ڕۆڵی یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خیزانی لە پتەوكردنی پێگەی ئافرەت لە خیزاندا

ئاسۆس نامیق براخاس

یاسا لە ڕووداوە سروشتی و مرۆیەكانەوە سەرچاوە دەگرێت، لە ڕێگەی تیشك خستنە سەر ئەو ڕووداوانەی كە زیاترین ڕۆڵیان هەیە لە ڕیكخستنی كۆمەڵگەدا، خیزانیش یەكەی بنچینەیی كۆمەڵگەیە و ڕیكخستنی دەرئەنجامیكی ئەرێنی بەرچاوی دەبیت بۆ بەدیهینانی ئەو ئامانجە.

كاتێك یاسا بووە كۆڵەكەی سەرەكی كۆمەڵگە هەوڵ دراوە خێزان لە ڕووی دروستبوون و دەركەوتەكانیەوە بەیاسا ڕیكبخرێت، لە دیارترین ئەو یاسایانە یاسای باری كەسیەتییە كە كاری سەرەكی بریتیە لە بەیاساكردنی گریبەستی هاوسەرگیری دەستنیشانكردنی ئەو پەیوەندیانەی لە ڕێگەی ئەم گریبەستەوە دێنە كایەیەوە، وەك پەیوەندی نیوان هاوسەرەكان و منداڵەكانیان.

لەلایەكی ترەوە لەیاسای سزاداندا چەندین ماددە تەرخان كراوە بۆ پاراستنی خێزان لەو دەستدرێژیە تاوانكاریانەی لەلایەن ئەندامەكانیانەوە دەكرێنە سەر یەكتر، هەروەك چۆن لە یاساكانی باری شارستانی ئەركی ئەندامی خێزان ریكخراوە لەبابەتەكانی (ولایە) و (بەرپرسیاریەتی لە چاودێری نەبەكام)، سەرەڕای بوونی ئەو یاسا و دەقانە، یاسادانەری هەرێمی كوردستان بە پێویستی زانی یاسایەكی تایبەت بە ڕووبەڕووبوونەوەی توندوتیژی خێزانی هەموار بكات بە ژمارە (8) لە ساڵی(2011)، لێرەدا هەوڵ دەدەین خویندنەوەیەك بۆ ئەو یاسایە بكەین لە چەند ڕوویەكەوە بەمەبەستی دەرخستنی ڕۆڵی لە پتەوكردنی پێگەی ئافرەت لە خێزاندا.

1.هۆكارەكانی پشت دەرچواندنی یاساكە:

وەك لە كۆتایی یاساكەدا هاتووە هۆكاری پێویستەكان ئەوەیە كە (توندو تیژی خێزانی دیاردەیەكی نەرێنی دژ بە بنەما ئاسمانی و بنەماكانی مافی مرۆڤە، خێزانیش بناغەی گۆمەڵگەیە، لە پێناو پاراستنی دا كە لێك ترازان و پاراستنی تاكەكانی، پێش ڕوودانی توندتیژی و گەڕان بەدوای رێگە چارەی پێویست بەمەبەستی چاكسازی و چارەسەر دوای ڕوودانی توندوتیژیەكە ئەم یاسایە دانراوە)

بە ووردبوونەوەی تەواو بە دەقەكانی ناو یاساكەدا دەردەكەوێت كە هۆكاری سەرەكی پشت یاساكە بریتیە لە نەبوونی یەكسانی تەواو لەنێوان ئەندامانی خێزاندا بە گشتی و، نێوان ئافرەت و پیاو بە تایبەتی، بە هۆی چەق بەستویی بیری پیاوسالای نێو كۆمەڵگەی كوردی كە لەدەرئەنجامی بەریەك كەوتنی هزری یەكسانبوون و ژیانكردن لای ئافرەت و، بیری دواكەوتووی بەشێك لە پیاوان و بینینی ڕۆڵی ئافرەت لە ماڵدا وەك كابانێكی سەلار، توندوتیژی خێزانی دێنێتە كایەوە.

وەك پراكتیزەكردنی ئەو دەستەڵاتەی پیاو پێی وایە ئەو رێگەنیشاندەر بۆ سەرجەم ئەندامانی خێزان، وا دەكات هەر تاكێكی ئەو خێزانە (بە هاوسەرەكەشیەوە) لە رێچكەیە لایدا مافی خۆیەتی بیهێنێتەوە سەر ڕێی ڕاست، تەنانەت بە بەكارهێنانی هێزی جەستەیی یان دەڕوونی بیت، بەڕێژەیەكی بەرچاویش ئەندامانی مێینەی خێزان زیاترین ڕووبەڕووی ئەم توندتیژیانە دەبنەوە هەر لە تەمەنی منداڵیەوە تا كۆتایی تەمەنیان، هەمیشە تاكێكی نێرینەی خێزان ئامادەیە بە بەرپرس و لێپرسیان بێت لەژێر ناوی سەرۆك خێزانی و داب و نەریتدا.

