ریبین نصرالدین غفور، توێژەری کۆمەلایەتی
بۆ بەردەوامبوون و مانەوەی مرۆڤ لەم سەر زەوییە دیاردەی هاوسەرگیری بوونی هەبووە، هەر لەسەرەتاوە بە شێوەی جۆراو جۆر پەیڕەوی لێكراوە، هەر گەل و نەتەوەیەك بە پێی دابونەریت و كلتور و ئاینی خۆیان، ئەم دیاردەیەش لە شێوەی جۆراوجۆردا بەرجەستە بووە، یەكێك لەو هۆكارانەی كە هەردوو ڕەگەز بۆلای یەكتری ڕادەكێشێ لایەنی سێكسیە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا لایەنی عەقڵ و سۆز و خۆشەویستیش دەگرێتە خۆی، بۆیە لەكاتی ئەنجامدانی هاوسەرگیری كۆمەڵێ هۆكار و پاڵنەر هەیە، كە دوو ڕەگەز لە یەكتری نزیكدەكاتەوە، لەوانەش بۆ نموونە تێركردنی پێداویستە شەخسیەكان وئامانج و بەرژەوەندی هاوبەش و وابەستەبوون و ئالۆگۆری هاوبەش، خەسڵەتە بایەلۆژیەكان و ژینگەی ڕۆشنبیری هەردوولا و ئەزموونی كەسێتیان، ئەمانەش هەموویان ڕۆڵی خۆی هەیە بۆ شێوازی مامەڵەكردن و ڕەفتاركردنی هاوسەران لەگەڵ یەكتردا، باشبوون و باشنەبونی شێوازی مامەڵەكردنی هاوسەرانیش، ڕۆلی خۆی هەیە لە ئاڕاستەكردنی توندوتیژی خێزانی و خراپبوونی پەیوەندیەكانیان، بەو مانایەی ئەگەر پەیوەندی دایك و باوك گونجاوبوو، ئەگەری توندوتیژی خیزانی كەمتر دەبێت، بەڵام ئەگەر پێچەوانەبوو، ئەوا بە ئەگەرێكی زۆرەوە توندوتیژی خێزانی ڕووئەدات.
توندوتیژیش كەخۆی لە جۆرەكانی (دەرونی، كۆمەڵایەتی، ئابوری، جەستەیی، سێكسی، زارەكی) دا ئەبینێتەوە، گەلێك كاریگەی و ئاسەوار لەسەر باری دەرونی و جەستەیی، هەم تاكی بكەری توندوتیژی و هەم قوربانی دادەنێ، بۆیە ئەنجامدانی توێژینەوەیەكی لەم شێوەیە گرنگی خۆی هەیە بۆ كۆمەڵگەی كوردی، كە پەیوەندیەكانیان لەسەر بناغەیەكی نا تەندروست بنیات ناوە، تاكی كوردیش وشە و ڕەفتاری توند و برینداركەر و شكاندن و سوكایەتی و پێكردن، هەم لەناو خێزان و هەم كۆمەڵگەدا بەكاردەهێنن، بۆیە ئەم توێژینەوەیە دەمانگەیەنێتە ڕاستیەكی زانستی، بۆ قسەكردن لەسەر پەیوەندی خێزانی و توندوتیژی خێزانی لە كۆمەڵگەی كوردیدا و، هەنگاوێكە بۆ دۆزینەوەی چارەسەرێكی بابەتیانە بۆ كێشەكە.
زۆربەی كێشەكان لەكۆمەڵگەدا دەگەڕێتەوە بۆ خێزان و چۆنیەتی مامەڵەی خێزانی و پەیوەندیەكانیان. دەمانەوێ ئەوە بخەينەڕوو ئایا پەیوەندی نێوان دایك و باوك تا چەند ڕۆڵی هەیە لە ئاڕاستەكردنی توندوتیژی خێزانی؟
خێزان و تۆڕی پەیوەندیەكان
پەیوەندیە خێزانیەكان
پەیوەندیە كۆمەڵایەتیەكان پێداویستیەكی گرنگی ژیانن، هیچ دامەزراوەیەكی كۆمەڵایەتی بە خێزانیشەوە ناتوانێت كاروبارەكانی خۆی بەڕێوەبەرێت، بەبێ پەیوەندی ناوخۆیی نێوان ئەندامەكانی و، پەیوەندی دەرەكی لەگەڵ دامەزراوەی تردا. بەم هۆیەوە دەتوانێت دیدوبۆچوونە دەرونیەكان و ڕەوشی كۆمەڵایەتی ئەندامەكانی، ڕێگاكانی مامەڵەكردنی نێوانیان بناسێ و شارەزابێت پێیان .
گونجاندنی كۆمەڵایەتی لە پەیوەندیە خێزانیەكاندا:
گەرچی ژن و مێرد هەریەكەیان لەبار و ڕەوشێكی كۆمەڵایەتی جیاواز لەوی تردا گەشەدەكات، كەم تا زۆر لە ڕووی كەسێتی و بەهاكان و چەشنی ڕەفتاركردن و باگراوندی كۆمەڵایەتی و ئابوری جیاوازەوە پەروەردە دەكرێن و، پێكهاتەی جەستەیی و سۆزداریان لەیەكتر ناچێت، بەڵام ئەم جیاوازیانە نابنە مەترسی لەسەر پێكهێنانی هاوسەرێتی لە نێوانیاندا، ئەگەر بێتوو لەسەر بنەمایەكی ڕاست و دروست پەیوەندیە كۆمەڵایەتیەكانیان دابمەزرێنن، لەیەكتێگەیشتن و هاوسۆزی و ڕێزگرتنی بەرامبەر لە نێوانیاندا بەرقەرار بێت. بۆیە هاوكاری و هەماهەنگی لە نێوانیاندا بایەخ و گرنگی تەواوی دەبێت، لەسەر بنیاتنانی پەیوەندی خێزانی دروست و كەمكردنەوەی مەودای جیاوازی نێوانیان بە ئاقاری ئاسودەیی خێزاندا. 1
خۆگونجاندن پرۆسەیەكی زۆرگرنگە بۆ داڕشتن و پێكهێنانی پەیوەندیە خێزانیەكان، چونكە كۆتایی بە ناكۆكی و ناتەبایی دەهێنێ و پەیوەندیەكی درێژخایەنی پۆزەتیڤ دادەمەزرێنێ، كە بەهۆیەوە كەسێتی هەردوولایەن ڕووەو كامڵبوون هەنگاو هەڵدەگرێ و كێشەكان كەمتر دەبێتەوە و نامێنێت
ئاماژە بە چەند فۆڕمێكی خۆگونجاندن دەكەین:
1-گونجانی سۆزداری:
بۆ ئەوەی پەیوەندی كۆمەڵایەتی خێزانی بەرقەراربێت، دەبێت ژن و مێرد هاوسۆزبن و لە ڕووی سۆزەوە بگونجێن و یەكتریان خۆشبوێت، ڕێز بۆ یەكتری دابنێن و ڕاستگۆیانە هەست و نەستەكانیان بۆ یەكتری دەربڕن، چاوپۆشی لەهەڵەی یەكتر بكەن و بڕوا و متمانەیان بەیەكتر هەبێت و، گومان و دودڵی لە ڕەفتارەكانی یەكتردا دروست نەكەن، هەوڵبدەن كێشەكان بچوك بكەنەوە، ئەگەر وابوو ئاسودەیی لە خێزاندا دێتە ئاراوە و بەسەر كەسێتی منداڵەكانیشدا ڕەنگدەداتەوە.
