جێنده‌ر  له‌ نێوان پێناسه‌‌و به‌ ئه‌پڕۆچبوندا (5)

نوسینى: پ.ی. د. عالیه‌ فه‌ره‌ج مسته‌فا

جێنده‌ر وه‌كو چه‌مك دانه‌نرێت به‌یه‌كێك له‌و چه‌مكانه‌ى كه‌له‌  نیوه‌ى دووه‌مى سه‌ده‌ى بیسته‌مه‌وه‌ تائیستا زۆرترین به‌كارهێنانى بۆ ده‌كرێت له‌ چوارچێوه‌ى پرسى ژناندا‌و له‌سه‌رجه‌م بوارى مه‌عریفى‌و فیكرى‌و سیاسى‌و ئابورى‌و كۆمه‌ڵایه‌تى‌و ژینگه‌ییدا.

یه‌كه‌م قۆناغی پێناسه‌ى جێنده‌ر، له‌ ڕێى به‌كارهێنانى ئه‌م چه‌مكه‌وه‌ بووه‌ له‌ڕووى زاره‌كییه‌وه‌ بۆ پۆلێنكردنى ناو‌و ڕاناو‌و سیفه‌ته‌كان، یان به‌كارده‌هێنرا وه‌كو كردارێكى دیاریكه‌ر بۆ تایبه‌تمه‌ندییه‌كانى وشه‌ى سێكسSex  له‌ چه‌ند قاڵبێكى زمانه‌وانى تایبه‌تدا.

ئه‌م قۆناغه‌ به‌رده‌وامبوو له‌به‌كارهێنانى جێنده‌ر بۆ ناساندنى جۆرى ڕه‌گه‌ز مێ یان نێر، تا قۆناغى دووه‌مى پێناسه‌كردنى جێنده‌ر ده‌ستى پێكرد، جێنده‌ر به‌واتاى ئه‌و تایبه‌تمدییانه‌ى كه‌له‌ قاڵبه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كاندا داڕشتنى بۆده‌كرا به‌كارده‌هێنرا له‌به‌رامبه‌ر ئه‌و تایبه‌تمه‌ندییانه‌ى كه‌له‌ قاڵبه‌ بایۆلۆژیه‌كه‌دا داڕشتنى بۆده‌كرا، له‌به‌رئه‌وه‌ى تائه‌وكاته‌ وشه‌ى Sex بۆ ده‌ربڕینى ئه‌و تایبه‌تمه‌ندییانه‌ به‌كارده‌هێنرا.

یه‌كێك له‌و تایبه‌تمه‌ندییانه‌ى كه‌پێشه‌نگه‌كانى فێمه‌نیزم  Feminism دیارییان كردبوو  تایبه‌تمه‌ندى نێرێتى یان مێیه‌تى (الژكوره‌ والأنوپه‌) كه‌له‌ دیدگاى فێمه‌نێسته‌كانه‌وه‌ هه‌ردووكیان تایبه‌تمه‌ندى كۆمه‌ڵایه‌تین له‌ڕووى داڕشتنه‌وه‌ له‌گه‌ڵ بونى  بنچینه‌یه‌كى بایۆلۆژی، ئه‌وه‌ى ئه‌م تێڕوانینه‌ جیاده‌كاته‌وه‌ له‌قۆناغی یه‌كه‌مى پێناسه‌ى جێنده‌ر بریتیه‌ له‌لێكدانى هه‌ردوو ڕه‌هه‌ندى كۆمه‌ڵایه‌تى‌و بایۆلۆژى له‌داڕشتنى ماناى نێرێتى یان مێیه‌تى له‌ چوارچێوه‌ى مه‌دلولاتى چه‌مكى جێنده‌ر، له‌ به‌رامبه‌ردا داڕشتنى ئه‌م نێرێتى‌و مێنیه‌تى پێش ئه‌م قۆناغه‌ ته‌نها له‌ سه‌ر بنه‌ماى Sex  ‌و له‌ چوارچێوه‌ى سێكسدا.

