توندوتیژی جەستەیی دژ به ئافرەت لە ڕوانگەی شەریعەتی ئیسلام و یاساوە

(لێدانی ژن وەك نموونە)

ئا: د.صهیب مصطفی ئامێدی

و: گەشبین عوسمان

توندوتیژی دژی ئافرەتان، یەكێكە لە بابەتە زیندووەكانی ناوەندە فیكرییەكانی دونیا، لە چەندین ڕەهەند و بوارەوە توێژینەوەی لەسەر دەكرێت، هەرچی پەیوەستە بە فیكری ئیسلامییەوە، چەندین ئیشكالیەت و گرفت هەیە كە پەیوەندیدارن بەم بابەتەوە لە نمونەی: (كوشتن بە پاڵنەری شەرەف، ڕەجمكردن، لێدانی هاوسەر (ژن)، خەتەنەكردنی مێینە،…هتد)، كە وەك دیاردەی توندوتیژی دژی ئافرەت لە ئیسلامدا تەماشا دەكرێت.

ئەم توێژینەوە باس لە لێدانی ژن(هاوسەر) دەكات، كە ناودەبرێت بە (مافی تەمێكردن). ڕاستی ئەم لێدانە چیە؟ ئەو ئاڕاستانەی كە زانایان و بیرمەندان هەیانە لە بواری دەقەكان كە تایبەتە بە لێدان چین؟ هەڵوێستی یاسای دەوڵەتە ئیسلامییەكان چیە دەربارەی ئەم بابەتە؟

توندوتیژی دژی ئافرەت:

ئەم چەمكە لە (جاڕنامەی تایبەت بە لەناوبردنی توندوتیژی دژی ئافرەت) لەلایەن كۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان لەساڵی 1993 دەرچووە، لە ماددەی (1)یدا هاتووە: هەر كارێكی توندوتیژ كە دەرماگیری ڕەگەزی پاڵنەری بێت، یان بە گریمانەی زۆر ببێتە هۆی ئازارو ناڕەحەتی بۆ ئافرەت، ئیتر لەڕووی جەستەیی و یان جنسی یان دەروونی، لەڕێی هەڕەشە، یان زۆرلێكردن یان بێبەشكردنی ناڕەوایانە لەئازادی، جا ئەوە لە ژیانی گشتيدا ڕووبدات یان تایبەتی.

چەمكی توندوتیژی جەستەیی دژی ئافرەت:

 توندوتیژی جەستەیی بریتیە لە: (كرداری ئازار گەیاندنی جەستەیی بە ئافرەت، بە بەكارهێنانی ئامڕازێك یان بەبێ بەكارهێنانی ئامڕاز، خۆی لە نێوان لێدان هەتا كوشتن دەبینێتەوە، هەندێ جار توندوتیژی دەروونی لەگەڵدایە، بەمەبەستی ملكەچكردن و دەست بەسەرداگرتن وەك: لێدان: كەشوێنەوار جێدەهێڵێت لەجەستەدا، ئازاری جەستەیی: وەك شكان و برینداری و شێواندن. كوشتن یان كۆتاییهێنان بەژیان).

جۆرەكانی توندوتیژی دژی ئافرەتان و بوارەكانی:

لەڕوانگەی ئەو پێناسانەی پێشەوە، دەردەكەوێت كە سێ جۆر لە توندوتیژی دژی ئافرەت لەبەڵگە نامە نێودەوڵەتیەكاندا هەیە: توندوتیژی جەستەیی یان لاشەیی، توندوتیژی جنسی، توندوتیژی دەروونی.

لەماددەی دووەمی جاڕنامەكەدا هاتووە كە توندوتیژی دژی ئافرەت لەناو خێزان، یان لەسەر ئاستی كۆمەڵگە، یان لەلایەن دەوڵەتەوە پیادە دەكرێ، كەچەندین شێوەی لێ بنیات نراوە، نموونە لەسەر ئەوە، ماددەی(2) دەڵێ: توندوتیژی دژی ئافرەت ئەمانە دەگرێتەوە وەك نموونە نەك بەشێوەی گشتگیریی:

*توندوتیژی جەستەیی و سێكسی و دەروونی لە چوارچێوەی خێزاندا، كە لێدان و دەستدرێژی جنسی بۆ سەر منداڵانی كچ، لاقەكردنی ژن و خەتەنەكردنی مێینە، هەموو ئەو كردارە تەقلیدییانەی كە ئازار بەخشن بۆ ئافرەتان، دەگرێتەوە.

*توندوتیژی جەستەیی و سێكسی و دەروونی لە چوارچێوەی كۆمەڵگەدا، كە لاقەكردن و دەستدرێژی سێكسی؛ تۆقاندن لە شوێنی كار و دەزگا فێركارییەكان یان هەر شوێنێكی تر، هەروەها بازرگانی بەئافرەتان و ناچاركردنیان بە لەشفرۆشی، دەگرێتەوە.

*توندوتیژی جەستەیی و سێكسی و دەروونی كە لەلایەن دەوڵەتەوە ئەنجامدەدرێت، یان دەوڵەت چاوپۆشی لێدەكات، لە هەر كوێ‌ ڕووبدات.

لێرەدا پرسیاری گرنگ ئەوەیە كە هەڵوێستی ئیسلام چییە لەسەر ئەم جۆرە توندوتیژیانە دژی ئافرەت.

ئەگەر هەڵوێستی ئیسلام ڕوونە دەربارەی هەندێ‌ لە شێوازەكانی توندوتیژیی، وەك: (إغتصاب) گێچەڵی سێكسی، بازرگانیكردن بەئافرەت و … هتد، بەڵام هەندێ‌ پرس و بابەت هەن كە تا ئێستاش پڕ لە كێشمەكێش و ئیشكالیەتن، وەك: لێدانی ژن (هاوسەر)، خەتەنەكردنی مێینە، كوشتنی ئافرەت بە پاڵنەری شەرەف، هەروەها ئەوەی ئەمڕۆ ناوی دەنێن (لاقەكردنی هاوسەر) واتە زۆرلێكردنی پیاو لەژنەكەی بۆ سەرجێی بەبێ ئارەزووی خۆی … هتد.

ئەم توێژینەوە، باس لە توندوتیژی جەستەیی دەكات، لەسەر یەك شێواز لە شێوازەكانی توندوتیژی جەستەیی دەوەستێت، ئەویش لێدانی ژن (هاوسەر)ە، خستنەڕووی هەڵوێستی ئیسلام و ڕای زانایان و بیرمەندانە لەو بارەیەوە.

