میوه‌ى قۆخ

به‌كارهێنانى و سووده‌ سه‌رسوڕهێنه‌ره‌كانى

گوڵاڵه‌ محمدامین سعید

بەشی کارگێڕی پڕۆژە کشتوکاڵیەکان …

کۆلێجی تەکنیکی زانستە پڕاکتیکیەکانی هەڵەبجە .

میوه‌ى قۆخ یه‌كێكه‌ له‌ میوه‌ى ناوك به‌ردییه‌كان ، ناوى زانستى یه‌كه‌ى (Prunus persica) ه‌ و له‌ ڕه‌گه‌زى قۆخیه‌ (Prunus) له‌ خێزانى گوڵیه‌ (Rosaceae) ، ناوچه‌ى سه‌ره‌كى قۆخ بریتى یه‌ له‌ ڕۆژهه‌ڵاتى ئاسیا (صین) ، دوو جۆر له‌ قۆخ هه‌یه‌ یه‌كێكیان پێ ى ده‌وترێت قۆخى توكدار كه‌ وورده‌ موو له‌سه‌ر به‌رهه‌مه‌ قۆخیه‌كه‌ هه‌یه‌ و ئه‌وى دیكه‌یان پێ ى ده‌وترێت قۆخى بێ توك ، قۆخ وه‌ك هه‌ر یه‌كێكى دیكه‌ له‌ میوه‌كانى وه‌كو قه‌یسى و هه‌ڵوژه‌ و گێلاس پێ ى ده‌وترێ ناوك به‌ردى له‌به‌رئه‌وه‌ى به‌رگێكى ئه‌ندۆكاربى ڕه‌ق ده‌ورى تۆوه‌كه‌ى داوه‌ كه‌ به‌شێك نیه‌ له‌ تۆوه‌كه‌ى، ئه‌و به‌شه‌ى كه‌ ده‌خورێت له‌ به‌رهه‌مى قۆخ بریتى یه‌ له‌ به‌رگى ده‌ره‌وه‌ كه‌ پێستى یه‌ و به‌رگى ناوه‌ڕاست كه‌ گۆشتى یه‌ به‌ڵام به‌شى ناوه‌وه‌ى ڕه‌قه‌ و ناخورێت.
دارى قۆخ دارێكى گه‌ڵاوه‌ریوه‌ واته‌ له‌ وه‌رزى پایز و زستاندا گه‌ڵاكانى ده‌وه‌رێت و ده‌چێته‌ سوڕى متبونه‌وه‌ و له‌ وه‌رزى به‌هاردا ده‌ست ده‌كه‌نه‌وه‌ به‌ گه‌شه‌ى سه‌وزى، له‌ دارى میوه‌ى ناوك به‌ردیه‌كاندا له‌ وه‌رزى به‌هاردا دروست بون و ده‌ركه‌وتنى گوڵ پێش دروستبون و ده‌ركه‌وتنى گه‌ڵایه‌ ، گه‌ڵاكانى ساده‌ن و لیوارى گه‌ڵاكان دان داناوییه‌كى ورده‌ و یه‌ك له‌ دواى یه‌ك هه‌ڵگیراون له‌سه‌ر لقه‌كان، گوڵه‌كانى ئه‌م میوانه‌ پێویستیان به‌ مێروو هه‌یه‌ بۆ گواستنه‌وه‌ى ده‌نكه‌ هه‌ڵاڵه‌ و ڕودانى كردارى په‌ڕین و پیتاندان.
دارى قۆخ گه‌شه‌ ده‌كات له‌ ناوچه‌ مام ناوه‌نده‌كاندا له‌ وه‌رزى به‌هاردا، گوڵه‌كانى ڕه‌نگیان سپى یه‌كى په‌مه‌یى باوه‌، به‌ڵام به‌رهه‌مى قۆخ له‌ ڕه‌نگدا جیاواز و جۆرا و جۆرن .
پێكهاته‌ى به‌رى قۆخ
له‌هه‌ر (100 غرام) له‌ میوه‌ى قۆخى تازه‌ تیایه‌تى هه‌ر یه‌ك له‌م پێكهاتانه‌ى خواره‌وه‌:
85% ئاو
0،6غ ڕیشاڵ
51 یه‌كه‌ى گه‌رمى
0،8 غ پڕۆتین
0،4 غ ڕۆن (دهون)
3،3 غ كاربۆهیدرات
18غ كالسیۆم
20 ملغرام فۆسفۆڕ
0،7 ملغرام ئاسن
1 ملغرام سۆدیۆم
2،5 ملغرام پۆتاسیۆم
10 ملغرام مه‌گنسیۆم
0،2 ملغرام زنك
0،5 ماغرام كبریت
كۆمه‌ڵێك له‌ ڤیتامیناتى گرنگ له‌وانه‌ ڤیتامین (بى) ، سیامین، فولاسین( ترشى فۆلیك) ى تیایه‌ كه‌ زۆر گرنگه‌ بۆ ئافره‌تى دووگیان.

