئەبوخەتتاب نەصری كوڕی ئەحمەدی بتـڕەوانی) و (ئەبوعەبدوڵڵا حسێـنی كوڕی ئەحمەد ئیبـن تەڵحەی نەعال) و (تەڵحەی كوڕی محەمـمەدی زەینەبی) و (ئەبولحسێـن عەلـی كوڕی حسێـنی كوڕی ئەییوب) و (ئەبولحسێـن ئەحمەدی كوڕی عەبدولقادری كوڕی یوسف) و (فەخرولئیسلام ئەبوبەكر محەمـمەدی كوڕی ئەحمەدی شاشی) و چەندین زانای تریش فەرموودەی گێـڕاوەتەوە و وانەی لە لا خوێندوون، تا خۆیشی بووەتە زانایەكی گەورە و بە وڵاتاندا ناوی بڵاوبۆتەوە، خزمەتێكی زۆری بە زانست و زانایان كردووە، ئەم ئافرەتە زانایە لەگەڵ (ثقة الدولة ابن الانباري) كە لە كەسە باڵا و نزیكەكانی (المقتفي العباسي) بووە، پڕۆسەی هاوسەرگیـری ئەنجامداوە.
و تا دواجار لە دوای عەسری ڕۆژی یەكشەمـمە سێـنزەهەمی مانگی موحەڕەمی ساڵی (574ك) و لە تەمەنی نزیك بە نەوەد ساڵیدا كۆچی دوایی كردووە، لە گۆڕستانی (باب ئیبـریز) ئەسپەردە كراوە.
-عائیشەخانی كچی محەمـمەد (….. – 743ك)
عائیشەخانی كچی محەمـمەدی كوڕی یەحیای كوڕی بەدری كوڕی یەعیشی جزیری ساڵحی، لە زانایەتیدا بە پلەی باڵا گەیشتووە، لە لای زۆر لە زانایان خوێندوویەتی، وانەی بە زۆر لە زانایانیش گوتووەتەوە، لە ساڵحییەی دیمەشق لەدایكبووە و فێـری زانست بووە و هەر لەوێش كۆچی دوایی كردووە، لە مانگی ڕەبیعی یەكەمی ساڵی (743ك).
فاتیمه خانی هەكـاری(683ك – 758ك)
فاتیمه كچی ئیبـڕاهیمی كوڕی داوودی كوڕی نەصری هەكاری كوردی، لە ساڵی (683ز) لەدایكبووە، لە زانایەتیدا بە پلەی باڵا گەیشتووە، لە لای زۆر لە زانایان خوێندوویەتی، وانەی بە زۆر لە زانا بەرزەكانیش گوتووەتەوە، لەوانە زانای فەرموودەناسی مەزن (حافظی عێـراقی) و (شێخی قوبائی)، تا دواجار لە ڕۆژی هەینی دوانزەی مانگی ڕەمەزانی ساڵی (758ك) كۆچی دوایی كردووە.
-عائیشەخانی تەیمـوریی (1840ز – 1902ز)
عائیشە عیصمەت خانی كچی ئیسماعیل پاشای كوڕی محەمـمەدی كاشیف تەیمـوور، ئافرەتێكی زانا و شاعیـری هەڵكەوتەی وڵاتی میسر بووە، بە هەر سێ زمانەكانی عەرەبی و توركی و فارسی شیعری هۆنیوەتەوە، هەر لە قاهیـرە لەدایكبووە و فێـری زانست بووە و هەر لەوێش كۆچی دوایی كردووە، زانستەكانی نەحو عەروچی لە لای (فاطمە الازهریة) و (ستیتة الطبلاویة) خوێندووە، هەروەها زانستی صەرف و زمانی فارسی لە لای خەلیل ڕەجائی و قوڕئانی پیـرۆز و خۆشنووسی و فیقهـی لە لای ئیبـراهیم موئنیس خوێندووە.
ئەم ئافرەتە زانایە لەگەڵ محەمـمەد تۆفیق بەگی ئیسلامبولـی پڕۆسەی هاوسەرگیـری ئەنجامداوە، لە ساڵی (1271ك) لە گەڵیدا چووە بۆ (ئاستانە: ئەستەمبوڵ)، باوكی لە ساڵی (1289ك) كۆچی دوایی كردووە، دوای ئەو هاوسەرەكەیشی لە ساڵی (1292ك) كۆچی دوایی كردووە، ئیتـر گەڕاوەتەوە بۆ وڵاتی میسر و خۆی یەكلایی كردۆتەوە بۆ كاركردن لە بواری ئەدەبیاتدا، لە ڕۆژنامە و گۆڤارەكاندا وتاری نووسیوە و بە هۆیەوە ناوبانگی دەركردووە، دیوانی شیعرە عەرەبییەكانی ناوناوەتە (حلیه الطراز) كە هێشتا دەستنووسن،، هەروەها دیوانی شیعرە توركییەكانی ناوناوەتە (كشوفة) كە هێشتا ئەوانیش دەستنووسن، ئەم ئافرەتە زانایە خوشكی ئەحمەد پاشای تەیموور بووە، لە ساڵی (1902ز) كۆچی دوایی كردووە.