بنەما گشتیەكان لەپەیوەندی نێوان ژن و پیاودا:

  بە تێڕامان و وردبوونەوە لەو ئایەتە قورئانییانەی كە پەیوەستن بە پرسەكانی ئافرەتانەوە، دەبینرێ‌ كە ئەو دەقە قورئانییانە دوو جۆرن:

جۆری یەكەم: بریتییە لەو بنەما گشتیانەی كە چوارچێوە گشتی و پێگە فكرییەكان پێكدەهێنێت، كە لەڕێگەیانەوە تایبەتمەندیی كەسایەتی ئافرەت و پەیوەندی نێوان هەردوو ڕەگەز لەئیسلام ڕوون دەبێتەوە، بۆ نموونە ئەو دەقانەی باس لەكەرامەتی ئافرەت و یەكسانبوونی لەگەڵا پیاودا دەكەن، لە مرۆڤبوون و پاداشت و سزادا. هەروەها ئەو دەقانەی كە پەیوەندی نێوان پیاو ئافرەت دادەمەزرێنن، لەسەر بنەمای خۆشەویستی و سۆز و ڕەحمەت نەك توندوتیژی. هەروەها ئەو دەقانەی كە فەرماندەكەن بەباش مامەڵەكردن لەگەڵا ئافرەت و چاكە كردن لەگەڵیدا و پێزانین و ڕێزگرتنی.

جۆری دووەم: بریتییە لەو پرس بابەتانەی كە پەیوەستن بە چەند هەڵوێستێكی دیاریكراو یان هەلومەرجێكی دیاریكراوەوە، كە لەیەكەم هەنگاودا وا وەردەگیرێت دژ ئەوەستێتەوە لەگەڵ جۆری یەكەمدا، وەك ئەو دەقانەی كە پەیوەستن بە میرات و فرەژنی و شایەتیدان و قوامە…هتد.

لەڕاستیدا گرفتەكە لەوێوە دروست دەبێت كە هەندێ لە توێژەران وێنەی ئافرەت لە ئیسلامدا، لە سۆنگەی جۆری دووەم لەدەقەكانەوە دەبینین نەك لەڕێگەی جۆری یەكەمەوە.

هەر بۆیە بە بۆچوونی ئێمە پێویستە پێش چوونە نێو بابەت و پرسە ئاڵۆزەكانی تایبەت بە ئافرەتانەوە، هەندێ لەو بنەما گشتییانە باسبكرێن كە پەیوەستە بە ئافرەت و پەیوەندیی لەگەڵا پیاودا لە نێو دەقە ئیسلامییەكاندا. لەو بنەما سەرەكییانەش:

1-یەكسانی لەنێوان پیاو ئافرەت لەڕووی مرۆڤایەتی و كەرامەت و ئەركی سەرشانیان و پاداشت و سزا. (یاایها الناس اتقوا ربكم الذی خلقكم من نفس واحدة)  النسا‌ء:1

ئەم ئایەتە بەڵگەیە لەسەر ئەوەی بنچینەی دروستبوونی مرۆڤ بریتییە لە (یەك نەفس) كە خوا نێر و مێی لێ دروستكردووە، كە هەردوكیان یەكسانن لە بنچینەی دروستبوندا.

2- (ان المسلمین والمسلمات والمؤمنین والمؤمنات ………..اعد الله لهم مغفرە واجرا عڤیما) احزاب: 35

ئەم ئایەتە بەڵگەی ئەوەیە كە یەك ئەرك لەسەرشانی هەردوكیانە لەڕووی بەندایەتی، هیچ جیاوازیەك نییە لەنێوانیانداو لەوەسفكردن و پابەندبوون بە ئیسلام و ئیمان و ڕاستگۆیی ئارامی ملكەچی‌و….هتد.

3- (والمؤمنون والمؤمنات بعضهم اولیا‌ء بعض یامرون بالمعروف………. اولئك سیرحمهم الله ان الله عزیز حكیم)  توبە:71

ئەم ئایەتە بەڵگەیە لەسەر یەكسانی نێرومێ لەهەڵگرتنی بەرپرسیارێتی كۆمەڵایەتی و چاكسازی كۆمەڵگا، فەرمان بەچاكەو ڕێگرتن لە خراپە.

4- (فاستجاب لهم ربهم انی لا اضیع عمل عامل منكم …………والله عنده حسن الثواب) ا‌ل عمران:195.

ئەم ئایەتە بەڵگەیە لەسەر ئەوەی پاداشت و سزا بەبێ جیاكاری و جیاكردنەوە لەنێوان نێرو مێدا وەك یەكە.

بەرپابوونی پەیوەندی لەنێوان پیاو ئافرەت لەئیسلامدا لەسەر خۆشەویستی و سۆزو نەرمونیانی ڕەوشتبەرزی، نەك توندوتیژی و زەبر و كێشمەكێش، لەم دەقانەوە ئەوە ڕوون دەبێتەوە كە: (ومن ایاته ان خلق لكم من انفسكم ازواجا لتسكنوا الیها وجعل بینم مودة ورحمة……) روم:21.

لەم ئایەتەوە ئەوە ڕوون دەبێتەوە كە ئەسڵی پەیوەندی نێوان هاوسەران خۆشەویستی و سۆزو بەزەییە.

پێغەمبەر (د.خ) وەسیەت دەكات بۆ موسڵمانان لە حەجی ماڵئاوایی (استوصوا بالنسا‌ء خیرا).

هەروەها دەفەرموێت: (أكمل المؤمنین أیمانا احسنهم خلقا)، و (خیركم خیركم لنسائهم).

جوان مامەڵەكردن لەگەڵ ئافرەت، هەتا لە حاڵەتی بوونی جیاوازی لەنێوان پیاو و ئافرەتدا، تەنانەت لەكاتی تەڵاقیشدا (یاایها الذین امنوا لا یحل لكم ان ترثوا النسا‌ء كرها ولا تعضلوهن………. ویجعل الله فیه خیرا كثیرا) النسا‌ء: 19

خوای گەورە ڕێنمایی هاوسەران (پیاوان)ی كردووە بۆ جوان مامەڵەكردن لەگەڵ ژن، ئارامگرتن لەگەڵی هەتا لە حاڵەتی ڕق لێبونەوەشی. (واذا طلقتم النسا‌ء فبلغن اجلهن فامسكوهن بمعروف او سرحوهن بمعروف ……… ان الله بكل شیيء علیم)  البقرة:231.

ئەم ئایەتە باس لە تەڵاقی (رجعی) دەكات، لەكاتی تەواوبوونی ماوەی (عدة) خوای گەورە هاوسەرانی سەرپشككردووە لەبەردەوامبوون و مانەوەیان ڕۆشتن، مانەوە واتە گەڕاندنەوەی ژنەكەو هێنانەوەی، ڕۆشتن واتە تەڵاق و جیابوونەوە، خوای گەورە هەردوو حاڵەتەكەی بە چاكە وەسفكردووە هەر كامیانی هەڵبژارد، گرنگ ئەوەیە كە بەچاكە بێت نەك بە توندوتیژی و ئازارو ناڕەحەتی بێت، نەهی كردووە لەزەرەر گەیاندن بە ئافرەت وە مانەوەی لە ماڵەكان و نەتەڵاقی بەیت و با بیهێنێتەوە .

هەوڵدانی دەوڵەت بۆ نەهێشتنی زوڵم و توندوتیژی دژی ئافرەت، خوای گەورە دەفەرمووێت: (وما لكم لا تقاتلون في سبيل الله والمستضعفين من الرجال والنساء ……) النسا‌ء: 75، ئەم ئایەتە بەڵگەیە لەسەر ئەوەی خوای گەورە لابردن و نەهێشتنی زوڵمی لەسەر لاوازان لەپیاوان و ژنان و منداڵان كردۆتە یەكێك لە ئەركەكانی دەوڵەت.

