خیزانێكی دوور لە توندوتیژی

خالید محەمەد

توندوتیژی خێزانی ئەو دەستەواژەیەیە لەدوای ڕاپەڕینی بەهاری 1991، دوای دروستبونی دەزگا و ڕێكخراوە ژنانی و ئافرەتانەكان زیاتر سەریهەڵدا و هاتە نێو فەرهەنگی گوتاری ڕۆشنبیری كوردییەوە؛ ئەمەش لەدەرەنجامی ئەو فەزا ئازادە بوو دوای وەدەرنانی هێزی ئازادی كوژ و دڕندەی بەعس دروستبوو لەكوردستان، بەڵام نابێت ئەوەش نادیدە بگرین كە بابەتەكە ڕەگ وڕیشەی لەو بەروارە قوڵترە و دەرهاویشتەی ئەو مێژووەیە كە ڕەنگدانەوەی هەیە لە مامەڵەی خێزانی ئێمەدا.

ئەوەی لە پێشەكی ئەم بابەتەدا بەپێویستی دەزانم قسەیەكە لەسەر كلتوری ڕوانین و مامەڵەكردن لەگەڵ خودی توندوتیژی خێزانی.

دیارە توندوتیژی خێزانی دیاردەیەكی جیهانییە، جگە لەوەی كە لە وڵاتانی جیهانی سێ‌ ئاماژەكان زۆر مەترسیدارن بێگومان وڵاتانی پێشكەوتوش بەدەرنین لە توندوتیژی خێزانی، بەڵام لە وڵاتانی ڕۆژئاوادا بەیاسا توانیویانە هەندێك ڕێگری لێبكەن و سنوری بۆ دابنێن، لەگەڵ ئەوەش نەیاتوانیوە بنەبڕی بكەن، دەبێ‌ ئەوەش بزانین كە پێناسە و تێگەیشتن بۆ توندوتیژی و دیاریكردنی ئەوەی كە چی توندوتیژییە و چی توندوتیژی نییە لە كلتورێكەوە بۆ كلتورێكی تر دەگۆڕێت، ڕەنگە توندوتیژی لای كۆمەڵگەیەك بریتی بێت لە فرەژنی، بەڵام لە كۆمەڵگەیەكی تر ئەوە بە ماف لەقەڵەم بدرێت، لەوانەیە لە كۆمەڵگەیەك كارپێكردنی منداڵ توندوتیژی بێت، بەڵام لە كۆمەڵگەیەكی تر خودی دایك و باوك بەناچاری هانی منداڵەكانیان بدەن كاربكات.

پێودانگ و پێوەرەكان لە كیشوەرێك بۆ كیشوەرێكی تر یان وڵاتێك بۆ وڵاتێكی تر و تەنانەت لە وڵاتێكیشدا جیاوازی بیركردنەوە و كلتوری مامەڵەیان لەشارێكەوە بۆ شارێكی تر، جاری وا هەیە لە گەڕەكێك بۆ گەڕەكێكی تر جیاوازی هەیە، بۆیە ناكرێت بە تەرازوی هیچ وڵاتێك توندوتیژی خێزانی لە هەرێمی كوردستان  بپێوین، بۆیە ئەم بابەتە قسەكردنە لەسەر توندوتیژی خێزانی لەنێو ماڵی كورددا.

یەكەم: هۆكارە پاڵنەرەكانی توندوتیژی خێزانی:

دیارە نكوڵی ناكرێت لەوەی كە ئێمەش پشكمان بەركەوتوە لەم بوارەدا، ڕەنگە هەریەكەمان بینەر و بیسەری دەیان چیرۆك و بەسەرهاتی تراژیدی بوین و بەداخەوە هێندێكیان ڕەنگە بە كارەساتی دڵتەزێن كۆتاییان پێهاتبێت، هۆكاری پاڵنەریش زۆرن بۆ سەرهەڵدان و دروستبونی ئەم حاڵەتانە سەرەكیترینیان ئەمانەن:

1-       عورف وەكو پێكهاتەیەكی كلتوری كە لەمێژووی كورددا جۆرێك لە هەیمەنە و باڵادەستی ڕەگەزی نێری چەسپاندووە، لە دەستەواژەی نوێدا پێی دەوترێت (پیاوسالاری) كە بەبڕوای من ڕاستییەكەی ئەمەیە كە بوترێت (پیاولاساری) چونكە ئەگەر پیاوەكانمان هەموو سالار و سەلار بونایە ئێمە ئەم بابەتەمان نەدەنوسی، یا لانی كەم بەجۆرێكی تر باسمان دەكرد، ئەم هەیمەنەیە لەخەیاڵدانی پیاواندا ئەوەی چەسپاندووە كە هەڵسوكەوتی خێزان بە پێچەوانەی ویستی ئەوەوە قەدەغەیە و ئەوانەی شایەنی سزا كردوە.  

2-       تێگەیشتنی هەڵە و هەڵە پەیكەڵكردنی دەقە ئاینییەكان، بەتایبەت ئەو دەقانەی كە ڕاستەوخۆ پەیوەندییان بە خێزان و مامەڵەی خێزانییەوە هەیە، ئەگەرچی بە سەرنجدان لە قورئانی پیرۆز و ژیاننامەی پێغەمبەر(د.خ)، مامەڵەیەك دەبینین لەوپەڕی باڵا و ڕوقییدا لەنێوان تاكەكانی خێزاندا و بەتایبەت خودی ژن و مێرد، بەڵام هەندێك جار لە تێگەیشتنی فەقیه و فەتوای موفتییەكاندا دیسان بەهەڵە لێكدانەوەی دەقەكان و زاڵبونی عورفی كۆمەڵگە بەسەر بیركردنەوەكاندا بەتایبەت بیركردنەوەی عەرەبی، هێندەی تر هاندەربووە بۆ بەكارهێنانی هێز و داخستنی دەروازەكانی گفتوگۆ و لێكتێگەیشتن.

3-       پێشێلكردنی ماف و ئازادی تاكەكەسی و سەپاندنی یەك بۆچون لە خێزاندا، نەخوێندنەوەی تایبەتمەندی و خواست و پێداویستییەكانی یەكتر.

4-       شەڕی نێوان باوان و نەوەكان، ئەم خاڵە بەبڕوای ئێمە زۆر جەوهەرییە، دیارە كە جیاوازی تەمەن جیاوازی بیركردنەوەشی لێدەكەوێتەوە. گرفتی نێوان باوان و نەوەكانیان هەندێك جار سەر بۆ توندوتیژی دەكێشێت تێنەگەیشتنە لەو پێداویستییانەی لە نەوەیەكەوە بۆ نەوەیەكی تر گۆڕانكارییان بەسەردا دێت، ئەوەی كە باوك و دایك بە پێویستی دەزانن بۆ منداڵەكانیان منداڵەكان هیچ بەلایانەوە گرنگ نییە، لەبەرئەوەی ئەوان خۆیشیان بە گەورەتر و ژیرتر دەزانن پەنادەبەنە بەر توندوتیژی بۆ سەپاندنی ئەو ویستانەی خۆیان كە ناویان لێناوە دڵسۆزی.

5-       پابەند نەبوون بە بەها ئایینی و ئەخلاقی و مرۆییەكان، ئالودەبون بە خووە خراپەكانی وەك ماددەی هۆشبەر و خواردنەوە كهولییەكان، ئالودەبون بە كەناڵ و ماڵپەرە سێكسییەكان، هۆكارن بۆ توندوتیژی خێزانی.

هەڵبەتە لە هەرێمی كوردستان زۆرێك لە دەزگا و ڕێكخراوی ناحكومی و دەزگای ڕاگەیاندن، بە گرتنەبەری چەندین هۆكاری ڕۆشنبیری تری وەك ۆركشۆپ و كۆڕ و سمینار و بڵاوكراوە هەوڵی بەرگرتن یان كەمكردنەوەی ئەم دیاردەیەیان داوە، بەڵام گرفتێك لە بابەتەكەدا دەبینم ئەویش ئەوەیە كە هێندەی جەخت لە بابەتەكە دەكەینەوە و دروشمەكانمان زەقكردنەوەی ئەم بابەتەیە هێندە تێپەڕاندن و زەقكردنەوەی چارەسەرەكان نییە، بۆیە گرنگە زۆر دوبارەبونەوەی (بەڵی بۆ ئاشتی و ئارامی خێزان)، چونكە لەڕووی دەرونی و كاریگەری شێوازی دەربڕینی دەستەواژەكان كە زانستێكە و ئێستە كاری لەسەردەكرێت، بەتایبەت لەڕووی پەروەردەیەوە ڕۆڵی هەیە لە چارەسەری گرفتەكان.