2-گونجانی سێكسی:
مادام پاڵنەری سێكسی یەكێكە لە فاكتەرە سەرەكییەكانی دروستبوونی ژیانی هاوسەرێتی، كەوابوو ڕۆڵی گەورە دەگێڕێت لە سەركەوتنیدا، هەر تاكێك بۆ هاوسەرگرتن دەچێتە پێشەوە دەبێت لەلایەنی جەستەیی و دەرونی و سێكسیەوە، ئاسایی و تەواوبێت، كەم توانایی سێكسی لەلای هەر لایەكیان شیرازەی خێزان بەرەو هەڵوەشاندن دەبات و ناهاوسەنگی دروستدەكات، ئەم ناهاوسەنگیەش لە پەیوەندیە كۆمەڵایەتیەكانی ژن و مێردەوە بۆ منداڵەكانیان و كەسوكارو دۆست و ناسیاوانیش پەرەدەگرێ.
3-گونجاندنی ئابوری:
دۆزە ئابوریەكان لە ژیانی خێزاندا بەبەردەوامی كاریگەریان هەیە، لە هیچ كات و ماوەیەكی ژیاندا بێبایەخ نابن، تێركردنی پێداویستیە مادیەكان لە خواردن و پۆشاك و نیشتەجێبوون، كەرەستە و پێویستیەكانی ناوماڵ هەرگیز نكوڵیان لێناكرێ و ناكرێت فەرامۆشبكرێن، هەردوولایەن بۆ ئەو مەبەستە دەبێ تێبكۆشن ئەمەش بە ڕەچاوكردن و بەهەند وەرگرتنی توانای ئابوریان، زیادەڕەوی لە خەرجیەكاندا ڕاستەوخۆ كاردەكاتە سەر پەیوەندیە خێزانیەكان، ناكامڵی هەرلایەك لە خەرجكردندا هاوسەنگی پەیوەندیەكان دەشێوێنێ، سەختی و دژواری ئابوری كە ڕوبەڕووی ژن و مێرد دەبێتەوە، نێگەتیڤانە كاردەكاتە سەر پەیوەندیان بە منداڵەكانیانەوە .
4-گرفتی ڕۆشنبیری:
هەریەك لە ژن و مێرد لە ژینگەیەكی ڕۆشنبیری و كۆمەڵایەتی و ئابوری و دەرونی جیاوازەوە پەروەردەكراون، ژن یان مێرد ئەگەر لە ژینگەی گوندەوە هاتبێ، ئەوا دابونەریت و بەهای كۆمەڵایەتی ئەو ژینگەیە بەسەر ڕەفتارەكانیەوە بە ئاشكرا دیارە و كەسێتیەكەی دەنەخشێنن، لەم پێودانگەوە شێوازی بیركردنەوە بەسەر پەیوەندیەكانی ژن ومێردا ڕەنگدەداتەوە و دواتریش بەسەر پەیوەندیان بە منداڵەوە، دووری مەودای دیدو بۆچونەكانیان، ژیانی كۆمەڵایەتیان لەبەریەك دەترازێنێ و چەندین كێشەوگرفت لە ژیانی ڕۆژانەیاندا دروستدەكات و پرۆسەی گونجانیان لاواز و كەمدەكاتەوە، بەپێچەوانەوە تا چەند ژینگەكەیان هاوشێوە و نزیكبێت لەیەكەوە، كەمتر كێشە و گرفت دروستدەبێ، زیاتر ئەگەری چارەسەركردنیان لە ئارادایە.2
توندوتیژی و جۆرەكانی
دیاردەی توندوتیژی دیاردەیەكی نوێ نیە، بەڵام بە پرسێكی كۆمەڵایەتی نوێ دادەنرێ، هەرچەن توندوتیژی خۆی گەلێك كاریگەری لەسەر باری دەرونی و جەستەیی هەیە، كەچی تا چەند دەیە لەوەوپێش بەشێوەی جدی ئاوڕی لێنەدرابۆوە.3
جۆرەكانی توندوتیژی خێزانی
1-توندوتیژی جەستەیی: هەموو جۆرەكانی پاڵپێوەنان، هەژاندن، لێدان، شەقلێدان، سوتاندن، دەست خستنە بینە قاقا، هەوڵی خنكاندن، گازگرتن، بەچەقۆ برینداركردن و …. هتد دەگرێتەوە. 4
بەهۆی زۆربوونی ناكۆكی و ئاڵۆزی لەماڵداو لە ئاقارە تاكەكەسی و تایبەتیەكاندا ڕوودەدات، یەكێك لەجۆرەكانی ئەم توندوتیژیە لێدانە، ئەویش بەكەڵك وەرگرتن لە سۆندە و چەقۆ و كێبل و شەق و بۆگز و تێگرتنی تاكە نەعل و ماسیحە، ئەم جۆرە توندوتیژیە لایەنێكی دەرونیشی هەیە و پیاوان لەم ڕێگایەوە دەخوازن دەسەڵاتداری و هێز و برسێتی خۆیان زیاتر نیشانبدەن، قوربانیانی ئەم جۆرەش زێدەتر ئەندامانی مێینەی بنەماڵەیە كە هاوسەر، كچ، خوشك و تەنانەت دایكیش دەگرێتەوە و هەندێ كاتیش بە پێچەوانەوە ئەندامانی نێرینەی ئەو بنەماڵەیە وەك باوك، كور، هاوسەر یان تەنانەت مام و خاڵیش.