بەڵام لەبەرامبەر ئەوەشدا هەندێ‌ دەقی تر هەن لە ڕواڵەتدا دژ ئەوەستێتەوە لەگەڵ ئەو بنەمایانەدا كە لەم دەقانە هاتوون، وەك ئەو دەقانەی كە دەربارەی مافی تەمێكردنی ژن هاتوون. ڕاستی ئەم دەقانە چین؟ چۆن لێیان تێبگەین؟

لێدانی هاوسەر(ژن) لەنێوان ڕای زانایانی پێشین و و بیروڕای بیرمەندانی هاوچەرخ و ئاڕاستەی یاسا دانراوەكاندا.

هەندێ دەق هەیە لە قورئانی پیرۆزو سونەتی پێغەمبەر (د.خ)، چەندین پرسیار دەوروژێنن دەربارەی تەشریعی لێدان لە ئیسلامدا.

خوای گەورە دەفەرمووێت (الرجال قوامون علی النسا‌ء بما فضل الله بعضهم علی بعض …………. ان الله كان علیا كبیرا) النسا‌ء: 34

-پێغەمبەر(د.خ) لە حەجی ماڵئاوایدا دەفەرموێت: (ألا واستوصوا بالنسا‌ء خیراً، فإنّما هنَّ عوان عندكم، لیس تملكون منهنّ شیئاً غیر ذلك، إلا أن یأتین بفاحشة مبیّنة، فإن فعلن فاهجروهنّ فی المضاجع واضربوهنّ ضربا غیر مبرّح، فإن أطعنكم فلا تبغوا علیهن سبیلا)، لێرەوە جیاوازی زانایانی كۆن و نوێ‌ لەسەر تەفسیركردنی ئەم دەقانە  بۆتە سێ‌ رێچكە.

یەكەم: گروپی پاڵپشتیكاران لە لێدان:

مەبەست لە پاڵپشتیی ئەوەیە كە لێدان یان (تەمێكردنی ژن بە لێدان) مافێكە لە مافەكانی مێرد لەكاتی لاساری (نشوز)ی ژندا.

زۆرینەی زانایان و ڕاڤەكارانی قورئان پشتگیریی ئەم ڕایە دەكەن، هەر بۆیە لە تەفسیری (النسا‌ء 34)دا، ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە (لێدان) قۆناغێكە لە قۆناغەكانی چارەسەركردنی (لاساری ژن)، هەر چەند ڕاكانیان لەسەر چۆنیەتی و جۆری لێدان جیاوازە، هەندێك لە زاناكان وەك (پێشەوا تەبەری) ڕایەكی توندی هەیە و بڕوای بە بەستنەوە و لێدان هەیە، هەندێكیشیان ڕایەكی مامناوەندی هەیە وەك (پێشەوا ڕازی) كە بەپشتبەستن بە بۆچوونی (پێشەوا شافیعی) لێنەدانی پێ‌ باشترە. بە گشتی لەگەڵ ئەوەدان كە ئەو لێدانە دەبێت لێدانێكی بێ ئازار بێت، تووشی شكانی نەكات مەبەست لێی تەنها چاكسازی بێت.

  ئەم بۆ چوونە چەند كەم وكورتییەكی تێدا بەدیدەكرێت، لەوانە: ناڕوونی ئەو حاڵەتەی كە (لێدان) ی تێدا ئەنجامدەدرێت ئایا لێدان لەكاتی ترسانە لەلاساری یان دوای ئەوەی لاسارییەكە ڕوودەدات؟ ئەگەر  لەكاتی ترسان لەلاساری بێت ئەی لەكاتی ڕوودانی لاسارییەكەدا چی دەكرێت؟ هەروەها ناڕوونی چەمكی لاساریی بەشێكی ترە لە كەموكورتی ئەم بۆ چوونە، ئایا لاساری (نشوز) گوێ‌نەدانە بە پیاو لەكاتی بانگهێشتكردنی بۆ سەر جێگا، یان دەرچوونە لەماڵا بەبێ پرسی پیاو، یان وازهێنانە لە فەرزەكان.

 لە لایەكی ترەوە زانایان جیاوازییان هەیە لە (ڕیزبەندی)دا، هەندێكیان وا دەبینن كە ڕیزبەندی واجبە لەنێوان قۆناغەكانی (ئامۆژگاری و جێهێشتن و لێدان)دا، بەڵام ڕایەكی تر دەڵێ مێرد سەرپشكە لەبەكارهێنانی ئەم شێوازانەدا، لەبەرئەوەی پیتی (و) پیتی (عطف)ە، بە هیچ جۆرێك مانای ڕیزبەندی ناگەیەنێت.

  دواجار زانایان رێكنین لەسەر هەقیقەتی لێدان، هەندێك دەڵێن بە سیواك یان دەستەسڕ یان شتێك لەو بابەتە بێت، هەندێ ڕایانوایە كە دەكرێ‌ بگاتە چل دار یان قامچی، هەندێكی تریش  بڕوایان وایە كە ببەسترێتەوە بە گوریس و زۆری لێبكرێت بۆ سەرجێیی.

دووەم: گروپی سنورداركارانی لێدان:

لەو زانایەنەی كە لەسەر ئەم ڕێچكەیە ناوزەد دەكرێن (ئیبن عەرەبی) خاوەنی كتێبی (أحكام القرأن)ە، هەروەها (سید محمد رشید ڕەزا) خاوەنی تەفسیری (المنار)و(شێخ محمد طاهر بن عاشور) خاوەنی تەفسیری (التحریر و التنویر)ە. 

ئەم گروپە ڕایانوایەو كۆكن لەسەر ئەوەی كە لێدان سنورداربكرێت، دەڵێن پیاو نابێ لێدان بەكاربهێنێت هەتا ئەگەر ژنەكەشی بێ فەرمانی كرد، دەڵێن وازهێنان لەلێدان باشترە، دەسەڵاتداران دەتوانن ڕێگری بكەن لە هاوسەران (پیاوەكان) كە مومارەسەی ئەم مافەیان بكەن بەتایبەتی لە حاڵەتی سنور بەزاندن و قۆستنەوەی ئەو مافەدا.

سێیەم: گروپی ڕێگری لە دژ بە لێدان:

ڕەنگە یەكەم توێژەر كە توێژینەوەیەكی قوڵی ئەم بابەتەی كردبێت،(أ.د. عبدالحمید أبو سلیمان)ە، سەرۆكی پەیمانگای جیهانی بیری ئیسلامییە لە ئەمەریكا، خۆی داوە لە قەرەی چەمكی لێدان و سەرجەم ئایەتەكانی لەو بارەوە هێناوە، تێگەیشتنێكی تەواو جیاوازی خستۆتەڕوو.