بەرمەجەكردنی زیهنی هەریەكە لە ئێمە بە ئاڕاستەی ئاشتی خێزانی و ئاشتی كۆمەڵایەتی كاریگەری ئیجابی خۆی دەبێت، بۆیە من داوا لە خوێنەری بەڕێز دەكەم هەردوو دەستەواژەكە (ئاشتی خێزانی) و (توندوتیژی خێزانی) بهێنێتە خەیاڵی خۆی، لەسەر هەریەكیان بوەستێت  بزانێت لەگەڵ خوێندنەوەی هەر یەكێكیان چی دێتە خەیاڵییەوە ئەوكات ڕەنگە باشتر لە مەبەستەكەم تێبگەن.

دووەم: ڕێكارەكانی كەمكردنەوەی توندوتیژی خێزانی

چارەسەر بۆ ئەم بابەتە فرەلایەنە و پەیوەندی بە زۆرێك لە سێكتەرەكانی ژیانەوە هەیە، بەڵام بەڕای من جەخت بكەینەوە سەر ئەم خاڵانە گرنگە:

1-       ڕێز دەستەبەر بكەین وەك بەهایەكی بەڕێوبەری پەیوەندییەكانمان لەگەڵ كەسانی دەوروبەر، (بەهای مرۆڤبون)لە كاتی بەریەكەوتنەكاندا بۆ یەكتر دابنێین، (ئازادی) بەیەكتر ببەخشین بۆ ئەوەی بتوانین بەردەوامی بە پێكەوەژیان بدەین.

2-       مرۆڤ، بكەینەوە سەنتەر، چیدی قەناعەتە كلتورییەكانمان كاریگەری لەسەر بڕیارەكانمان نەبێت، گەورە و بچوك تەنها لە چوارچێوەی تەمەندا بخوێنرێتەوە و بەدوری بگرین لە ژیری و بیركردنەوە.

3-       ئاین، بەو جوانییەی خۆی كە هەیەتی بیگەێنین، فیقهی وڵاتانی عەرەبی و كلتوری عەرەبی دورخەینەوە، داوا دەكەم شارەزایان و فەقیهان بەتێگەیشتنێكی نوێ‌ كە تایبەتمەندی شوێنێكی  وەك هەرێمی كوردستان، تایبەتمەندی كات وەكو سەدەی بیست و یەك لە خۆ بگرێت فیقهێكی نوێمان پێشكەش بكەن.

4-       تاكەكەسەكان چۆنن بەوجۆرە مامەڵەیان لەگەڵ بكەین، ژنەكانمان با ژن بن، پیاوەكانمان با پیاو بن، كوڕەكان با كوڕ بن، كچەكان با كچ بن، منداڵەكانیش با منداڵ بن، بۆچی دەبێت هەركەس شتێكی باشی كرد بڵێین بەخوا پیاوە! بۆدەبێ‌ لەداخی پیاوانیش هەندێك لە ڕێكخراوەكان بڵێن كۆمەڵگە دەبێت هەمووی ژن بێت، ئەی بۆ هەموومان (مرۆڤ) نەبین، مرۆڤبون با ببێتە كۆكەرەوەی هەموان و بنەمای پێكەوەژیانمان.

بەهیوام رۆژێك بێت خێزان لەم هەرێمەی ئێمەدا ئەو سەقفە ئارامە بێت كە هەموو كوڕ و كچەكانمان ڕۆژ بژمێرن تا پێی بگەن، بیكەنە ئاوات و ئامانج و هەوڵی بۆ بدەن، لە ژێر سایەی خۆشەویستی و سۆزدا هەمووان گۆرانی بەباڵای ئاشتی خێزانیدا بڵێین.