شین و مۆر بوونەوەی بەشێك لە ئەندامی جەستە، ئەنجامی ئەم چەشنەی لێدانانەیە كە چ كارێك بۆ چارەسەركردنی ئەنجام نادرێت.5
2-توندوتیژی دەرونی: بریتیە لە هەموو شێوازەكانی توندوتیژی كە ڕاستەوخۆ فیزیكی نین، بۆ نمونە: ڕەفتاری بە نزم سەیركردن و لەبەها كەمكردنەوە، بێ لەبەرچاوگرتنی هەستی بەرامبەر، تۆقاندن، بەكەمزانین و سوكایەتی كردن بە خزم و كەسی ژنەكە، ڕێگریكردنی پیاوەكە لە ژنەكەی بۆ پەیوەندیكردن بە هاوڕێ و كەسانێك كەبەلایەوە گرنگن، هەڕەشەی ڕاستەوخۆ بەبەكارهێنانی توندوتیژی، هەڕەشەكردنی ناڕاستەخۆ لە كەسێكی نزیكی ژنەكە یان سامانی ژنەكە و هەڕەشەكردن بە ناوزڕاندن، گۆشەگیری و تاوانباركردنی ژنەكە بە داوێنپیسی و هەڕەشەكردن بە خۆكوشتن یان تەواوی جوڵەی ژنەكە، بۆ كوێ دەچێت، لەگەڵ كێ دەپەیڤێت و سەركۆنەكردن و ڕەخنە لێگرتنی بەردەوام6.
ئەم جۆرە بڵاوترین جۆری توندوتیژیە زۆر ئاشكرا نیە، بەڵكو لە شێوەی خەفەت و بێ تاقەتی لەسەر ڕوخساری كەسەكە دەردەكەوێت، بەهۆی ئەم دەرنەكەوتنە كەسی قوربانی ناتوانێت پەنا بۆ دادگا و لایەنی پەیوەندیدار بەرێت، لەگرنگترین ئەو شێوانەی لەم جۆرەدا مومارەسە دەكرێت وەك جنێودان، شكاندنەوەی لەناو كۆڕوكۆمەڵ، ڕێگرتن لەهاموشۆكردن و سەردانی كەسانی نزیك و بێ بەشكردن لە بڕیاردان، كەسی قوربانی توشی خەمۆكی و چەندین نەخۆشی دەروونی تر ئەكات ئەم جۆرەی توندوتیژی كە كاریگەری لەسەر ژینگەی كۆمەڵایەتی خێزان هەیە، بەتایبەتی لەسەر پەروەردەی منداڵەكانی ئەو كەسەی ئەم جۆرە توندوتیژیەی بەرامبەر دەكرێت.7
3-توندوتیژی كۆمەڵایەتی: ئەم جۆرەی توندوتیژی لە هەموو شوێنێكی جیهان هەیە، بەهۆی كۆمەڵێك دابونەریتەوە بەشێك لە توێژی كۆمەڵگە دەبێتە خاوەنی پێگەیەكی خراپ و بەشێوەیەكی ناتەندروست مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت، واتە هەندێ لەتاكەكان بەهۆی ئەو دابونەریتەی كەهەیە لە كۆمەڵگەدا توشی توندوتیژی دەبێ جا بەهۆی تێڕوانینەكانەوە بێ یان بە قسەكردن یان هەر ڕەفتارێكی تربێت، سیستەمی فكری و مەعریفی باو لەكۆمەڵگە و دابونەریت و بەها بەخشین بە هەندێ دیاردە كە دژی ماف و سەربەستی ژنانن، هۆكارن لە دروستبوونی توندوتیژی كۆمەڵایەتی وەك كەمكردنەوە و تەسككردنەوەی ئازادی و مافە كۆمەڵایەتیەكانی ژنان و لەلایەن ڕەگەزی بەرامبەرەوە، ئەمەش زیاتر لەكۆمەڵگە تەقلیدیەكان بوونی هەیە.8
توندوتیژی كۆمەڵایەتی بەزۆری مانای ڕێگەگرتنە لە پێوەندی لەگەڵ دەرەوە و لەگەڵ كۆمەڵگە، حاڵەتێكە كە پیاو ڕێگە نادات ژن چ پەیوەندیەكی ئەوتۆ لەگەڵ دەرەوەی ماڵ ببەستێ، لەژیانی هاوسەرێتیدا پیاو هەیە تەنانەت ئیزن بە ژنەكەی نادات كە پەیوەندی بە ماڵی باوكیەوە بكات، بەدەر لەژیانی هاوسەرێتیش لە ڕادەبەدەر باوك و برا هەن دەبنە لەمپەڕ و ڕێگری هەر چەشنە پەیوەندیەكی كۆمەڵایەتی كچ یان خوشكەكەیان، بەدەربڕینی باشتر چوارچێوەی ماڵ دەكرێتە زیندانی ژنان و كچان و پیاوانیش دەبنە زیندانیان، بەڵام لە ئێستا یا لەبەر چەن هۆكارێكی وەكو تەكنەلۆژیا و كراوەتربوونی كۆمەڵگەوە، ژنان و كچان بۆیان دەڕەخسێ تا ڕادەیەك ئازادی و پێوەندی كۆمەڵایەتی ئەزمون بكەن 9.