به‌كارهێنانى و سووده‌ پزیشكیه‌كانى قۆخ و شه‌ربه‌تى قۆخ
قۆخ له‌ میوه‌ هاوینه‌ییه‌كانه‌ و تامێكى خۆشى هه‌یه‌ جیاده‌كرێته‌وه‌ به‌وه‌ى كه‌ نرخێكى خۆراكى به‌رزى هه‌یه‌ له‌به‌ر بوونى كۆمه‌لێكى زۆر له‌ ڤیتامینه‌ گرنگه‌كان تیایدا له‌وانه‌ ڤیتامین ئه‌ى و ڤیتامین بى ، هه‌روه‌ها توخمه‌ گرنگه‌كانى وه‌كو پۆتاسیۆم و مه‌گنسیۆم و زنك و ئاسن و فسفۆڕ و دژه‌ ئۆكسان و هه‌روه‌ها ڕیشاڵه‌ خۆراكیه‌كان و كاربۆهیدرات و ڕۆن (دهون) تێدایه‌، ڕێژه‌یه‌ك له‌ پڕۆتین له‌ناو به‌رهه‌مى قۆخدا هه‌یه‌ كه‌ هه‌موو ئه‌مانه‌ ده‌ورێكى گرنگیان هه‌یه‌ بۆ له‌ش و پارێزگاریكردنى خانه‌كان.
خواردنى خۆخ یارمه‌تى رێكخستنى په‌ستانى خوێن ده‌دات به‌هۆى بونى پۆتاسیۆم تیایدا، هه‌روه‌ها به‌هۆى بوونى پێكهاته‌یه‌كى زۆر یاخود ڕێژه‌یه‌كى زۆر له‌ پۆتاسیۆم و ڕیشاڵه‌كان و ڤیتامین جى له‌ قۆخدا یارمه‌تیده‌ره‌ له‌ پارێزگاریكردنى ته‌ندروستى دڵ له‌ نه‌خۆشیه‌كان ، پۆتاسیۆم ڕۆڵى هه‌یه‌ له‌ كه‌مبونه‌وه‌ى په‌ستان و ڕیشاڵه‌كانیش ده‌بنه‌ هۆى كه‌مبونه‌وه‌ى ڕێژه‌ى كۆلیستڕۆڵ و ڤیتامین جى ڕۆڵى هه‌یه‌ له‌ پارێزگاریكردنى دڵ له‌ ئیلتهابات، هه‌روه‌ها قۆخ ده‌ورى هه‌یه‌ له‌ پارێزگاریكردنى مولوله‌كانى خوێن و هاوسه‌نگى شله‌كان له‌ له‌شى مرۆڤدا، وه‌ پارێزگارى ده‌كات له‌ ته‌ندروستى چاو ، سودێكى دیكه‌ى قۆخ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ خۆراكێكى گرنگه‌ بۆ ئافره‌تى دووگیان، به‌هۆى بوونى ڤیتامینه‌كان و (معادن)ه‌كان تیایدا ده‌ورێكى گرنگى هه‌یه‌ بۆ ته‌ندروستى كۆرپه‌ و دایكه‌كه‌، شه‌ربه‌تى قۆخ زۆر گرنگه‌ بۆ منداڵ به‌هۆى ده‌وڵه‌مه‌ندبونى به‌ ڤیتامینات و (معادن) ه‌كان بۆ ته‌ندروستى له‌شى منداڵ.
به‌هۆى ده‌وڵه‌مه‌ندبونى به‌رهه‌مى قۆخ به‌ بونى ڕیشاڵه‌كان تیایدا یارمه‌تیده‌ره‌ له‌ هێواش بون له‌ مژینى شه‌كر له‌ خوێندا، ئه‌مه‌ش ده‌بێته‌ باشبونى ئاستى گلوكۆز و چه‌ورى و ئه‌نسۆلین.
قۆخى ووشك كراو خۆراكێكى زۆر باشه‌ بۆ له‌شى مرۆڤ كه‌میه‌تێكى كه‌م له‌ چه‌ورى و كۆلیستڕۆڵى تیایه‌ و پڕه‌ له‌ ڕیشاڵه‌كان و (معدن) ه‌كان، هه‌روه‌ها به‌هۆى بونى كه‌میه‌تێكى كه‌م له‌ صۆدیۆم و كه‌میه‌تێكى زۆر له‌ پۆتاسیۆم تیایدا .