ئەم توێژەرە خوێندنەوەكەی بۆ بابەتی لێدان لەسەر چەند پێشەكی و بنەمایەك هەڵچنیوە، لەوانە:

1- لە رێكخستنی پەیوەندی خێزانیدا، پێویستە لە بەر رۆشنایی سۆزو بەزەییدا بێت، هەر ڕێكخستنێكی تر ئەم بنەمایە ببەزێنێت پێویستە وردبینی تیا بكرێت، تا خاڵی لاواز وهەڵەی بزانرێت.

2-ئەوە هەڵەیە كە لە كاتی ڕوانین لە یاساكانی خێزاندا تەنها پشت بە ڕاڤەی راڤەكاران و ڕووداوە مێژوییەكان ببەسترێت، بەبێ ئاوڕدانەوە و گرنگیدان بەو گۆڕانكارییە شوێنكاتیانەی كە ڕویانداوە و، شوێنەوار بەجێدەهێڵن لەسەر توانا و چەمك و پێگەكان لە ژیان و كۆمەڵگەدا.

3- ئەگەر ئێمە لێرەدا لە (لێدان) و ئەوەی بەدوای خۆیدا دەیهێنێت لە هەستی سوكایەتی و ئازاری جەستەیی، ئەوا ئەو ڕێسایە دەروونییە گشتییە دەچەسپێنین كە دەڵێ ئازارو ترسان و تۆقاندنی دەروونی، خراپی و ڕق لێبوونەوە دوركەوتنەوە بەرهەمدەهێنێت، بەڵام سۆزو ڕێزلێنان و متمانەو خۆشەویستی، چاكی و خۆشەویشتی و قبوڵكردن بەرهەمدێنێ.

لەدوای ئەم پێشەكیە توێژەر ئامارێكی خستۆتەڕوو دەربارەی جۆرەكان و وشەی لێدان، هاوشێوەكانی لە قورئانی پیرۆزدا. كە بریتی یە لە 16 جۆر:

1. 1- (وضرب الله مثلا) النحل: 76
2. 2- (واذا ضربتم في الارض) النسا‌ء: 101

3-(وضربنا علی اذانهم في الكهف سنین عددا) الكهف: 11

4- (افنضرب عنكم الذكر صفحا…) الزخرف: 5

5- (كذلك یضرب الله الحق والباطل) الرعد: 17

6-(ولیضربن بخمرهن علی جیوبهن) النور: 31

7- (ان اسری بعبادي فاضرب لهم طریقا…) طه: 77

8- (فاضربوا فوق الاعناق واضربوا منهم كل بنان) الانفال: 12

9- (وضربت علیهم الذلة والمسكنة) البقرة: 61

10- (وخذ یبدك ضغثا فاضرب به ولا تحنث) ص: 44

11- (فاذا لقیتم الذین كفروا فضرب الرقاب)  محمد: 4

12- (فضرب بینهم بسور له باب) الحدید: 13

13- (ولایضربن بارجلهن لیعلم مایخفین من زینتهن) النور: 31

14- (فكیف اذا توفتهم الملائكة یضربون وجوههم وادبارهم) محمد: 27

15- (فقلنا اضرب بعصاك الحجر) البقرە: 60

16- (فراغ علیهم ضربا بالیمین) الصافات: 93

دەبینین لەسەرجەم ئایەتەكاندا ووشەی (ضرب/ لێدان) هاتووە بەشێوەی كرداری تێپەڕی راستەوخۆ، یان تێنەپەڕ، ئەو بەكارهێنانانەش مەجازین (واتە هەقیقی نین) و بە مانای (لابردن، جیابوونەوە، دورخستنەوە، وازهێنان) دێت.

بۆ نمونە كاتێ لەشتێك دەدرێت بە مانای پاڵفتەكردن یان جیاكردنەوە وپوختەكردن دێت تاوەكو ڕوون و ئاشكرا بێت، هەروەها (الضرب في اڵارض) بە مانای سەفەركردن و جیابوونەوە دێت (الضرب علی الاذن) بەمانای ڕێگرتن لە گوێگرتن، (ضرب الحق و الباطل) بەمانای جیاكردنەوە ڕوونكردنەوەی نێوانیان دێت، (ضرب الخمر علی الجیوب) واتە داپۆشینی سنگ و دەرنەكەوتنی، (ضرب الطریق في البحر) واتە شەقبوون و دوولەتبوونی لادانی ئاو بەملاولادا، (الضرب بالسور) واتە جیاكردنەوەیان و ڕێگری كردنیان لەیەكتری، (ضرب الذل والمسكنة) داباراندنی نارەحەتی و زەلیلی بەسەریاندا ڕەنگكردنیان بەوە و جیاكردنەوەیان لەخەڵكی، و (ضرب اڵاعناق والبنان) بڕین جیاكردنەوەو دورخستنەوەیان لەجەستە.

 ئەوەی ماوە لە وشەی (ضرب) و وشەسازییە جیاوازەكانیەوە، وەك (ضرب اڵارجل، ضرب الوجوه. ضرب الحجر، ضرب الصغث، وضرب الاصنام بالیمین) بەمانای پاڵنانی شتێك بە بەهێزی و ئازاردان و پیاكێشانی، ئیتر ئەو شتە زەوییە، یان دەم و چاوە یان بەردە یان مرۆڤە یان بتە بە جێهێشتنی شوێنەوار پێوەی، یان بۆ ئەشكەنجەو سوكایەتی، یان شەقبوونی بەردێك بۆ دەرهێنانی ئاو، یان تێكشكاندنی بتەكان.

لێرەدا ئەم توێژەرە دەگاتە ئەو دەرەنجامەی كە ئەگەر سیاقی دەقەكان و ئەو بنەمایانەی كە ژیانی خێزانی لەسەر دروستبووە، ڕەچاو بكرێت، دەركی ئەوە دەكرێت كە ئەو (ضرب)ە ی تایبەت بە ئافرەتان بەكارهاتووە، مانای سوكایەتی ناگەیەنێت، بەڵكو ڕاستتر ئەوەیە كە هەر مانا گشتییەكەی ئەم وشەیە دەگەیەنێت كە بریتییە لە دووری و جیا بوونەوەو وازلێهێنان.

بە پێی ئەم بۆچوونە هەنگاوەكانی چارەسەری لاساری (نشوز) بە ڕێنمایی و ئامۆژگاری دەستپێدەكات، دواتر جێهێشتنی سەرجێگە، دواتر وازهێنانی پیاو لەماڵی هاوسەری و دوركەوتنەوەی تەواوی لەماڵ، پاشان حوكمدان و بەشداریكردنی خێزانی هەردوولا و دواتر تەڵاق و جیابونەوەی كۆتایی. ئەوەش كاتێك دەبێت كە هیچكام لەو هەنگاوانە سوودی نەبێت.

سوننەتی كرداری پێغەمبەر(د.خ)یش پشتگیری ئەم بۆ چوونە دەكات، پێغەمبەر(د.خ) ماڵی خێزانەكانی بەجێهێشت كاتێك كە ناكۆكی كەوتە نێوانیان، جارێك سوێندی خوارد مانگێك لە خێزانەكانی دوربكەوێتەوە، بیست و نۆ ڕۆژ لە (مەشروبە) مایەوە، وتیان: ئەی پێغەمبەر تۆ سوێندی مانگێكت خواردبوو؟ فەرمووی بەڵام مانگ بیست ونۆ ڕۆژە.(مەشروبە شوێنێكە پێغەمبەر(د.خ) لەكاتی دوركەوتنەوە لەماڵ تێیدا دەمایەوە).