4-توندوتیژی سێكسی: بریتیە لە زۆركردن بە بەشداری كردن یان تەماشاكردنی كردەوەیەكی سێكسی، كردەوەیەكی سێكسی ئازاربەخش، كردەوەیەكی سێكسە سادیزمی یان سێكسكردن بەدیار كەسانی دیكەوە، توندوتیژی بەرامبەر ژنان بەهەموو شێوازەكانی، ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ منداڵەكانیش دەگرێتەوە، مەترسی دەستدرێژی باوك بۆ سەر منداڵەكانی لەو خێزانانەدا بەدیدەكرێت كە پەیوەندی دایك و باوكەكە ساردە یان خراپە، دایك و باوكەكە چیتر سێكس ناكەن، خێزانەكە گۆشەگیرە، ژنەكە یان پیاوەكە تەواو زاڵە بەسەر بەرامبەرەكەی و منداڵەكانیدا.10
لە توندوتیژی سێكسیدا گرنگترین بابەت كە پێویستە ئاماژەی پێبدەین توندوتیژی جەستەییە، واتە ناچاركردنی ژن بە ئەنجامدانی ڕەفتارێك بەپێی خواست و داواكاری پیاو، چونكە ئەگەر ئەم داواكارییە لەلایەن ژنەوە جێبەجێ نەكرێ پیاو بەكەڵك وەرگرتن لەهێزی جەستەیی خۆی، بە مەبەستی پاراستنی زنجیرە پلەییەكان و مافە ڕەهاكانی خۆی توندوتیژی جەستەیش دەنوێنێ. دوو شێوەی گشتی بۆ ئاكارە سێكسیەكان بەدیدەكرێ، پیاو هەیە لەسەر هەمان ڕەوتی ژیانی باوكی ڕێگای گرتۆتەبەر ئەوەی دیویەتی و بیستویەتی، بێ خاوەنی بیرێكی سەربەخۆبوون دووبارەی دەكاتەوە، بەڵام بینینی كەناڵە ئاسمانییە جۆراوجۆرەكان و دەستڕاگەیشتنی ئاسان بەخواردنەوە ئەلكحولییەكان و، بەگشتی تەكنەلۆژیا، بێگومان چەندین جۆری دیكەی توندوتیژی خستۆتە سەر توندوتیژیە پێشووییەكان كە دایكانی ئەم كچانە چێشتبوویان، هەڵبەت لەم دۆخەدا مەرج نیە پیاوەكان نەخوێندەواربن 11.
5-توندوتیژی ئابوری: توندوتیژی ئابوری بەمانای فشار خستنەسەر كەسێتی ژن دێت لە ڕووی ئابوریەوە لەچەند حاڵەتێكدا هەستی پێدەكرێت: ئەو ژنەی خاوەن داهاتی خۆی نیە یان خاوەن پارەی خۆی نیە وەك ژنانی لادێ، ئەوكاتەی ژنان سەرباری كاری ناوماڵیان دوو هێندەی پیاو لە كێڵگە و دەرەوەی ماڵدا كاردەكەن و سود لە هێزی ئیشوكاریان وەردەگیرێت، هەروەها لەكۆكردنەوەی بەرهەمدا و بەخێوكردنی مەڕوماڵات و بەروبوومی شیرەمەنیدا، هەموو بەری ڕەنجیان دەخرێتە باخەڵی پیاوەكانیانەوە بێ ئەوەی مافی قسەكردنیان هەبێت12.
ئەو ژنانەی خاوەن داهاتن كە ئەمەش لە ڕێگای پارەگرتنەوە یان ژن نەتوانێ حەقی سەرفكردنی هەبێت لەو پارەیەی كە دەستی دەكەوێت، كە ئەمەش شێوازێكی تری توندوتیژی ئابوریە كە لە ڕێیەوە هەوڵدەدرێت ژنان بكرێنە ڕەنجبەری نانە سكی پیاوەكە كۆنتڕۆڵی ئابوری ژنەكە دەكات، بۆ نموونە كۆنتڕۆڵكردنی موچەی ژنەكەو بڕیاردان لە ئابوری خێزانەكە، دەبێ ژنەكە دەست پان بكاتەوە بۆ ئەوەی پیاوەكەی پارەی پێ بدات و بۆ كەمترین بڕە پارە لێپرسینەوەی لەگەڵدا دەكات. وەكو باوە خەرج و مەسرەفی ژنان لەكۆمەڵگەی ئێمەدا ئەركێكی پیاوانەیە و، پیاوان دەبێ خەرجی ژن و كچ و خوشك و بەگشتی ئەندامانی مێینەی بنەماڵەكەیان بدەن بێ ڕەچاوكردنی تەمەنیان، هەر بنەماڵەیەك خاوەنی دەستورێكی تایبەتە لەبواری خەرجكردن و دابەشكردنی داهاتەكانیدا، هەیە ڕێژەیەك پارە دەداتە دەستی ژنی ماڵ بۆ هەندێ مەسرەف و كاروباری نێوماڵ، هەشە بە هیچ شێوەیەك هیچ دەسەڵاتێك لەم ڕووەوە نادەن بە ژن و، هەموو كاروئەركەكان لەلایەن خۆیەوە (پیاو)، جێبەجێ دەكرێ، ئەوانەی بڕێك پارەیان دەدا بە ژن و لەكاتی ڕودانی كێشە و ناكۆكیەكانی خێزانی بۆ تەمێكردنی ژنەكە ئەو بڕ پارەیەشی لێ زەوتدەكەن و خێزانەكەی بێ خەرجی دەمێنێتەوە. ئەو ژنانەی كە خاوەنی پارەیەك بوون كە سەربەخۆ خەرجی بكەن و لێپێچینەوەیان نەبووبێت كەمن، بەرامبەر بەمەش ژن هەیە هەرگیز پارەی بۆ خەرجكردن بۆ ماڵ و خێزانەكەی یان بۆ مەسرەفی سەربەخۆیی خۆی بەخۆوە نەدیوە، هەموو ئەم دۆخە ناوبراوانە دەچنە خانەی توندوتیژی ئابوریەوە . 13.
6-توندوتیژی زارەكی: ئەم جۆرە بەیەكێك لە هەرە شێوە مەترسیدارەكان دادەنرێ لە كۆمەڵگەدا، بەتایبەتی لە ژیانی خێزانیدا، چونكە كاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر دەرونی تاكەكان دەبێت، گرێی دەرونی لە ناخی تاكەكان دروستدەكات كە كاریگەری لەسەر نەوەكانی داهاتوو دەبێت، چونكە زۆركات ئەم گرێ دەرونیە دەمێنێتەوە و گەشەدەكات لەگەڵ ئەو كەسەدا و دەبێت بەبەشێك لە كەسێتی ئەو تاكە، ئەمەش خۆی لە قسەو توانج ولۆمە و هەڕەشەكردن دەبینێتەوە، بەشێوەیەك دەبێتە هۆی شكاندنی بەهای مرۆڤ و سوكایەتی پێكردنی و كەسێتیەكی لاواز لە ژیانی كۆمەڵایەتی كە توانای ڕوبەڕووبوەنەوەی ژیانی كەمە 14.