له‌قۆناغی دووه‌مدا سه‌ره‌تاى ئاڕاسته‌ى جیاكردنه‌وه‌ى هه‌ردوو ڕه‌هه‌ندى كۆمه‌ڵایه‌تى‌و بایۆلۆژى هاته‌كایه‌وه‌، هه‌رچه‌نده‌ له‌م قۆناغه‌شدا له‌گه‌ڵ گرێدانى مه‌دلولاتى جێنده‌ر به‌ڕه‌هه‌ندى كۆمه‌ڵایه‌تیه‌وه‌، ڕه‌هه‌ندى بایۆلۆژى به‌ بنه‌ما مابوه‌وه‌‌و كاریگه‌رى بووه‌ له‌داڕشتنى پێناسه‌ى جێنده‌ردا كه‌له‌ زۆرێك له‌ئه‌ده‌بیاتى فێمه‌نیزمى ئه‌و كاته‌دا به‌م شێوازه‌ ده‌ربڕینى بۆ ده‌كرا: “جێنده‌ر له‌سه‌ر بنه‌ماى ڕه‌گه‌ز Sex بیناكراوه‌‌و له‌مه‌وه‌ داڕشتنى جێنده‌ر ئه‌وه‌نده‌ى كۆمه‌لایه‌تیه‌، ئه‌وه‌نده‌ بایۆلۆژى نییه‌.

قۆناغی سێهه‌مى پێناسه‌ى جێنده‌ر له‌گه‌ڵ سه‌ره‌تاكانى ڕه‌وتى ڕادیكاڵى Radical Feminism له‌بزوتنه‌وه‌ى فیمه‌نیزم ده‌ستیپێكردووه‌، له‌م قۆناغه‌دا جیاكردنه‌وه‌ى ته‌واوه‌تى له‌نێوان دوو چه‌مكى جێنده‌ر‌و ڕه‌گه‌ز Sex  له‌ سه‌ر ئاستى تیۆرى ئه‌نجامدراوه‌،  بۆیه‌ چه‌مكى جێنده‌ر به‌كارده‌هێنرا بۆ جیاكردنه‌وه‌ى ئه‌و ڕۆڵ‌و پێگانه‌ى ژنان‌و پیاوان كه‌له‌ چوارچێوه‌ى  كۆمه‌ڵایه‌تیدا داڕشتنیان بۆكراوه‌‌و، به‌مه‌ش ئه‌كرێت به‌گۆڕانى هه‌ل‌و مه‌رجه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان ئه‌م ڕۆڵ‌و پێگانه‌ گۆڕانكارییان به‌سه‌ردا بێت.

ڕه‌وتى فێمه‌نیسته‌ ڕادیكاڵیه‌كان خاوه‌نى بیرۆكه‌ى جیاكردنه‌وه‌ى هه‌ردوو ڕه‌هه‌ندى كۆمه‌لایه‌تى‌و بایۆلۆژین به‌ به‌كارهێنانى چه‌مكى جێنده‌ر، له‌مه‌وه‌ یه‌كه‌م هه‌نگاوى پێچه‌وانه‌ به‌و واقیعه‌ى ئه‌و كاته‌ هاته‌كایه‌وه‌ له‌خستنه‌ڕوى ڕۆڵى هه‌ریه‌كه‌ له‌ پێگه‌یاندنى كۆمه‌ڵایه‌تى‌و ژینگه‌ى كۆمه‌ڵایه‌تى‌و كلتورى له‌ داڕشتن‌و دیاریكردن‌و دابه‌شكردنى ڕۆڵ‌و پێگه‌‌و ئه‌ركه‌كاندا له‌ نێوان هه‌ردوو ڕه‌گه‌زدا. له‌ به‌رامبه‌ردا زانایانى كۆمه‌ڵناسى جیاكردنه‌وه‌ى هه‌ردوو ڕه‌هه‌ندى كۆمه‌ڵایه‌تى‌و بایۆلۆژى به‌ هه‌نگاوێكى نزیك له‌مه‌حاڵ داده‌نێن به‌ تایبه‌تى كاتێك باس له‌ پڕۆسه‌ى مناڵبون ده‌كرێت.

ئه‌وه‌ى تێبینى ده‌كرێت له‌م قۆناغه‌دا بریتیه‌ له‌دوورخستنه‌وه‌ى سه‌رجه‌م كاریگه‌رییه‌كانى ڕه‌گه‌ز Sex له‌ داڕشتنى ڕۆڵ‌و پێگه‌‌و ئه‌ركه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كاندا‌و هێنانه‌كایه‌ى ئه‌گه‌رى گۆڕانى ڕۆڵ‌و پێگه‌‌و ئه‌رك‌و لێپرسراوێتیه‌كان به‌گۆڕانى كات‌و شوێن‌و سیسته‌مى كۆمه‌ڵایه‌تى‌و كلتورى كۆمه‌ڵگاكان. هه‌روه‌ها ڕه‌تكردنه‌وه‌ى گرێدانى چه‌مكى جێنده‌ر به‌ ژنانه‌وه‌ یان پیاوان یان هه‌ردوكیان‌و له‌ جیاتى ئه‌وه‌ جێنده‌ر بۆ یه‌كه‌مجار گرێدرا به‌بونیادى كۆمه‌ڵایه‌تى كۆمه‌ڵگاكانه‌وه‌.