   لەلایەكی ترەوە شێخ (أ.د.خالد الجندی) كە یەكێكە لە زانایانی ئەزهەر، پاڵپشتی ئەم ڕایە دەكات و بۆ چوونەكەی لەسەر چەند بنەمایەك هەڵچنیوە:

1-كاتێك لە تێگەیشتنی ئایەتێكدا گرفتمان بۆ دروستدەبێت، پێویستە بەدوای ڕاڤەی كرداری ئەو ئایەتەدا بگەڕێین لە سوننەتە كرداریەكانی پێغەمبەر(د.خ) دا، لەبەرئەوەی قورئانی پیرۆز چەندین لێكدانەوە قبوڵدەكات، لێرەوە بە تێڕامان لە ژیانی پراكتیكی پێغەمبەر(د.خ)، بۆمان ڕوون دەبێتەوە كە هەرگیز بەدەستی خۆی لەكەسی نەداوە، تەنانەت لە بەندە و كەنیزەكیش.

2-ووشەی (لێدان/ضرب) لە قورئانی پیرۆزدا لەو وشانەیە كە پێیان دەوترێت (المشترك اللفظي) واتە لەو وشانەیە كە بەچەند مانایەك دێت، كە (17) مانایە، بۆ دەبێ‌ ڕاڤەی بكەین بە ئازاردان و ئازاری جەستەیی و واز لە ماناكانی تری بهێنین؟

3-قسەی ڕاڤەكاران قورئان نیە، تەعبیرە لە تێگەیشتنی ئەوان، بەڵام مانای ڕاستەقینەی قورئان هیچ كەس نازانێ تەنها خوا خۆی دەزانێت، ئێمەش پابەندنین بە ڕای ڕاڤەكاران بەتایبەت كاتێك راكەیان پێچەوانەی كرداری پێغەمبەر بێت(د.خ).

4-نزیكترین مانا بۆ لێدان لەم ئایەتەدا كە بگونجێت لەگەڵا سیاقەكەدا، سەرەتا ئامۆژگارییە، دواتر ڕوو لێوەرگێڕانی لەهەمان ژوور و جێگەدا، دواتر قۆناغی سێیەم بریتیە لە جیابونەوە دوركەوتنەوە و جێهێشتنی ماڵا لەلایەن پیاوەوە، كە ئەمەش نزیكترین مانایە لە لێدانەوە، هەر ئەمەش دەبینین لەكردارەكانی پێغەمبەر(د.خ) كاتێ خێزانەكانی بەجێ دەهێشت و بۆماوەی مانگێك دوورە پەرێز دەبوو.

  یەكێكی تر لە وكەسانەی بروای وایە كە دروست نییە لە ئافرەت بدرێت، شێخ (أ.د.طاهر مهدي البلیلي) ئەندامی ئەنجومەنی فتوادانی ئەوروپا و ئەندامی ئەنجومەنی جیهانی زانایانی موسڵمان، ئەو لە وەڵامی پرسیارێكدا دەربارەی دروستی لێدان، تەنانەت ئەوەی كە لێدان شتێكی بڵاوە لەئەوروپا و دەوڵەتە پێشكەوتوەكانیشدا، ئاماژە بەوە دەدات: ئەگەر چی دیاردەی لێدان بڵاوە لە ڕۆژئاواو دەوڵەتە پێشكەوتووەكانی دونیا، بەڵام ڕۆژئاواییەكان كاتێ لە ژن دەدەن ناڵێن كە دینەكەیان فەرمانی پێكردوون، بەڵكو داندەنێن بە هەڵەكەیاندا، بەڵام ئێمەی موسڵمان سەڕەڕای ئەوەی ئیسلام لێدانی پشیلەی حەرامكردووە، هەروەكو پێغەمبەر(د.خ) دەفەرموێت ژنێك چووە دۆزەخەوە بەهۆی بەندكردنی پشیلەیەكەوە. لێدانی گوێدرێژی حەرام كردووە، هەروەها پێغەمبەر(د.خ)دەفەرموێت: سەرم سوڕدەمێنێ لەسەرەتای ڕۆژەكەوە لێیان دەدەن و لە كۆتایەكەیدا سەرجێیان لەگەڵا دەكەن.(پێشەوا بوخاری ریوایەتی كردوه)

دەتوانین ڕای ئەم گروپە و نارەزاییان لە لێدانی ژن  لەم خاڵانەی خوارەوەدا كورت بكەینەوە:

1-(ضرب/ لێدان)  بەمانای ئازارگەیاندن، دەستەبەری بەگەڕانەوەی سۆزو بەزەیی بۆ نێو خێزان ناكات، كە ئامانج و بناغەی دروستبوونی خێزانە لە ئیسلامدا.

2-سۆزو بەزەیی بناغەی دروستبوونی خێزانە و بناغەی كۆتایی هاتنیەتی (فإمساك بمعروف أوتسریح بإحسان)، ناچێتە عەقڵەوە كە جیابوونەوە بە چاكە بێت، بەڵام پێكەوەبوون بە  توڕەیی و توندوتیژی!

3-هاوسەرگیری و هەروەها تەڵاقیش بریتییە لە هاوبەشیەكی ئارەزوومەندانە لەنێوان هەردوولا، نابێ زۆر لێكردن و توندوتیژی هەبێت بۆ چارەسەری كێشەكان.

4-ئەگەر ئافرەت مافی (الخلع) دەست هەڵگرتنی هەبێ لە هاوسەرێتی، گومانی تیا نیە كە بوارنیە بۆ لێدان و ئازاردان لە پەیوەندی هاوسەرگیریدا.

5-لێدان لە قورئان بە 16شێوە هاتووە كە دەسورێتەوە لەماناكانی دوورەپەرێزی جیاوازی و دوركەوتنەوەو وازهێنان….هتد.

6-قورئان تەعبیری لە لێدان كردووە بەمانای ئازاردانی جەستەیی بە ووشەی (جلد) نەك لێدان (ضرب).

7-لەچیرۆكی پێغەمبەر ئەیوب (س.خ)، دەگێڕنەوە كە سوێندی خواردووە (سەد جەڵد) لە ژنەكەی بدات، بەڵام خودا ئامۆژگاری كردووە بۆ دوركەوتنەوە لە ڕێگای توندوتیژی دەفەرموێت (وخذ بیدك ضغثا فأضرب به ولا تحنث).