پاڵنەرەكانی توندوتیژی دایك و باوك بەرامبەر بە منداڵ و یەكتر:
1-هۆكاری خێزانی:
ئەو بنەماڵە و خێزانانەی كەوا بە توندوتیژی بەڕیوە ئەچن، منداڵەكانیان بەهەمانشێوە ئەو توندوتیژیانە لە مێشكیاندا جێگیر دەبێت، تا دەگەنە تەمەنی پیاوێتی و ژنێتی، ئەوانیش بەرامبەر نەوە و هاوسەركانی خۆیان دووبارەی دەكەنەوە، لەگەڵ تەمەنیاندا توندوتیژیەكانیش گەورە دەبن و پەیڕەوی دەكەن. ئەو هۆكارە سەرەكیەی بەردەوام لە پشت توندوتیژی خێزانیەوە خۆی دەردەخات، بریتیە لەوەی خێزانەكان لەسەر بنەمای لەیەكگەیشتن و بنەمایەكی عەقڵانیانە دروستنەبوون، بەڵكو لەسەر ئەو بنەما میللیە دروستبووە، كە دەڵێت كوڕ دەبێت ژن بێنێت و كچیش هەر دەبێ شوو بكات، ئەمەش وایكردووە توندوتیژی لەناو سیستەمی هاوسەرێتیدا وەك كاردانەوەیەكی تەواو بەكاربهێنرێت 15.
لەكۆمەڵگەی ئێمەدا خێزان وەك سێكتەرێكی كۆمەڵایەتی لە دوو ڕووەوە كاریگەری هەیە لەسەرهەڵدانی توندوتیژی:
ڕووی یەكەم: خێزان بۆخۆی لە ژێر كاریگەری ئایدیای ناوەندێكی تری فراوانترە لەخۆی، ئەویش خێڵ و عەشیرەتە، ئاكارە بۆماوەییەكانی نێو خێڵ و عەشیرەت وەك مانشێتێك دێتە خوارەوە بۆ ناوخێزان و بڕیار لە شێوازی كاركردنی خێزان دەكات لەهەموو كارەكانیدا، بەتایبەتی لەڕووی بیركردنەوە و جیهانبینی هەڵسوكەوت، لێرەوە نەریت و ئاكارە باوەكانی خێڵ دەبێتە پەیڕەوی كاری خێزان.
ڕووی دووەم: نەریتە باوەكان: هەندێك لەنەریتە باوەكانی كۆمەڵگە بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ، خۆیان خزاندۆتە ناو خێزانەوە و بەپێی ویست و بڕوابوون، كاریگەرییان لەسەر بیركردنەوەی تاكەكانی خێزان دروستكردووە 16.هەروەها هەندێ هۆكاری تری وەك خوێندنەوەی جیاوازی (كۆمەڵایەتی، ڕۆشنبیری، دابونەریتی)ی كۆمەڵگەكان بۆ شێوازی ڕەفتاركردن لەگەڵ منداڵدا و، شكستهێنان لە پرۆسەی پەروەردەكردندا و نەبوونی چارەسەری تر، نەبوونی توانای بوون بە دایك و باوك، و فشار و تەنگەژەی دەرونی وكۆمەڵایەتی و ئابوری لەخێزاندا و ئیدمان بوون بەمادە هۆشبەرەكانەوە17 .
2- هۆكاری ڕۆشنبیری:
نەبوونی هۆشیاری دایك و باوك و نزمی ڕۆشنبیریان وا دەكات هەمیشە منداڵان ڕوبەڕوی توندوتیژی ببنەوە، چونكە پەروەدەكردنی منداڵەكانیان بەلاوە گرنگ نابێت.18 بەكارهێنانی توندوتیژی بەرامبەر بەمنداڵ و تێنەگەیشتنی باوك و دایك لە منداڵەكانیان لە تەمەنە جیاوازەكاندا، نەبوونی ئاستێكی هۆشیاری بەرز لەپەروەردەكردنی منداڵەكانیاندا، ڕۆڵ دەبینێت لەبەكارهێنانی توندوتیژی بەرامبەر بەمنداڵ .19
نەبوونی ڕۆشنبیری و هۆشیاری لەنێوان ژن و مێردا تا ئاستی لەیەكتر تێنەگەیشتنیان و، هەوڵنەدان بۆئەوەی لەڕێگەی گفتوگۆوە بگەنە ئەنجامی كێشەكانیان، دەورێكی سەرەكی دەبینێ لە زیادكردنی ئەنجامدانی توندوتیژی بەرامبەر منداڵەكانیان 20 .
3-هۆكاری كۆمەڵایەتی و نەریتی:
هۆكارە كۆمەڵایەتیەكان زۆرجار پێكهاتەی خێزانێكی چینێكی كۆمەڵایەتی دروستیان دەكات، كە ئامادەنیە چینەكانی تر بەهەمان گوتاری خۆی بدوێنێ 21، هۆكارە كۆمەڵایەتیەكان وەك چۆنیەتی هاوسەرگیری و هەڵبژاردنی ژن و مێرد، پەیوەندی هەریەكەیان بە خێزانێكی دیكەوە، سەبارەت بەحاڵەتی یەكەم ئایا هاوسەرگیری لە ڕێگەی خۆشەویستیەوە بووە یان لەسەر بنەمای هەڵبژاردنی تاكەكەس، یان هاوسەرگیری چاولێكەری یان لەڕێگەی خێزان یان لەڕێگەی كەسێكەوە، بەڵام حاڵەتی دووەم ڕادەوەستێ لەسەر چۆنیەتی بەڕێوەچوونی ژیان كە ئایا جیاوازە و سەربەخۆیە لەخێزان، یان ئەوەتا خێزانێكی یەكگرتوو لەناو یەكن و لەسەر بنەمای ژیانی هاوبەش پێكەوە دەژین22.