قۆخى ووشك كراو به‌هۆى بونى ئاسن تیایدا گرنگى هه‌یه‌ له‌ دروست بوونى هیمۆگڵۆبین كه‌ یارمه‌تیده‌ره‌ له‌ هه‌ڵگرتنى ئۆكسجین بۆ خانه‌كانى له‌ش، كه‌م بونیشى ده‌بێته‌ هۆى كه‌م خوێنى ، هه‌روه‌ها قۆخى ووشك كراو كه‌میه‌تێكى زۆر له‌ ڕیشاڵه‌كانى تێدایه‌ ئه‌م ڕیشاڵانه‌ یارمه‌تى پاراستن ده‌ده‌ن له‌ كێشه‌كانى قۆڵۆن و ژێرپه‌نجه‌ى قۆڵۆن، هه‌روه‌ها یارمه‌تیده‌ره‌ له‌ دابه‌زینى تێكڕاى كۆلیستڕۆڵ له‌ خوێندا هه‌روه‌ك له‌ زۆربه‌ى توێژینه‌وه‌كاندا ئه‌و راستى یه‌ سه‌لمێنراوه‌ و ده‌ركه‌وتووه‌.
قۆخى ووشك كراو ده‌وڵه‌مه‌نده‌ به‌ دژه‌ ئۆكسان بۆ نموونه‌ (بێتا كارۆتین ) كه‌ ده‌گۆڕیت بۆ ڤیتامین ئه‌ى زۆر گرنگه‌ بۆ گه‌شه‌ى خانه‌كان و فرمانى ئامێرى به‌رگرى (الجهاز المناعی) و ته‌ندروستى چاو.
قۆخ سوودی هه‌یه‌ بۆ له‌شى مرۆڤ، زۆر گرنگه‌ بۆ پێست چونكه‌ قۆخ سه‌رچاوه‌یه‌كى باشى ڤیتامینات و (معادن) و دژه‌ ئۆكسانه‌كانه‌، بۆ نموونه‌ قۆخ كه‌ ده‌وڵه‌مه‌نده‌ به‌ ڤیتامین ئه‌ى وه‌ك ده‌ركه‌وتووه‌ له‌ زۆربه‌ى توێژینه‌وه‌كاندا كه‌ توانایه‌كى زۆرى هه‌یه‌ بۆ پاریزگارى كردن له‌ ژێرپه‌نجه‌. میوه‌ى قۆخ ده‌وڵه‌مه‌نده‌ به‌ پڕۆتینات سوودى هه‌یه‌ له‌ چاره‌سه‌ركردن و باشكردنى شانه‌كانى پێست دا بۆ پاراستنیان له‌ خراپبون و ئیلتهابات، وه‌ ده‌یپارێزێت له‌ تیشكى خۆرى زیان به‌خش له‌ ئه‌نجامى ده‌وڵه‌مه‌ندبونى میوه‌ى قۆخ به‌ ڤیتامین ئه‌ى و جى و كه‌ى هه‌روه‌ها بێتاكارۆتین و پۆتاسیۆم و مه‌غنیسیۆم و سیلینۆم .
شه‌ربه‌تى قۆخ سوودێكى زۆرى هه‌یه‌ بۆ منداڵ، تامى شیرینه‌ و تیایه‌تى ڤیتامینات و (معادن)ه‌ گرنگه‌كان بۆ گه‌شه‌ى منداڵ، قۆخ كه‌ ده‌وڵه‌مه‌نده‌ به‌ ڤیتامین ئه‌ى زۆر گرنگه‌ بۆ گه‌شه‌ى قژ و چاو و پێست،
شه‌ربه‌تى قۆخ له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ڤیتامین جى و دژه‌ ئۆكسانى تیایه‌ له‌ش پێویستى پێیه‌تى بۆ دروست بوونى كۆلاجینى گرنگ و پێویست بۆ گه‌شه‌ى ددان و پوك و لوله‌كانى خوێن، ڤیتامین جى كارده‌كات له‌سه‌ر زیادبونى هاوشێوه‌كانى ئاسن له‌ خوێندا و پاراستن له‌ ئه‌نیمیا یاخود كه‌م خوێنى.