گفتوگۆی ئەم بۆ چوونە:

هەوڵێكی جددیان خستۆتەڕوو بۆ دووبارە خوێندنەوەی ئەم بابەتە، كردنەوەی بوارێكی تازە لەبەردەم بیرمەندان و توێژەران بۆ دراسەكردنی مانای وشەی (لێدان/ضرب). پشتیان بەستووە بە بنەمایەكی باش لە دیراسەكردنی ئەم بابەتە، ئەویش بە دیراسەكردنی حوكمە شەرعیەكان لە ڕوانگەی مەبەستەكانی شەریعەت و بنەما گشتییەكانی، كە ئەمە بنەمایەكی گرنگە بۆ تێگەیشتن لە دەقە شەرعیەكان، بەتایبەت لەكاتی ڕوودانی گرفت لە ڕاڤەكردنیاندا. لەبەرئەوە تێگەیشتن لە دەقەكانی تایبەت بە حوكمەكانی خێزان پێویستە لە چوارچێوەی مەبەستەكان (مەقاصد)ی شەریعەدا بێت لە بنیاتنانی خێزاندا كە بریتییە لە (سۆزو بەزەیی)، بەڵام كاتێ دیراسەی دەقێكی شەرعی دەكەین دوور لە فیقهی مقاصدی شەریعە، ئەوا ئەو حوكمانەی كە لێی دەردەهێنرێت، ڕووەو توندڕەوی دەچن .

-سەرەڕای ئەوەی توێژەر وا دەبینێ كە ئەم گروپە سەركەوتوو نەبوون لە ڕاڤەكردنی مانای (ضرب/لێدان) لە ئایەتەكەداو پەسەندكردنی مانای جودایی و دوركەوتنەوە لەبری مانای ئازاری جەستەیی. چونكە فرمانی (ضرب) لەزمانەوانیدا جیاوازە لەماناكەی بە جیاوازی (دەمی فرمان) لە ڕابردوو و ڕانەبردوو داخوازی یاخود چاووگ. مانای دەمی داخوازی (لێدان) بەپێی شێوازەكانی دەگۆرێت، چونكە وشەی (اضربه) جیاوازە لە (اضرب لە) ئەمە جیاوازە لە (اضرب به). ئەو شێوەی كە لەقورئاندا هاتووە (اضربوهن) لەڕووی زمانەوانیەوە بەمانای جودایی و دوركەوتنەوە نایەن، ئەگەر ئاوا بوایە ئەو نیشانەیەكی تری دەهێنا، كە ئەو مانایە، یان بەشێوەی (اضربوهن عنهن) دەیهێنا یان (ابتعدوا عنهن). چونكە ڕاناوی (هن) لێرەدا (مفعول بە)ەو، دەگەڕێتەوە بۆ ژنەكان نەك بۆ پیاوەكان، هەتا ئەگەر مانای لێدان لێرەدا بریتی بێت لە دوركەوتنەوە و جودایی، ئەوا تایبەتە بە ژنەكەوە، پێویستە ژنەكە ماڵی هاوسەری جێبهێڵێت، نەك هاوسەر، واتە ئەگەر لێدان بە دوورەپەرێزی و دوركەوتنەوە ڕاڤە بكەین، بۆ نمونە مانای قسەكە وایلێدێت: (دورە پەرێزیان بكەن یان دوریان خەنەوە) ئەمەش بەواتای ئەوە دێت كە پیاوەكان ئێوە هەستن بە دوورەپەرێزی كردنیان و دورخستنەوەیان).

دواجار پاش خستنەڕووی ڕای هەرسێ گروپەكە، نوسەری ئەم بابەتە بۆچوونی ڕێگری لە لێدانی لاپەسەندە كە گروپی سێیەمن، هەرچەند هاوڕا نەبوو لە گەڵیاندا لە ڕاڤەكردنی وشەی لێدان، بەڵام ئەكرێ‌ ئەوە بسەلمێنرێت لە ڕێگە كارەكانی پێغەمبەر(د.خ) و بنەمای دیراسەكردنی حوكمە شەرعیەكانە لەڕووی مقاصدی شەرعی و بنەما گشتییەكان كە گروپی سێیەم پشتیان بەستووە.

  تەمێكردنی ژن لە یاسادا.

دەتوانین تێبینی چوار ئاڕاستە بكەین لەكاتی باسكردنی بابەتی تەمێكردنی ژن لە یاساكانی وڵاتە عەرەبیەكان و ئیسلامیەكان:

ئاڕاستەی یەكەم: هەندێك یاسا هەن كە تەمێكردنی ژن لەلایەن مێردەكەیەوە بە مافێك لە مافەكانی مێرد داناوە و بە ڕوونی باسیكردووە، و بە دەق ئاماژەی بۆ ئەوە كردووە كە ئەو كارە ناچێتەوە نێو بازنەی تاوانەوە، وەك:یاسای سزادانی عێراقی لە ماددەی (41) دا هاتووە، یاسای سزادانی ئیماراتی لە ماددەی (53).

ئاڕاستەی دووەم:هەندێ یاسا هەیە كە بە شێوەیەكی گشتی دەقی هەیە لەسەر بە تاوان دانەنانی هەركارێك كە پیادەبكرێت كە لەسەر بنەمای مافێك  كە شەرع و یاسا دابینیانكردووە. بە بێ‌ ئەوەی ئاماژە بدات بەو مافانەو ژماردنیان. لە و یاسایەنەش: یاسای سزادانی لیبیا لە بەشێكی ماددەی (69)، یاسای سزادانی بەحرینی ماددە(15و16)، هەروەها یاسای سزادانی كوەیتی ماددەی (28 و29).

ئاڕاستەی سێیەم: هەندێك یاسا دەقیان هەیە لەسەر حاڵەتەكانی بە تاوان هەژمار نەكردنی توندوتیژی بە بێ باسكردنی تەمێكردنی ژن لەلایەن مێردەكەیەوە، ئەمەش بەڵگەیە كە ئەم یاسایانە تەمێكردنی ژن بە مافێك لەمافەكانی مێرد هەژمار ناكات. لەو یاسایانەش: یاسای سزادانی لوبنانی لەدەقی ماددەی (186)، هەروەها یاسای سزادانی سوری ماددەی (185) لە بڕگەی (1و 2).

  نزیك لە و دەقانەی كە لە یاسای سزادانی لوبنانی و سوری دا هەیە، هەریەك لە یاسای سزادانی ئەردەنی لەدەقی ماددەی (62)بڕگەی (1و2)، یاسای سزادانی قەتەری ماددەی (47) و هەروەها یاسای سزادانی عومانی لە ماددەی(38) ئاماژە دەكەن بۆ هەندێ‌ كاری توندوتیژ كە یاسا رێی پێداوە و بە تاوان هەژمار ناكرێت، بەڵام هیچكامیان ئاماژە بە لێدانی پیاو لە ژنەكەی ناكەن.

ئاڕاستەی چوارەم: هەندێك یاسا هەن كە تایبەتن بە بەرهەڵستی كردنی توندوتیژی دژی ژن و بەتاوان دانانی لێدان لە ژێر هەر ناوێك بێت. لە نمونەی ئەم جۆرە یاسایانەش:

1-یاسای توندوتیژی خێزانی لە مالیزیا: ساڵی 1994 مالیزیا یاسای قەدەغەكردنی توندوتیژی خێزانی دەركرد، و لەساڵی 1996ەوە جێبەجێ دەكرێت.