هەندێجار هاوسەرگیری زیاتر لەسەر خواست و ڕەزامەندی كەسوكار پیادە دەكرێ، كەلەوانەیە ئەو كچ و كورە پێكەوە هەڵنەكەن، چونكە ئامادەنین لەهەندێ كەموكوڕی یەكتر ببورن و لێك تێگەشتنیان كەمدەبێت، ئەمەش زۆركات ئەبێتە هۆی ئەنجامدانی توندوتیژی بەرامبەر منداڵەكانیان، هەندێ جاریش كوڕ و كچ لە ئاكامی ئولفەت گرتنێكی بەهێز بەیەكێك لە دایك و باوكیانەوە، حەز ئەكەن ئەو كەسەی ئەبێت بە هاوسەری ژیانی لە شێوە و تەمەن و رەفتاری دایك و باوكیدا بێ، كە ئەم حاڵەتانە پەشیمانی لێدەكەوێتەوە و توندوتیژیش بەرامبەر بەمنداڵەكانیان بەرهەمێكی ئەو جۆرە هاوسەرگیرییە دەبێت، یاخود زۆركەس هەندێ مەرج بۆ هاوسەرگیری دادەنێت كە مەرجەكان مەرجی لاوەكی و بێ بایەخە، ئامانجی سەرەكی هاوسەرێتی بەدەستناهێنێ و، هیچ خۆشیەك لە خێزاندا بەدیناهێنێ و، توندوتیژی بەرامبەر بەمنداڵەكان ئەنجامئەدەن وەك خۆبەتاڵ كردنەوەیەك 23.
4- هۆكاری ئابوری:
نزمی باری ئابوری لەهەندێ خێزاندا دەبێتە هۆی دروستبوونی توندوتیژی خێزانی، بەهۆی كەمی دەرامەت و پڕنەبوونەوەی پێداویستیەكانی خێزان كە زۆرجار دەبێتە هۆی دروستبوونی شەڕ لە نێوان ژن و مێردا، ئەو شەڕەش سەر دەكێشێ بۆ توندوتیژی24، هەڵكشان و داكشان لە ژیانی هەر مرۆڤ و خێزانێكدا شتێكی چاوەڕوانكراوە و، پەیوەندیەكی سەرەكی بە ئاستی سەرچاوەی داهاتی ئەو خێزانەشەوە هەیە، بەو مانایەی لەگەڵ گەشەكردنی تەكنەلۆژیادا زۆربوونی پێداویستیەكان، حەزی مرۆڤ بۆ تێركردن و پڕكردنەوەی ئەو پێداویستیانە، ڕۆژ بە ڕۆژ لە زیادبوندایە و دەكرێ بوترێ كە زۆربەی كات بەهێزی داهات گەلێك كێشەی خێزانیش چارەسەر دەكات، پێشینانی كوردیش لە مێژەوە وتویانە (كاسەی پڕ ئاشتی ماڵە)، 25، لەكاتی خراپی باری ئابوری و بەرزبوونەوەی نرخ، ئافرەت ناچار دەبێت لەدەرەوەی ماڵدا كاربكات بۆ پەیداكردنی بژێوی خێزان ئەگەر پیاو بێكاربوو، ئەمەش زۆر كات منداڵەكان ئیهمال ئەكرێ.26 هەروەها ئیشكردنی ژن لەدەرەوەی ماڵ هۆكارە بۆ كێشە و گیروگرفت لەنێوان ژن و مێرد، لەم كاتەشدا ئەم ژنە دووكاری بنچینەیی جێبەجێ دەكات، وەك ژنی ماڵ و وەك فەرمانبەرێك، ئەمەش دەبێتە هۆی گرنگی پێنەدانی منداڵ و ئەنجامدانی توندوتیژی بەرامبەریان زۆركات.27
5-هۆكاری دەروونی:
مەبەست لێی سایكۆلۆژیای ئەو دوو هاوسەرەیە، گومانی تیادا نیە كەلەهەموو دنیادا دوو كەسی وەك یەك نین، كەلەهەموو لایەنەكانی كەسایەتیدا وەك یەك بن، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا زۆر خاڵی هاوبەش لەنێو تاكەكانی كۆمەڵدا هەن،28 یەكێك لەخاڵە سەرەكیەكانی ئەنجامدانی توندوتیژی ئیرەیی و دڵپیسییە29، كە گرفتێكی دەرونیە و لە ئەنجامی گومان و دودڵیەوە پەیدادەبێت و دایكان و باوكان زێدەتر بەرامبەر كچەكانیان هەیانە و توندوتیژی بەرامبەر دەنوێنن بەو هۆیەوە30، یەكێك لەهۆكارە دەرونیەكانی تر توڕەییە، توڕەبوون یەكێكە لەهەڵچونەكانی مرۆڤ و دیاردەیەكی دەرونییە، لەلای هەموو كەس هەیە، بەڵام چۆنیەتی دەربڕین و گوزارشت لێكردنی و زاڵبوون بەسەریدا و ئەو هۆكارانەی دەبنەهۆی ڕوودانی لای هەندێ كەس ئاساییە، بەڵام مایەی ناڕەزایی و توڕەبوونە لای هەندێكی تر31 .
لایەنی مەیدانی:
لەم توێژینەوەیەدا ڕێبازی توێژینەوەی (ڕوپێوی كۆمەڵایەتی و ڕێبازی مێژویی) بەكارهێنراوە، كۆمەڵگەی توێژینەوەكە پێكهاتووە لە زانكۆی سلێمانی، كە پێنج كۆلێژ وەرگیراوە ئەوانیش كۆلێژی زانستە مرۆڤایەتیەكان بەشی (كۆمەڵناسی، ڕاگەیاندن، جوگرافیا)، كۆلێژی ئەندازیاری بەشی (بیناكاری)، كۆلێژی زانست بەشی (كیمیا، فیزیا) و كۆلیژی پەروەردەی بنەڕەتی بەشی(كۆمپیتەر، ئینگلیزی)، كۆلیژی هونەر بەشی (مۆسیقا). لەم توێژینەوەیەدا نمونەی توێژینەوەكە بریتییە لە (100) یەكە كە پێكهاتووە لە خوێندكارانی زانكۆ لەهەردوو ڕەگەزی (نێر،مێ)، كە (45) یەكەیان لەڕەگەزی نێرن و (55) یەكەیان ڕەگەزی مێن، كە تەمەنی ئەندامانی نمونەی توێژینەوە لە نێوان(18-32)ساڵیدان، كە بەشێوەیەكی (نا هەڕەمەكی–مەبەستدار) وەرگیراون، هەروەها فۆڕمی ڕاپرسی وەك ئامرازێكی كۆكردنەوەی زانیاری بەكارهێنراوە، كە لە ئەنجامی كۆكردنەوەو شیكردنەوەی داتاكانی ناو فۆڕمە ڕاپرسیەكان ڕاستی گریمانەكان سەلمێنراون لەوانەش:
1-فۆڕمەكانی پەیوەندی دایك و باوك ڕۆڵی هەیە لە ئاڕاستەكردنی توندوتیژی خێزانی.
