د. بێخال ئه‌بوبەكر حسه‌ین
هه‌ڵاتنى خۆرى ئایینى پیرۆزى ئیسلام، مرۆڤایه‌تى بۆ قۆناغێكى نوێ ى ژیار و شارستانیه‌ت گواسته‌وه، به تایبه‌تیش بۆ ئافره‌تان، سه‌ره‌تاى گرنگترین وه‌رچه‌رخان بوو، له سه‌رتاسه‌رى مێژوو، و به ئێستا و ئایینده‌شه‌وه. ئه‌مه‌ش له‌به‌رئه‌و ڕۆڵه گرنگ و پڕبایه‌خانه‌ى كه په‌یامى په‌روه‌ردگار بۆ ئافره‌تى له‌سه‌ر ئاستى تاك و خێزان و كۆمه‌ڵگه، بڕیارداوه.
هه‌رله سه‌ره‌تاى به‌دیهێنانى مرۆڤایه‌تییه‌وه، خواى گه‌وره پیاو و ژنى كرد به هاوكار و ته‌واوكارى یه‌كتر له هه‌ڵگرتنى به‌رپرسیارێتى جێنشینیی و ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ى هه‌ساره‌ى زه‌ویدا. فه‌رمانه‌كانى په‌روه‌ردگار بۆ هه‌ردوو ڕه‌گه‌ز، له كردن یان نه‌كردن، واته فه‌رمان به چاكه و ڕێگریی له خراپه‌دا، وه‌كویه‌كن. هه‌روه‌ها له ئه‌نجامدانى په‌رستشه‌كانیشدا، هه‌ریه‌ك به تایبه‌تمه‌ندی خۆى، و له پاداشت و سزاشدا، هاوبه‌شن. له‌م سۆنگه‌یه‌وه، ڕۆڵ و كاریگه‌ریی ئافره‌ت، له سه‌رجه‌م بواره‌كانى ژیاندا، سه‌رچاوه ده‌گرێت. له‌م باسه‌دا تیشك ده‌خه‌ینه سه‌ر ڕۆڵى مرۆیی ئافره‌ت له ڕوانگه‌ى په‌یامى پێغه‌مبه‌رى سه‌روه‌ره‌وه (د.خ).
- مه‌به‌ست له چه‌مكى (ڕۆڵى مرۆیی) یان (مرۆڤبوون) چییه؟
بۆ ئه‌وه‌ى له ڕۆڵى مرۆیی یان (مرۆڤبوون)ى هه‌ریه‌ك له ژنان و پیاوان تێبگه‌ین، پێویسته ئاماژه به ڕۆڵى مێینه‌یی ژنان و نێرینه‌یى پیاوان بده‌ین. مێینه‌یی و نێرینه‌یى به بارى جیاكه‌ره‌وه‌ى ژنان و پیاوان داده‌نرێت، كه پشتده‌به‌ستێت به جیاوازبوونى ژنان و پیاوان له‌یه‌كتر، له ڕووى پێكهاته‌ى بایۆلۆژى و سه‌رجه‌م ئه‌رك و ڕۆڵ و به‌رپرسیاریتییه گرێدراوه‌كان به تایبه‌تمه‌ندییه بایۆلۆژییه‌كان، بۆیه ڕه‌نگدانه‌وه و به‌رجه‌سته‌بوونى مێینه‌بوون و نێرینه‌بوون به شوراى ماڵ و بوونى ژیانى خێزانى، سنورداركراوه . ڕۆڵى مرۆیی هه‌ردوو ڕه‌گه‌زیش بریتییه له سه‌رجه‌م ئه‌رك و ڕۆڵ و به‌رپرسیاریتییه‌كان كه پیاوان و ژنان له ده‌ره‌وه‌ى مالأ و له‌سه‌ر ئاستى ژیانى گشتى ئه‌نجامى ده‌ده‌ن.