2-یاسای پاراستنی خێزان لە توركیا: لەساڵی 1998 توركیا یاسای پاراستنی خێزانی دەركرد.

3-یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی لە هەرێمی كوردستانی عێراق: پەرلەمانی كوردستان یاسای ژمارە (8) ساڵی 2011 ی دەركرد، بەناوی یاسای توندوتیژی خێزانی، كە بەئاشكرا لێدان قەدەغە كراوە، هەروەكو یاساكە لەماددەی دووەم (بڕگەی یەكەم) دا باسی  ئەو كارە قەدەغەكراوانەی كردووە، كە بە توندوتیژیی خێزانی دادەنرێن و ئەنجامدەرەكانی ڕووبەڕووی یاسا دەكاتەوە. لەنێو ئەو كارە قەدەغەكراوانەدا، لە بڕگەی (12) دا ئاماژەی كردووە بۆ:(لێدانی تاكەكانی خێزان و منداڵەكان بەهەر پاساوێك)..

 هەروەها هەوڵی تر هەیە بۆ دەركردنی یاسای لەم شێوەیە لە وڵاتانی وەكو لوبنان و ئوردن و مصر … هتد.

دەرئەنجام

پاش خستنەڕووی ڕاوبۆچوونی ئەو سێ گروپە دەربارەی لێدان و خستنەڕووی ئاڕاستەی یاسا لە هەندێ لە دەوڵەتە ئیسلامیەكاندا دەربارەی ئەم دۆزە، ئەم چەند تێبینییە تۆمار دەكەین:

*گومانی تێدانیە ئەو حوكمە شەرعیانەی كە لە قورئانی پیرۆزدا هاتوون، بۆ وەڵامدانەوەی واقیع و كات و شوێنێكی دیاریكراو بوون، بۆیە پێویستە لەكاتی دراسەكردنی هەر حوكمێكی شەرعی دا ڕەچاوی كات و شوێن بكرێت، هەروەك زانایانی فیقه و ئوصول بڕیاریان داوە بەدانانی ئەو ڕێسا فیقهییەی كە دەڵێت: حوكمەكان بە گۆڕینی كات و شوێن حاڵەت و كەسەكان دەگۆڕێن.

*لەڕوانگەی ئەو ڕووداوە مێژوویانەی كە باسمان كرد، ڕووندەبێتەوە، كە سروشتی كۆمەڵگەكان جیاوازە دەربارەی ڕوانگەیان بۆ لێدان، كۆمەڵگەی مەككی جیاواز بووە لە كۆمەڵگەی مەدینە، هەروەكو لە فەرموودەكەی عومەر(ر.خ)، ڕوونی كردۆتەوە موهاجیرەكان كە خەڵكی مەككە بوون، زاڵا بوون بەسەر ژنەكانیان بەڵام ئەنصاریەكان ژنەكانیان زاڵا بوون بەسەر مێردەكانیاندا. لەمەوە دەگەینە ئەوەی كە حوكمی لێدان لە قورئانی پیرۆزو ڕێگەدانی پێغەمبەر(د.خ)بەلێدان، وەڵامدانەوەی واقیع و كات  و شوێن و عورفی ئەو كاتە بووە.

*پاش ئەو بەرەو پێشچوونە ریشەییەی ژیان، كۆمەڵگەكانی ئەمڕۆ هەموویان لێدان بەكارێكی ناڕەوا و ناپەسەند دادەنێن وای دەبینن كە سوكایەتیە بە ژن و شكاندنی كەرامەتیەتی. هەروەها لێدان لە ئاستی نێودەوڵەتیدا لەزۆربەی بەڵگەنامەو جاڕنامە نێودەوڵەتییەكانی تایبەت بە توندوتیژی دژی ئافرەت بەتاوان دادەنرێت. دەكرێ‌ ئەمەش بە گۆڕانی عورف هەژمار بكرێت، ئیدی حوكمی لێدانیش لە مۆڵەت و (اباحە)وە دەگۆڕێت بۆ قەدەغەكردن وڕێگریكردن، بەتایبەتی لەكاتی زیادەڕۆیی بەكارهێنانی ئەم مۆڵەتەدا لەلایەن پیاوانەوە، هەروەها لەكاتی نەبوونی كۆ دەنگی زانایان لەسەر یەك هەڵوێست، كە پەیوەستە بەماهیەت و مەرجەكانی ڕێكخستنی لاساری و لێدان.

*هەندێ لەو حوكمانەی كە لەقورئاندا هاتووە- بەتایبەتی جگە لە پەرستشەكان- لەهەمبەر داخوازی واقعێكی دیاریكراو بووە، پاشان بە پێی گۆڕانی كات و شوێن ئەو حوكمانەش گۆڕانكارییان بەسەردا هاتووە بۆ نمونە ئەحكامەكانی تایبەت بە (ئەهلی زیممە)، چونكە بارودۆخی پەیوەست بەو حوكمانەوە بەشێوەیەكی ڕیشەیی گۆڕاون، ئیدی حوكمەكانیش گۆڕاون و لە هیچ كۆمەڵگەیەكدا بەپێی ئەو حوكمانە مامەڵە لەگەڵ ئەهلی كتاب ناكرێت، بەڵكو ئەو حوكمانە گۆڕاون بە حوكمەكانی هاونیشتمانیبوون. هەروەها ئەو حوكمانەی كە پەیوەستن بە كۆیلە و كۆیلایەتی، چونكە كۆمەڵگەی مرۆیی گەشەی كردووە و بابەتی (كۆیلە و كۆیلایەتی) تێپەڕاندووە، هەروەك چون “عومەری كوڕی خەتاب” لەكاتی خۆیدا بەشی دڵنەواكراوانی لە زەكات ڕاگرت، هیچكام لەزانایانی موسڵمانیش ئەو حاڵەتانەی بە پێچەوانەی قورئان دانەناوە. ئەمەش بەڵگەیە لەسەر ئەوەی ئەحكامی مامەڵەكردن وەكو ئەحكامی پەرستش نیە، حوكمەكانی بواری پەرستش بە جێگیر و هەمیشەیی دادەنرێت، بە پێچەوانەی حوكمەكانی مامەڵە دەگۆڕێن بەپێی گۆڕانی كات و شوێن و حاڵەت.

*وا دیارە ئاڕاستەیەكی پلەبەندی هەیە بەرەو بیرۆكەی ڕێگریكردن لە لێدان و بەتاوان دانانی، هەم لەسەر ئاستی بیری ئیسلامی و هەم لەسەر ئاستی تەشریع و یاسادانان لەوڵاتە ئیسلامیەكاندا، ئەمەش وەڵامدەرەوەی داخوازی و پێشكەوتنەكانی ژیانە، لەبەرئەوەی سوننەتی كرداری پێغەمبەریش (د.خ) پشتگیری ئەوە دەكات، هەروەها لەبەر هەبوونی كۆمەڵێك ئیشكالیەت لە بیروبۆچوونەكانی گروپی یەكەم كە پێشتر ئاماژەی بۆ كرا، ئەمەش لە دووبارە لێكۆڵینەوەی ئەم بابەتە بە قوڵتر و وردی زیاتر لەلایەن بیرمەندانی سەردەمەوە تێبینی دەكرێت. هەروەها ئەو ئیشكالیەتانە، لە دانانی یاسای تایبەت بە بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان و توندوتیژی خێزانی لەدەوڵەتە ئیسلامیەكاندا بە شێوەیەكی پلەبەند و لەسەرخۆ، زەقتر بەرچاو دەكەوێت.