2-پابەندبوونی هاوسەران بە ئاینەوە ڕۆڵی هەیە لەداڕشتنی فۆڕمەكانی پەیوەندی دایك و باوك.
3-بەرزی ئاستی هۆشیاری باوك، دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی توندوتیژی خێزانی.
4-نەریتی دایكسالاری دەبێتە هۆی زیادبوونی توندوتیژی خێزانی.
5 – نەریتی باوكسالاری دەبێتە هۆی زیادكردنی توندوتیژی خێزانی.
دەرئەنجام:
*توندتیژی زارەكی بەربڵاوترین جۆری توندوتیژیە لەناو خێزانە كوردیەكاندا، ڕەگەزی مێ لە خێزاندا زۆرتر ڕوبەڕوی دەبێتەوە و، زیاتر لەلایەن باوكانەوە ئەم توندوتیژیە ئەنجامدەدرێت.
*هاوسەرگیری كردن بەشێوەی ژن بە ژن و گەورە بە بچوك و لەسەر نەریتە كۆنەكان، دەبێتە هۆی زیادكردنی توندوتیژی خێزانی و، لەبەرامبەردا هاوسەرگیری لەسەر بنەمای ڕێز و خۆشەویستی و لەیەكگەیشتن زۆر ڕۆڵی هەیە لە كەمكردنەوەی توندوتیژی خێزانی.
* فۆڕمی پەیوەندی هێز لە نێوان دایك و باوكدا كە لایەنێكیان باڵادەستە لە خێزاندا، هۆكارە بۆ ئەنجامدانی توندوتیژی و نەبونی پەیوەندیەكی دروست لە خێزاندا.
*هۆشیاری دایكان و باوكان بە كاریگەری توندوتیژی و، بنەما ئاینی و كۆمەڵایەتێكان، هۆشیاریان سەبارەت بە یاساكانی توندوتیژی خێزانی و مافەكانی مرۆڤ، زۆر ڕۆڵی هەیە لە كەمكردنەوەی توندوتیژی خێزانی.
* هاوسەرگیری لەسەر بنەمای خۆشەویستی و پابەند بوون بە ئاینەوە ، هۆشیاركردنەوەی تاكەكان لەسەر پرۆسەی هاوسەرگیری و نەهێشتنی پەیوەندی لەسەر بنەمای هێز، بوونی گفتوگۆی خێزانی لە نێوان ئەندامانی خێزاندا، هۆكارە بۆ باشتركردنی پەیوەندی خێزانی و كەمكردنەوەی توندوتیژی خێزانی .
ڕاسپاردە:
1-هۆشیاركردنەوەی تاكەكان لەسەر پرۆسەی هاوسەرگیری و ئەنجامدانی لەسەر بنەمای ڕێز و خۆشەویستی، هەروەها هۆشیاركردنەوەی دایكان و باوكان بە شێوازی پەیوەندی دروست لەگەڵ یەكتردا، تاكو توندوتیژی خێزانی بەرەو كەمبوونەوە بڕوات، ئەویش لەڕێگەی سەنتەرەكانی هۆشیاری و ڕاوێژكاری خێزانی.
2-بوونی گفتوگۆی خێزانی لە كاتی كێشەكانی ناو خێزان، نەهێشتنی فۆڕمی پەیوەندی هێز لە نێوان دایك و باوكدا، لەڕێگەی هۆشیاركردنەوەیان لە ڕێی سەنتەرەكانی هۆشیاری خێزان و ڕاوێژكاری خێزانی.
3-پابەندبوون بەئاینەوە و ڕونكردنەوەی بنەماكانی ئاین، لەڕێگەی كەسانی شارەزا لەو بوارەدا بە جۆرێك، كە ئاین دژ بە هەر جۆرە توندوتیژیەكە بەرامبەر هەر كەسێك، كە ئەویش لە ڕێگەی ناوەندە ئاینیەكانی وەك مزگەوت و ڕێكخراوە ئاینیەكانی تایبەت بەبڵاوكردنەوەی هۆشیاری ئاینیەوە ئەنجام بدرێت .
4-پێویستە ڕاگەیاندنەكان ڕۆڵی سەرەكی بگێڕن لەهۆشیاركردنەوەی تاكەكان، لە مەترسیەكانی توندوتیژی خێزانی و، زیادكردنی خول و سیمینار و كۆڕی تایبەت بۆ بەرز كردنەوەی، ئاستی هۆشیاری و ڕۆشنبیری كۆمەڵگە بە ئامانجی كەمكردنەوەی توندوتیژی.
5 – پێویستە پێش پڕۆسەی هاوسەرگیری هاوسەران ئامانجیان هەبێت، سەردانی پسپۆڕ و توێژەری دەرونی و كۆمەڵایەتی بكەن، بۆ وەرگرتنی زانیاری پێویست سەبارەت بە چۆنیەتی مامەڵەكردن و پەیوەندی خێزانی.
6 – بەهێزكردنی دادگا لە ڕوبەڕووبونەوەی توندوتیژی خێزانی لەكاتی ڕودانی هەر جۆرە توندوتیژیەك.
7- لەڕێگەی سەنتەرەكان و توێژەرانەوە خول و سیمینار بۆ هاوسەران ئەنجام بدرێ، تاكو هەستی خۆشەویستی لایان بەهێزتربێت، لەكاتی كێشەكان و گیانی ڕق لە نێوانیاندا نەمێنێ، چۆنیەتی مامەڵەی تەندروست لەكاتی هەر كێشە و بارودۆخێكدا بزانن.
سەرچاوەكان :
1. فرەنسوا فوركیە: مایە، هێز،خۆشەویستی، و: بەهزاد ئەرشەد، بەڕێوبەرایەتی چاپخانەی ڕۆشنبیری، هەولێر، چاپی یەكەم، 2004، لـــــ56.