گه‌ر باس له كاریگه‌ریی ڕۆڵى مرۆیی ئافره‌ت له سه‌رجه‌م بواره‌كانى ژیاندا بكه‌ین، پێویسته ئاماژه به‌وه‌بده‌ین، كه ئافره‌تیش به هه‌مان شێوه‌ى پیاو، به‌رپرسیار و (مكلفه)، واته ئه‌رك و كارى ده‌ره‌وه‌ى خێزان، ڕۆڵى مرۆیی گرنگى ئافره‌ته، كه پێویسته له كۆمه‌ڵگه‌دا بیگێڕێت، ئه‌مه‌ش له‌به‌ر ڕۆشنایی ئایه‌تى پیرۆزى:
(والمؤمنون والمؤمنات بعضهم اولياء بعض يأمرون بالمعروف وينهون عن المنكر ويقيمون الصلاة و يؤتون الزكاة ويطيعون الله ورسوله اولئك سيرحمهم الله ان الله عزيز حكيم) (التوبه: 71)
بێگومان سنورى فه‌رمان به چاكه و ڕێگریی له خراپه، پانتایی هه‌موو بواره‌كانى ژیانى كۆمه‌ڵایه‌تى، سیاسیی، ڕۆشنبیریی، ئابوریی، هتد ، ده‌گرێته‌وه. - پێداویستیه‌كانى به‌گه‌ڕخستنى ڕۆڵى مرۆیی ئافره‌ت:
گێڕانى ڕۆڵى مرۆییانه‌ى ئافره‌ت و به‌تواناكردنى له به‌شداریی كاریگه‌ر له ژیانى تایبه‌ت (خێزان) و گشتی (كۆمه‌ڵگه)دا، پێویستى به فه‌راهه‌مكردنى چه‌ندین پێداویستی و ڕه‌خساندنى هه‌لومه‌رجى گونجاوه، چ له‌سه‌ر ئاستى تاك ، چ له‌سه‌ر ئاستى خێزان، و هه‌روه‌ها له‌سه‌ر ئاستى كۆمه‌ڵگه.
1- له‌سه‌ر ئاستى تاك:
له بنه‌ڕه‌تدا هۆشیاریی و ڕۆشنبیریی ئافره‌ت، وه‌ك خودى خۆى، خاڵى ده‌سپێكى زانینى ڕۆڵ و ڕێبازى ژیان و په‌یامداریی و په‌یبردنه به ئامانج له بوون له‌م گه‌ردونه‌دا. هه‌ركات ئافره‌ت به‌م چه‌مكانه هۆشیاربوو، ئیتر له‌م سۆنگه‌یه‌وه ماف و ئه‌ركه‌كانى خۆى له ژیانى تایبه‌تى و گشتیدا دركپێده‌كات و پلان و كاتى گونجاو بۆ جێبه‌جێكردنیان داده‌ڕێژێت، و له‌مانه‌ش گرنگتر تێكه‌ڵیان ناكات و هه‌ر ئه‌ركێك له سیاقى خۆیدا ئه‌نجامده‌دات.
له لایه‌كیتره‌وه، هۆشیاریی و ڕۆشنبیریی ئافره‌ت، هه‌روه‌ك كاریگه‌ریی له‌سه‌ر گه‌شه‌پێدانى هزریی و مه‌عریفی و به‌هێزبوونى كه‌سێتى، به‌تایبه‌ت متمانه‌به‌خود هه‌یه، ئاواش كاریگه‌ریی له‌سه‌ر ڕوخسار و ڕواڵه‌ت به‌جێده‌هێڵێت و له جۆرى پۆشاك و به‌رگ پۆشین و سیستمى باڵاپۆشییدا به گشتی، ڕه‌نگده‌داته‌وه. له ئیسلامدا، درێژه‌دان به باسی باڵاپۆشیی و مه‌رجه‌كانى و چۆنیه‌تى تێكه‌ڵبوون به چالاكییه‌كانى كۆمه‌ڵگه تا ورده‌كاریی چۆنیه‌تى قسه‌كردن و ده‌ڕبرین و ته‌نانه‌ت شێوازى ڕێگه‌ڕۆیشتن ، كه ده‌توانین به كۆڕه‌فتارى باڵاپۆشیی ناوزه‌دى بكه‌ین ، به‌ڵگه گه‌لێكی مه‌زنن كه پێویسته ئافره‌تان ئه‌رك و رۆڵ و به‌رپرسیارێتى مرۆییانه‌ى خۆیان له كۆمه‌ڵگه‌دا، بگێڕن. كه‌واته سیستمى باڵاپۆشیی یه‌كێكه له پێداویستیه‌كانى گێڕانى ڕۆڵى مرۆییانه‌ى ئافره‌ت له كۆمه‌ڵگه‌دا. ئه‌م سیستمه‌ش وه‌نه‌بێت ته‌نها ئافره‌تان بگرێته‌وه، به‌ڵكو ڕێنماییه قورئانیه‌كان بۆ هه‌ردوو ڕه‌گه‌زه، و له پێشدا بۆ پیاوان فه‌رمان به چاوپارێزیی ده‌كات ، دواتر هه‌مان فه‌رمان به ژنان به زیادكردنى ته‌كلیفى باڵاپۆشیی، به‌یان ده‌كات.