شه‌ربه‌تى قۆخ گرنگه‌ بۆ منداڵ به‌هۆى بوونى كه‌میه‌تێكى زۆر له‌ پۆتاسیۆم تیایدا كه‌ یارمه‌تى هاوسه‌نگ بوونى شله‌مه‌نیه‌كان ده‌دات له‌ له‌ش دا، وه‌ گرنگه‌ بۆ گه‌شه‌ى له‌شى منداڵ بۆ نموونه‌ كێش و درێژى و قه‌باره‌ى سه‌ر، كه‌مى پۆتاسیۆم ده‌بێته‌ هۆى لاوازى ماسولكه‌كان و ته‌شه‌نوجات و كێشه‌كانى تایبه‌ت به‌ گه‌ده‌، وا باشه‌ كه‌ له‌دواى شۆردنه‌وه‌ى قۆخ منداڵ به‌ته‌واوى قۆخه‌كه‌ بخوات بێ لابردنى پێسته‌كه‌ى یاخود توێكڵه‌كه‌ى چونكه‌ ده‌وڵه‌مه‌نده‌ به‌ ڤیتامینات و ڕیشاڵه‌كان ، پێویسته‌ له‌ 6-9 مانگیه‌وه‌ ده‌ست بكرێت به‌ پێدانى قۆخ به‌ منداڵ به‌هۆى بوونى ئه‌و سووده‌ گرنگانه‌ى كه‌ پێشتر ئاماژه‌مان پێداوه‌.
خواردنى قۆخ به‌ تازه‌یى یاخود به‌ ووشك كراوى ده‌بێته‌ هۆى چالاكبوونى گه‌ده‌ یارمه‌تى هه‌رسكردن ده‌دات، توێكڵ یاخود پێستى قۆخ له‌به‌رئه‌وه‌ى ده‌وڵه‌مه‌نده‌ به‌ ڕیشاڵه‌كان یارمه‌تى هه‌رسكردن ده‌دات
به‌ڵام گوڵى قۆخ ده‌كوڵێنرێت و ده‌خورێته‌وه‌ دواى پاڵاوتنى سودى هه‌یه‌ بۆ هێوركردنه‌وه‌ى مێشك و باشبونى كردارى هه‌ناسه‌دان.
ئاوى گه‌ڵاى قۆخ ده‌بێته‌ هۆى له‌ناوبردنى ئه‌و كرمانه‌ى كه‌ هه‌یه‌ له‌ گه‌ده‌دا. هه‌روه‌ها ده‌بێته‌ هۆى زیادبونى تواناى ڕه‌گه‌زى (جنسی) به‌تایبه‌ت له‌ پیاواندا به‌ كوڵاندنى گه‌ڵاى قۆخى تازه‌ و ئاماده‌كردنى به‌شێوه‌ى ئاماده‌كردنى چا به‌ته‌واوى پاشان خواردنى نیو كوپ پێش نانخواردن ڕۆژانه‌.

زیانه‌كانى قۆخ
خواردنى قۆخ له‌ هه‌ندێك حاڵه‌تى ده‌گمه‌ندا ده‌بێته‌ هۆى حه‌ساسیه‌تى پێست، پێویسته‌ یاخود ناوكى قۆخ نه‌خورێت له‌به‌رئه‌وه‌ى تیایه‌تى پێكهاته‌ى سیانیدى ژه‌هراوى كه‌ ده‌كرێت ببێته‌ هۆى ژه‌هراوى بوون له‌ له‌ش دا، پێویسته‌ قۆخ زۆر به‌ جوانى و به‌ ته‌واوى بشۆردرێته‌وه‌ پێش خواردنى بۆ ڕزگاربون له‌ مبیدات و به‌كتریا كه‌ پێوه‌یه‌تى به‌تایبه‌ت بۆ ئافره‌تى دووگیان .
ئامۆژگارییه‌كى گرنگ
ئه‌و كه‌سانه‌ى كه‌ نه‌خۆشى شه‌كره‌ یاخود قورحه‌ى مه‌عیده‌ یان هه‌یه‌ پێویسته‌ دووربكه‌ونه‌وه‌ له‌ خواردنى میوه‌ى قۆخ.