2. فهمی سلیم الغزویی و اخرون، المدخل الی علم الاجتماع، مطبعة دار الشرق، عمان، 1992،صـــــــــ21.
3. عزالدین عبداللە یاسین، ئافرەت و یاسا، چاپی چوارەم، هەولێر، 2012، لــــــــــ 9.
4. ئاوات محمد، توندوتیژی خێزانی، چاپی یەكەم، سلێمانی، 2003، لـــــــــــ 20.
5. هادی محمود، توندوتیژی دژی ژنان، و:جمیلە شێخ محمود، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، سلێمانی، 2002، لــــــــــ23.
6. د.مەنوچهێر موحسینی، دەروازەكانی كۆمەڵناسی،و:ڕێبوار سیوەیلی و ئەوانی تر،دەزگای چاپ و بلاوكردنەوەی موكریانی،هەولێر،چاپی یەكەم،2001،لـــ131.
7. فهمی سلیم الغزویی و أخرون، المدخل الی علم الاجتماع، مطبعة دار الشرق، عمان، 1992ی، صـــــــــ21 .
8. ئەنتۆنی گیدنز، كۆمەڵناسی، و:حەسەن ئەحمەد مستەفا، چاپی یەكەم، هەولێر، 2009، لــــــــــــ534 .
9. د. ملیحە عونی القصیر و صبیع عبدالمنعم، سۆسیۆلۆژیای خێزان، و. سابیر بكر بوكانی، چاپی یەكەم، چاپخانەی داناز، سلێمانی، 2002، لــــــــ10-11.
10. چنور فەتحی، توندوتیژی بنەماڵەیی، چاپی یەكەم، 2009، لــــــــــــــــــ9.
11. حەسیبە عەبدوڵا كەریم و نوخشە فەتاح نوری، توندوتیژی خێزانی، چاپی یەكەم، سلێمانی، 2010، لــــــــــــــ 23 و 24.
12. كاوە ب.محەمەد ئەمین: توندوتیژی بەرامبەر ژنان لە كۆمەڵگەی سویدیدا، چاپی یەكەم، هەولێر، 2012، لــــــــ 34.
13. د.شهبال معروف دزەیی، توندوتیژی دژی ئافرەت، چاپی یەكەم، چاپخانەی ئاراس، هەولێر، 2007، لـــــــــ78.
14. نامیلكەی جیاكاری دژی ژن(ڕێكەوتننامە و لیژنە)، ڕێكخراوی نەتەوە یەگرتووەكان،و:ڕێكخراوی(A S K)، لە بلاوكراوەكانی چاپ و پەخشی سەردەم، سلێمانی .
15. جیەن فریدمەن: فیمینیزم، و. فەرشید شەریفی، چاپخانەی كارۆ، سلێمانی، لــــــــ 136.
16. بژار شەهابەدین و ئەوانی تر،كاریگەری توندوتیژی بێژەیی لەسەر ژنان،چاپی یەكەم،چاپخانەی تەوار،سلێمانی،2009،لـــــ29.
17. تەلار كەمال مدحت، سایكۆلۆژیای منداڵ، چاپخانەی (ئیبداع)لەبەغداد،2005،لــــــــــ182.
18. پێرترێت كلۆی،ئەنسرۆپۆلۆجیای كلتوری، و:خالید محمد، چاپی یەكەم، چاپخانەی بەدرخان، 2002، لــــــــــ149.
19. فرانگ.س. كاپریز، دەرونزانی و ڕەفتار بەرەو لوتكەی كامەرانی،و:سۆران خورماڵی،چاپەمەنی گەنج،چاپی یەكەم،سلێمانی،2005،لـــــ185.
20. سۆران عبدالقادركۆستە، ڕەوشی مێینە لە كوردستاندا، چاپی یەكەم، بەرگی دووەم، چاپخانەی شڤان،سلێمانی، 2004، لــــــــــ129.
21. دڵشاد محمد رحیم، گرفتەكانی بەردەم هاوسەرگیری و سروشتی سەرهەڵدانی كێشە خێزانیەكان، چاپی یەكەم،چاپخانەی نالی،هەڵەبجەی شەهید،2003، لـــــــ38.
22. د.شهبال معروف دزەیی، توندوتیژی دژی ئافرەت، چاپی یەكەم، چاپخانەی دەزگای ئاراس،هەولێر،2007، لــــــ78.
23. فازیل هیممەت، ڕێبەری خێزان، چاپی چوارەم، بەرگی یەكەم و دووەم، چاپخانەی شڤان، سلێمانی، 2006، لـــــ289 -290.
24. ج .ك .كۆفمان، كۆمەڵناسی هاوسەرگیری، و: ستار باقی كەریم، چاپی یەكەم، هەولێر، 2009، لــــــــــــ130 – 131.
25. بژار شەهابەدین و ئەوانی تر،كاریگەری توندوتیژی بێژەیی لەسەر ژنان،چاپی یەكەم،چاپخانەی تەوار،سلێمانی،2009،لـــــ26.
26. أحسان محمد حسن، علم الاجتماع الصناعی، جامعە بغداد، 1986، صـــــــــ 174.
27. كامیلیا عبدالفتاح، سایكولوجی المراة العاملة، مكتبة القاهرة، 1972، صـــــ 104.
28. د.سامیە حسین الساعاتی، تاوان وكۆمەڵگە، و :دانا نادر محمد، چاپخانەی گەنج، چاپی یەكەم، سلێمانی،2011، لــــــــــ126 .
29. كەریم شەریف قەرەچەتانی، هەندێك نەخۆشی و گرفتی دەرونی وكۆمەڵایەتی، چاپی یەكەم، چاپخانەی زانكۆی سەڵاحەدین، هەولێر،1999،لـ187.
30. فازیل هیممەت، ڕێبەری خێزان، چاپی چوارەم، بەرگی یەكەم و دووەم، چاپخانەی شڤان، سلێمانی، 2006، لــــ188.
31. د.كەریم شەریف قەرەچەتانی، سایكۆلۆژیای گشتی، چاپی یەكەم،چاپخانەی زانكۆی سەڵاحەدین،هەولێر،2006، لــــــــــ101.