هۆكاری دووەم دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی ئەو دەقە یاساییانەی كە ئەندامانی خێزان و ئافرەتان لە خێزاندا دەپارێزێت بڵاون لەچەند سیستەمێكی یاسایی دان و، بەشێوەیەكی ڕوون و ئاشكرا بەردەست نین تاوەكو كەسی قوربانی بتوانیت لە رێگەیانەوە پارێزگاری تەواو بۆ سەلامەتی جەستەیی و دەڕوونی خۆی دەستەبەر بكات، لەبەر ئەم هۆكارە دەرچواندی یاسایەكی تایبەتمەند بە پاراستنی خێزان لە توندوتیژی هۆكاریكە بە پڕكردنەوەی ئەو كەم و كوورتیانەی لای سەرەوە ئاماژەیان پێدرا.

2.ئامانجە سەرەكیەكانی یاساكە:

یاسادانەر دوو ئامانجی سەرەكی لەبەرچاو بووە كە ئەم یاسایە بەدیبهێنێت:

1.دانانی سیستەمێكی یاسایی تایبەت بە پاراستنی خێزان لە ڕێگەی كۆكردنەوەی سەرجەمی ئەو تاوانكاریانەی لە نێوان ئەندامانی خێزاندا ئەنجامدەدرێت، تاوەكو ئەم سیستەمە یاساییە ببێتە سەرچاوەی ڕاستەوخۆی دادگا لەكاتی ڕووبەڕووبەنەوەی ئەم جۆرە كێشانەدا.

2.ناساندنی توندوتیژی خێزانی لەناو كۆمەڵگەدا خوڵقاندی بیری هاریكاری كۆمەڵگەیی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەو رێگەگرتن لەم تاوانانە لە چەند رێگایەكی جیاوازەوە، وەك لە دەقی برگەی(3) ماددەی (2) یاساكەدا ئاماژەی پێدراوە (پێویستە لەسەر كارمەندانی بواری تەندڕووستی و پەروەردەو دەزگا فەرمیەكان هەستن بە هەواڵدان بەڕوودانی توندوتیژی خێزانی بەمەبەستی هاریكاریكردنی قوربانیان)، لەم رێگایەوە یاسادانەر ئەركێكی یاسایی دەخاتە ئەستۆی ئەو چینەی لە دەقەكەدا ئاماژەیان پێدراوە.

هەروەها لە بڕگەی (2) ماددەی (3)دا ئاماژە بەوە كراوە كە پێویستە وەزارەتی كاروكاروباری كۆمەڵایەتی هەستێت بەكردنەوەی سەنتەری داڵدەدانی قوربانیانی توندووتیژی خێزانی، لە بڕگەی (4) ی هەمان ماددەدا داوا لە وەزارەتی تەندڕووستی كراوە كە پێویستە بە هام ئاهەنگی لەگەڵ وەزارەتی كارووكاروباری كۆمەڵایەتیدا چارەسەری دەررونی و جەستەیی پێویست بۆ قوربانیان دەستەبەر بكات، بەمەبەستی سەرلەنوێ ئاماكردنەوەی قوربانیان بۆناو كۆمەڵگە. لە برگەكانی (6،5) بەرێوەبەرایەتی ڕووبەڕووبوونەوەی توندو تیژی خێزانی راسپێراوە بە پێكهێنانی هێزێكی ژنانەی تایبەتمەند بۆ دواكەوتن و لێكۆڵینەوە لەو تاوانانە.

3.ژماردنی ئەو كارانەی لەم یاسایەدا وەك تاوان دانراوە:

بە پشت بەستن بە دەقی ماددەی (1) لە یاسای سزادانی عراقی ژمارە (111) بۆ ساڵی (1969) تاوان و سزا بەپێی دەق دیاریدەكرێت. یاسای ڕووبەڕووبوونەوەی توندوتیژی خێزانی ژمارە (8) لە ساڵی(2011) لە ماددەی (2) دا ئەم كارانەی لای خوارەوە بە تاوان دادەنرێت:

1. هاوسەرگیری بەزۆر.

2. هاوسەرگیری ژن بە ژن(شغار) و منداڵ بە شوودان.