المصادر والمراجع

أولا: الكتب:

1.       إبراهیم، حامد موریس، الإرهاب.. الظاهرة وأبعادها النفسیة، دار الفارابي، بیروت، ٢٠٠5م.

2.       ابن العربي، أبوبكر محمد بن عبدالله، أحكام القرا‌ن، دار الكتب العلمیة، بیروت، لا تاریخ.

3.       ابن عاشور، محمد الطاهر، التحریر والتنویر، الدار التونسیة للنشر، تونس، 1984م.

4.       ابن منظور، أبو الفضل جمال الدین محمد بن مكرم، لسان العرب، دار صادر، بیروت، لا تاریخ.

5.       الاندلسي، أبو حیان، محمد بن یوسف، تفسیر البحر المحیط، دار الكتب العلمیة، بیروت، ط1، 1993م.

6.       بن زكریا، أبو الحسن أحمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، دار الفكر، بیروت، لا طبعة، 1979م.

7.       الرازی، فخر الدین محمد بن ضیاء الدین، التفسیر الكبیر، دار الفكر، دمشق، ط1، 1981م.

8.       رضا، محمد رشید، تفسیر المنار، دار المنار، القاهرة، ط3، 1367هـ.

9.       الزمخشری، جار الله أبو القاسم محمود بن عمر، الكشاف عن غوامض التنزیل وعیون الاقاویل في وجوه التأویل، مكتبة العبیكان، الریاض، ط1، 1998م

10.     صالح، أ.د.سامیە خچر، استراتیجیە مواجهە العنف، كتاب إلكترونی منشور علی موقع كتب عربیة : www.kotobarabia.com

11.     الطبري، أبو جعفر محمد بن جریر، تفسیر الطبری، دار هجر، القاهرة، ط1، 2004م

12.     العَبَسي، أبوبكر عبدالله بن محمد بن إبراهیم ابن أبی شیبە، المصنّف، الفاروق الحدیثة للطباعة والنشر، القاهرە، ط1، 2008م

13.     عودة، عبدالقادر، التشریع الجنائي الإسلامي مقارَنا بالقانون الوضعي، مؤسسة الرسالة، بیروت، ط13، 1994م.

14.     فیاض، عامر حسن، العراق وشقا‌ء الدیمقراطیة المنشودة، دار أسامة للنشر والتوزیع، عمان، ط1، 2013م.

15.     القرطبي، أبو عبدالله محمد بن أحمد، الجامع لاحكام القرا‌ن، مؤسسة الرسالة، بیروت، ط1، 2006م

16.     الكاساني، علا‌ء الدین أبوبكر بن مسعود، بدائع الصنائع في ترتیب الشرائع، دار الكتب العلمیە، بیروت، ط2، 2003م

17.     المعجم الوسیط، مجمع اللغة العربیة، مكتبة الشروق الدولیة، القاهرة، ط4، 2004م

18.     المقدسي، إبن قدامە (أبو محمد عبد الله بن أحمد، دار عالم الكتب، الریاض، ط3، 1997م

19.     النجدي، عبدالرحمن بن محمد بن قاسم، حاشیة الروض المربع شرح زاد المستنقع، ط1، 1399هـ.

ثانیا: كتب الحدیث والصحاح:

20.     البخاري، محمد بن إسماعیل، صحیح البخاری، دار ابن كثیر، دمشق – بیروت، ط1، 2002م

21.     الترمذي، محمد بن عیسی، سنن الترمذي، مكتبة المعارف، الریاض، ط1، لا تاریخ.

22.     السجستانی، أبو داوود، سلیمان بن الاشعث، سنن أبی داوود، بیت الافكار الدولیة، الریاض، لا تاریخ.

23.     النیسابوري، أبو الحسین مسلم بن الحجاج، صحیح مسلم، دار الحدیث، القاهرة، ط1، 1991م

ثالثا: البحوث والدراسات:

24.     أبو سلیمان، أ.د.عبدالحمید، الفهم المقاصدي: ضرب المرأة وسیلة لحل الخلاقات الزوجیة، مجلة إسلامیة المعرفة، المعهد العالمی للفكر الإسلامي، أمریكا، العدد 24

25.     تفاحة، د.فتح الله أكثم حمد الله، حكم تأدیب الزوجة بالضرب في الفقه الإسلامي المقارن، بحث منشور في مجلة جامعة الملك سعود، مجلد 16، العدد 2، 2004م

26.     خمیس، زیاد، وبنی راشد، بكر مصطفی، العنف ضد المراة استراتیجیات وأسالیب تعلیمها في ضوء السنة النبویة: دراسة تحلیلیة، مجلة إسلامیة المعرفة، العدد 61، صیف 2010م

27.     داوود، أ.م.د. صباح سامي، تأدیب الزوجة بین الإباحة والتجریم، بحث منشور في موقع مشروع المرأة في الإنترنت:  http://www.welonline.org.

28.     العجلان، د.عبدالله بن سلیمان، أحكام تأدیب الزوجة في الفقه الإسلامي، بحث محكّم منشور في مجلة العدل، العدد 52، شوال 1432هـ.

29.     المسكیني، فتحی، ما هو الإرهاب؟ نحو مسألە فلسفیة، مجلة دراسات عربیة، العدد (١-2) العام (٣٤)، بیروت، ١٩٩٧

30.     المطيري، عبدالمحسن بن عمار، العنف الاسري وعلاقته بانحراف الاحداث، رسالة ماجستیر غیر منشورة، جامعة نایف للعلوم الامنیة كلیة الدراسات العلیا، قسم العلوم الاجتماعیة، 2006.

رابعا: النصوص القانونیە والوثائق الدولیة:

31.     قانون الجزا‌ء الكویتي.

32.     قانون العقوبات الاتحادي الاماراتي لسنة (1987).

33.     قانون العقوبات الاردني رقم (16) لسنة (1960).

34.     قانون العقوبات البحریني.

35.     قانون العقوبات السوري.

36.     قانون العقوبات العراقي رقم (111) لسنة (1969).

37.     قانون العقوبات القطري رقم (11) لسنة (2004).

38.     قانون العقوبات اللبناني رقم (340) لسنة (1943).

39.     قانون العقوبات اللیبي.

40.     قانون مناهضة العنف الاسري في إقلیم كوردستان العراق رقم (8) لسنة 2011

41.     إعلان بشأن القضاء علی العنف ضد المرأة، من وثائق الجمعیة العامة للامم المتحدة، الدورة الثامنة والاربعون للعام 1993 برقم 48/104،المادة(1). وثیقة منشورة في موقع الامم المتحدة: www.un.org.