قۆناغى چواره‌م ده‌ستى پێكرد به‌كارابونى ڕه‌وتى جێنده‌ر فیمه‌نێزمه‌كان  Gender Feminismكه‌هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه‌ به‌ دانپیانه‌نان به‌بونى هه‌رجیاوازییه‌ك له‌ نێوان ژنان‌و پیاواندا ده‌ستیان پێكرد، جا ئه‌م جیاوازییه‌ له‌ ڕوى كۆمه‌ڵایه‌تى بێت یان بایۆلۆژى، تا ڕاده‌یه‌ك پێشه‌نگه‌كانى ئه‌م ڕه‌وته‌ له‌ ئه‌ده‌بیاتیاندا بونى هێزى بازوو لاى پیاوان به‌ده‌رهاویشته‌یه‌كى چوارچێوه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كه‌ دائه‌نێن‌و، له‌مه‌وه‌ ئه‌م ڕه‌وته‌ بانگه‌وازى دژایه‌تیكردنیان به‌رزكردووه‌ته‌وه‌ بۆ  هه‌موو ئه‌و كاریگه‌رییانه‌ى كه‌سه‌رچاوه‌ ده‌گرن له‌جێگیركردنى جیاوازى بایۆلۆژى نێوان دوو ڕه‌گه‌ز.

له‌م قۆناغه‌دا جێنده‌ر فێمه‌نیسته‌كان له‌قۆناغی جیاكردنه‌وه‌ى هه‌ردوو ڕه‌هه‌ندى كۆمه‌ڵایه‌تى‌و بایۆلۆژی گواسته‌وه‌، بۆ قۆناغی ڕه‌تكردنه‌وه‌ى بونى جیاوازى له‌نێوان هه‌ردوو ڕه‌گه‌زدا به‌هه‌ر پاساوێك بێت، هه‌روه‌ها بونى به‌كارهێنان بۆ ڕه‌گه‌ز  له‌گه‌ڵ جێنده‌ردا لاى جێنده‌ر فێمه‌نسته‌كان ده‌خرێته‌ چوارچێوه‌ى چینایه‌تى جێنده‌ر/ ڕه‌گه‌ز  Gender/Sex ‌و، گرنگه‌ كار له‌سه‌ر نه‌هێشتنى ئه‌م چینایه‌تیه‌ بكرێت، بۆیه‌ له‌م قۆناغه‌وه‌ ڕه‌گه‌ز Sex بووه‌ چه‌مكێكى نه‌خوازراو له‌لایه‌ن ڕه‌وتى جێنده‌ر فێمه‌نیزمه‌وه‌.

یه‌كێك له‌گرنگترین ده‌رهاویشته‌كانى ئه‌م قۆناغه‌ بریتیه‌ له‌ ئاڕاسته‌كردنى تێڕوانین‌و كار‌و چالاكیه‌كانه‌ به‌ئاڕاسته‌ى تێهه‌ڵكێشانى جێنده‌ر یان به‌دامه‌زراوه‌ییكردنى جێنده‌ر  Gender Mainstreaming له‌ڕێى به‌رنامه‌‌و دۆكیومێنت‌و ڕێكه‌وتنامه‌كانى نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان له‌لایه‌ك‌و له‌ڕێى ڕێكخراوه‌ ناحكومیه‌كانه‌وه‌ له‌سه‌ر  ئاستى نێوده‌وڵه‌تى‌و لۆكاڵى كۆمه‌ڵگاكانه‌وه‌ له‌لایه‌كى تر.

ده‌رهاویشته‌یه‌كى تر بریتیه‌ له‌داننان به‌جێنده‌ردا وه‌كو سه‌ره‌كیترین كاریگه‌ر له‌دیاریكردنى ژیانى كۆمه‌ڵایه‌تى‌و كلتورى…. هتد كۆمه‌ڵگاكاندا، هه‌روه‌ها دانانى جێنده‌ر به‌پله‌یه‌ك به‌رامبه‌ر گۆڕاوه‌كانى تر وه‌كو: چین، ڕه‌چه‌ڵه‌ك،…هتد له‌ هه‌ریه‌كه‌ له‌ پلاندانان‌و جێبه‌جێكردن‌و هه‌ڵسه‌نگاندن‌و به‌دواداچونى به‌رنامه‌‌و پڕۆژه‌ جیاوازه‌كانى گه‌شه‌پێداندا.