3. بە شوودان لەجیاتی خوێن.

4. لێکجوداکردنەوەی بەزۆر( الگلاق بالاکراه).

5. بڕینی پەیوەندی کۆمەڵایەتی( صلەالارحام).

6. مێرد بە زۆر ژنی خۆی ناچاری بەدڕەوشتی و کاری داوێن پیسی بکات.

7. خەتەنەکردنی مێینە.

8. ناچارکردنی تاکەکانی خێزان بۆ جێهێشتنی فەرمانبەریەتی بە ناڕەزایەتی خۆیان.

9. ناچارکردنی منداڵ بۆ کارکردن و سواڵکردن و بەجێهێشتنی خوێندن.

10. خۆکوشتن لە ئەنجامی توندو تیژی خێزان.

11. لەباربردن لە ئەنجامی توندو تیژی خێزان.

12. لێدانی تاکەکانی خێزان و منداڵ بە هەر بیانوویەک بێت.

13. سوکایەتی پکردن و جنێودان و جنێودان بە کەس و کارو، بە کەم سەیر کردنی و ئازاردانی و گوشار بۆ هێنانی دەڕوونی و، پێشێل کردنی مافەکانی و بەزۆر سەرجێییکردن.

رەنگە لە دەقە كوردیەكەدا بەئاشكرا دەرنەكەوێت، بەڵام بە ووردبینیكردنی دەقی عەرەبی یاساكە بە ئاشكرا دەردەكەوێت كە یاسا دانەر هەندێ لە دەقەكانی بە تایبەت بۆ پاراستنی ئافرەت داناوە وەك (13ـ الاهانة والسب وشتم الاهل وابدا‌ء النظرة الدونیة تجاهها وایذائها وممارسة الضغط النفسي علیها وانتهاك حقوقها والمعاشرة الزوجیة بالاكراه.)

4.سزاكانی ناو یاساكە:

یاساكە تەنها دوو جۆر سزای دیاری كردووە بۆ ئەو كەسەی كە هەڵدەستێت بە توندوتیژی خێزانی ئەوانیش بریتین لە :

ماددەی شەشەم: لەگەڵ زیان نەگەیاندن بە هەر سزایەكی توندتر كە دەقی لە یاساكانی بەركاری هەرێمدا هاتووە:

یەكەم: هەر كەسێك هانی ئەنجامدانی كردەوەی خەتەنەكردنی مێینەی دا، بە غەرامەیەك سزا دەدرێت كەلە (یەك) ملیۆن دینار كەمتر نەبێ و لە (پێنج) ملیۆن دیناریش زیاتر نەبێ.

 دووەم: هەر كەسێك كردەوەی خەتەنە كردنی مێینەی ئەنجامدا یان بەشداری تێدا كرد سزای بەند كردن بۆ ماوەیەك دەیگرێتەوە كەلە (6 )مانگ كەمتر نەبێت وە لە (2)سالیش زیاتر نەبێت، غەرامەكەشی لێ وەردەگیرێ كە لە (دوو) ملیۆن دینار كەمتر نەبێـت لە)پێنج) ملیۆن دینار زیاتر نەبێت یان بە یەكێك لەو دوو سزایە.

. سێیەم: هەركەسێك كردەوەی خەتەنەكردنی مێینەی ناكامی ئەنجام دا یان بەشداری تێدا كرد سزای بەندكردن بۆ ماوەیەك دەیگرێتەوە كەلە (2 )ساڵ كەمتر نەبێت ، لە (پێنج)ملیۆن دینار كەمتر نەبێت لە (دە)ملیۆن دیناریش زیاتر نەبێت یان بە یەكیك لەو دوو سزایە.

چوارەم: باری تاوانكار توندتر دەبێ ئەگەر بكەرەكە پزیشك بوو، یان دەرمانسازبوو، یان كیمیایی بوو، یان مامان بوو، یان یاریدەدەرەكانیان بوون، لەسەر دادگاشە فەرمان بدات پیشەكەی یان كارەكەی بۆ ماوەیەك لێ قەدەغە بكات كەلە سێ ساڵ زیاتر نەبێت.

ماددەی حەوتەم: لەگەڵ زیان نەگەیاندن بەهەر سزایەكی توندتر كە دەقەكەی لە یاسا كار پێكراوەكانی هەرێمدا

هاتووە:

هەركەسێك توندوتیژییەكی خێزانی ئەنجامبدات بۆماوەیەك سزای بەندكردن دەیگرێتەوە كە لە

شەش مانگ كەمتر نەبێت و لە سێ ساڵیش زیاتر نەبێت و غەرامەیەك كە لە (یەك) ملیۆن دینار كەمتر نەبێت و لە (پێنج) ملیۆن دیناریش زیاتر نەبێت، یان یەكێك لەم دوو سزایە.