ژێــدەرەكـــان:
(1). علما‌ءنا في خدمة العلم والدین، للشیخ عبدالكریم المدرس، چاپی بەغدا، 1983.
(2). ذیل التقیید في رواە السنن والاسانید، محمد بن أحمد بن علی، تقی الدین، أبوالطیب المكي الحسني الفاسي (المتوفي: 832هـ)، بەرگی دووەم، زنجیـرەی (1863)، المحقق: كمال یوسف الحوت، الناشر: دار الكتب العلمیة بیروت، لبنان، چاپی یەكەم، (1410هـ/1990م).
(3). الدرر الكامنة في أعیان المائة الثامنة، أبوالفضل أحمد بن علی بن محمد بن أحمد بن حجر العسقلاني (المتوفي: 852هـ)، بەرگی چوارەم، المحقق: محمد عبدالمعیدخان، الناشر: مجلس دائرة المعارف العثمانیة – حیدرا‌باد: الهند، چاپی دووەم، (1392هـ/ 1972م).
(4). شذرات الذهب في أخبار من ذهب، عبدالحي بن أحمد بن محمد ابن العماد العكري الحنبلي، أبو الفلاح (المتوفي: 1089هـ)، بەرگی هەشتەم، بەرگی یانزەهەم، حققه: محمود الارناؤوط، خرج أحادیثة، عبدالقادر الارناؤوط، الناشر: دار ابن كثیـر، دمشق – بیروت، چاپی یەكەم، (1406 هـ – 1986م).
(5).إنبا‌‌ء الغمر بأبنا‌‌ء العمر، أبوالفضل أحمد بن علی بن محمد بن أحمد بن حجر العسقلانی، بەرگی یەكەم، المحقق: د.حسن حبشی، الناشر: المجلس الاعلی للشئون الإسلامیة – لجنة إحیاء التـراث الإسلامي، مصر،(1389ك، 1969ز).
(6).تكملة إكمال الإكمال في الانساب والاسما‌‌ء والالقاب، ابن الصابوني, محمد بن علی بن محمود، أبوحامد، جمال الدین المحمودي (المتوفي: 680هـ)، بەرگی یەكەم، الناشر: دار الكتب العلمیة، بیروت، لبنان.
(7).وفیات الاعیان وأنبا‌‌ء أبنا‌‌ء الزمان، أبوالعباس شمس الدین أحمد بن محمد بن إبراهیم بن أبی بكر ابن خلكان البـرمكي الإربلي (المتوفي: 681هـ)، بەرگی دووەم، المحقق: إحسان عباس، الناشر: دار صادر، بیروت، لبنان.
(8).سیر أعلام النبلا‌‌ء، شمس الدین أبوعبدالله محمد بن أحمد بن عثمان بن قایماز الذهبي (المتوفي: 748هـ)، بەرگی دووەم، بەرگی چوارەم و پێنجەم، دار الحدیث- القاهرهة، 1427هـ-2006م.
(9).عجم الشیوخ الكبیـر، للذهبی، المحقق: الدكتور محمد الحبیب الهیلة، بەرگی دووەم، الناشر: مكتبه الصدیق، الطائف -المملكة العربیة السعودیة، چاپی یەكەم، 1408 هـ – 1988م.
(10).الوافي بالوفیات، صلاح الدین خلیل بن أیبك بن عبد الله الصفدي (المتوفي: 764هـ)، بەرگی شانزەهەم، المحقق: أحمد الارناؤوط و تركي مصطفی، دار إحیاء التراث: بیروت، 1420هـ- 2000م
(11). توضیح المشتبه في ضبط أسما‌‌ء الرواە وأنسابهم وألقابهم وكناهم، محمد بن عبدالله (أبی بكر) بن محمد ابن أحمد بن مجاهد القیسي الدمشقي الشافعي، شمس الدین، الشهیـر بابن ناصرالدین (المتوفي: 842هـ)، بەرگی یەكەم، المحقق: محمد نعیم العرقسوسي، بڵاوكردنەوەی: مؤسسة الرسالة، بیروت، چاپی یەكەم، 1413هـ/1993م.
(12). تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیـر والاعلام، للذهبي، المحقق: الدكتور بشار عواد معروف، بەرگی دوانزەهەم، دار الغرب الإسلامی، چاپی یەكەم،2003ز
(13).الاعلام، خیرالدین بن محمود بن محمد بن علی بن فارس، الزركلي الدمشقي (المتوفي: 1396هـ)، بەرگی سێیەم، دار العلم للملاییـن، چاپی پانزەهەم، (2002ز).
(14).معجم المؤلفیـن، عمر رضا كحالة الدمشق (المتوفی: 1408هـ)، بەرگی پێنجەم، مكتبة المثنی – بیروت، دار إحیاء التراث العربي.