له‌چوارچێوه‌ى قۆناغى چواره‌مدا، هه‌ریه‌كه‌ له‌ بونیاده‌كانى كۆمه‌ڵگا‌و ده‌سه‌ڵات بونه‌ته‌ بوارى  چه‌سپاندنى مافه‌ مرۆییه‌كانى ژنان‌و پیاوان له‌ چوارچێوه‌ى به‌دامه‌زراوییكردنى جێنده‌ردا، له‌ كاتێكدا به‌ درێژایى مێژوو بونیاده‌كانى ده‌سه‌ڵات قۆرخكراون له‌لایه‌ن پیاوانه‌وه‌‌و  ژنانیش به‌ زۆرى په‌راوێزخراون  یان به‌گشتى فه‌رامۆشكراون، بۆیه‌ هه‌ڵگرى ده‌سه‌ڵاته‌كان  به‌هه‌مان شێوه‌ى پیاوان بون.

له‌ شیكردنه‌وه‌ جێنده‌رییه‌كانه‌وه‌ Gender Analysis ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ ڕێگرى یه‌كه‌م له‌ به‌رده‌م گۆڕانى هێزه‌كانى ژنان بۆ ده‌سه‌ڵات‌و چێژوه‌رگرتن به‌و ده‌سه‌ڵاته‌وه‌ بریتیه‌ له‌پڕۆسه‌ى شه‌رعیه‌ت پێدانى ژنان تا بتوانن هێزه‌كانیان بگۆڕن بۆ ده‌سه‌ڵات، ڕێگرییه‌كانى به‌رده‌م شه‌رعیه‌تپێدان دیاریكراون به‌  هه‌ریه‌كه‌ له‌:

-زاڵبونى به‌هاى پیاوسالارى.

-دابه‌شبونى ڕوبه‌ره‌ كۆمه‌ڵایه‌تى‌و سیاسى‌و كلتورى‌و كارگێرییه‌كان بۆدوو ڕوبه‌رى له‌یه‌ك جیا كه‌سه‌ره‌تان بۆ جیاكارى نێوان دوو ڕه‌گه‌ز‌و، هه‌ریه‌كه‌ له‌جوگرافیاى كۆمه‌لایه‌تى ماڵ له‌ لایه‌ك‌و جوگرافیاى كۆمه‌ڵایه‌تى كۆمه‌ڵگا  له‌لایه‌كى تر كراونه‌ته‌ دوو دونیاى جیا له‌ ناوخۆیاندا، به‌بێ ڕه‌چاوكردنى جیاوازى  له‌نێوان ئه‌م دوو جوگرافیایه‌دا له‌ڕوى سروشتى بونیاد‌و وه‌زیفه‌‌و ڕۆڵ‌و پێگه‌ى هه‌ردوو ڕه‌گه‌ز تیایاندا‌و، هه‌روه‌ها سروشتى فۆڕمى به‌ریه‌ككه‌وتنى هه‌ردوو ڕه‌گه‌ز به‌یه‌ك له‌ و دوو جوگرافیایه‌دا.

-پڕۆسه‌كانى پێگه‌یاندن‌و چه‌پاندنى كۆمه‌ڵایه‌تى Socialization  كه‌ ئه‌ركى گواستنه‌وه‌ى هه‌ریه‌كه‌ له‌ پیاوسالارى‌و دوو ڕوبه‌رى  ماڵ‌و كۆمه‌ڵگایان گرتووه‌ته‌ ئه‌ستۆ له‌ نه‌وه‌یه‌كه‌وه‌ بۆ نه‌وه‌یه‌كى تر‌و له‌ قۆناغێكى ژیانى بونیاده‌كانه‌وه‌ بۆ قۆناغێكى تر.

كاراكردن‌و پیاده‌كردنى هه‌ریه‌كه‌ له‌ شیكردنه‌وه‌ى جێنده‌رى Gender Analysis‌و ئیدراكى جێنده‌رى Gender Sensitivity ‌و پلاندانانى جێنده‌رى Gender Planning‌و سه‌رجه‌م پێوه‌ره‌كانى ترى جێنده‌ر له‌سه‌ر ئاستى تیۆرى ‌و پڕاكتیكى به‌یه‌كه‌م هه‌نگاو داده‌نرێن له‌گواستنه‌وه‌ى چه‌مكى جێنده‌ر له‌ چه‌مه‌كه‌وه‌ بۆ ئه‌پڕۆچێكى كاریگه‌ر له‌ بوارى پرسى ژناندا.