-ماددەی هەشتەم: حوكمەكانی یاسای سزادانی عێراقی ژمارە (111)ی ساڵی 1969 هەمواركراو و یاسای ئوسوولی دادگاییكردنی سزاییەكانی ژمارە (23)ی ساڵی 1972ی هەمواركراوو یاسای هەمواركردنی پیادەكردنی یاسای باری كەسێتی ژمارە (15)ی ساڵی (2008) و، یاساكانی دیكەی بەركار لە هەرێم پیادە دەكرێن ئەگەر هیچ دەقێك لەو یاسایەدا لەسەری نەهاتبوو.

رۆڵی یاسەكە لە پتەوكردنی پێگەی ئافرەت لە خێزاندا:

بە دڵنیایەوە ئەم یاسایە ڕۆڵێكی بەرچاوی هەبووە لە پتەوكردنی رۆڵی خێزان بە گشتی و، ئافرەت بە تایبەت لە ڕووی ڕاسپاردنی كارمەندی تەندڕووستی و پەروەردەو و دەزگا حكومەیان بە هەواڵدان لە كاتی بوونی زانیاری لەسەر ڕوودانی توندوتیژی خێزانی و.كردنەوەی سەنتەری تایبەت بۆ بەدواداچوونی كێشەی خێزانی و داڵدەدانی و پێشكەشكردنی چارەسەری جەستەیی و دەروونی بۆ قوربانیانی توندوتیژی، سەرەكیترین ڕۆڵ بریتیە لە ناساندنی ئەم تاوانانە بۆ كۆمەڵگە.

وەك ئافرەتانیش ئەم یاسە هەندێ‌ لە ماددەكانی بەتایبەت بۆ پاراستنی ئافرەتان هەموار كردوە وەك خاڵەكانی (ژن بە ژن) و (ژن لەبری خوێن) و(لەباربردن لەدەرئەنجامی توندوتیژی خێزانی ) و (بڕینی پەیوەندی خێزانی)، هەروەها (خەتەنەكردنی مێینە). سەرجەمی بڕگەكانی تریش كە باسكراون ئافرەتان هەروەك سەرجەمی ئەندامانی خێزان دەتوانیت سوودیان لێببینێت، بەڵام لێرەدا جێگەی خۆیەتی ئەو پرسیارە بخەینەڕوو ئایا ئافرەتان پێش دەرچوونی ئەم یاسایە پارێزگاری یاساییان لەم بابەتانەدا هەبووە؟

لە كۆمەڵێك بواردا ئافرەتان پارێزگاری یاسایی تەواویان نەبووە، پێش دەرچوونی ئەم یاسایە وەك بوارەكانی ژن بەژن یان ژن لەبری خوێن و، یان ناچاركردنیان بۆ بەجێهێشتنی كارەكانیان، تەنانەت بڕینی پەیوەندی خزمایەتی.

لەگەڵ ئەوەشدا لەهەندێ بواردا ئافرەتان پارێزگاری زیاتریان بۆ دەستەبەر بووە وەك یاسای تاوانەكانی عراقی ژمارە (111) بۆ ساڵی (1969) ئاماژەی پێدراوە سەبارەت بە خەتەنەكردنی مێیە و، جنێودان و ئازاردانی ئافرەتان لە هەموارەكانی یاسای باری كەسیەتی چەندین كار بە تاوان ناسراوە، سزای تایبەتی بۆ دانراوە وەك بەزۆر بەشوودان وە ئەو كارانە بە تاوان ناسراون، سزاكەیان توندترە لەو سزایەی كە لەیاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانیدا ئاماژەیان پێدراوە.

لەكۆتایدا جیگەی خۆیەتی هەوڵ و ماندووبوونی ئەو لایانەنە بەرز بنرخێنین كە لە پشت دەرچوونی یاسای تایبەندمەندەوەن بۆ ئەندامانی خێزان بەگشتی و ئافرەتان بە تایبەتی، ئەم یاسایە لەكاتی ئیستادا گەڕێنراوەتەوە پەرلەمان بۆ پڕكردنەوەی كەم وكوورتیەكانی، هیوادارین كە پاش چاوخشاندنەوەی یاسا دانەر بتوانێت پێگەی ئافرەت بەشێوەیەك بچەسپێنێت كە پارێزراو بێت لە گشت دەستدرێژی و ئازارێك.