( قُل لِّلْمُۆْمِنِینَ يغُضوا مِنْ أَبْصَارهِمْ ويحْفَضوا فُرُوجَهُمْ ذَٰلِكَ أَزْكَىٰ لهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا يصْنَعُونَ (30) وقُل لِّلْمُۆْمِنَاتِ يغْضضنَ مِنْ أَبْصَارهِنَّ ويحْفَظنَ فُرُوجَهُنَّ ولا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظهَرَ مِنْهَا وليضربْنَ بِخُمُرهِنَّ عَلىٰ جُیُوبِهِنَّ ولا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولتِهِنَّ أَوْ ابائهِنَّ أَوْ ابَا‌ءِ بُعُولتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَا‌ءِ بُعُولتِهِنَّ أَوْ إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَنِی إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَنِی أَخَواتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَڵكَتْ أَیْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِینَ غَیْر أُولِی الْإِرْبَه‌ِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الّذینَ لمْ يظهَرُوا عَلىٰ عَوْرَاتِ النِّسَا‌ءِ ولا يضربْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلمَ مَا یُخْفِینَ مِن زِینَتِهِنَّ وتُوبُوا إِلى اللَّهِ جَمِیعًا أَیُّهَ الْمُۆْمِنُونَ ڵعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ( (31) النور.
بێگومان ئه‌م سیستمه به‌رز و پێشكه‌وتووه بۆ مامه‌ڵه‌ى ڕه‌فتاریی هه‌ردوو ڕه‌گه‌ز له‌گه‌لأ یه‌كتر، بۆ ده‌ره‌وه‌ى سنورى مه‌حره‌مه‌كان، واته خێزانه، و ئافره‌ت و پیاو به پاراستنى سنوره‌كانى خواى گه‌وره، ده‌توانن ڕۆڵى مرۆییانه‌ى خۆیان له كۆمه‌ڵگه‌دا، بگێڕن.
كۆڕه‌فتارى باڵاپۆشیی ئافره‌تان له زۆر نه‌خۆشیی ده‌رونى ده‌پارێزێت، له نمونه‌ى Body Dysmorphic Disorder (BDD) كه شڵه‌ژانێكى وه‌سواسى ده‌رونى بێ ئه‌ندازه سه‌باره‌ت به شێوه و ڕوخسار بۆ كه‌سى توشبوو دروست ده‌كات و واده‌كات وێنه‌ى جه‌سته‌یی خۆى (Body Image)ڕه‌تبكاته‌وه. توێژینه‌وه ده‌رونییه‌كانى كۆمه‌ڵێك له زانایانى به‌ریتانى ده‌ریده‌خه‌ن كه ژنانى باڵاپۆش، زیاتر متمانه‌یان به‌خۆیه و له وێنه‌ى جه‌سته‌یی خۆیان ڕازین .
2- له‌سه‌ر ئاستى خێزان:
ئاشكرایه كه هه‌ردوو ڕه‌گه‌زه پێكهێنه‌ره‌كه‌ى مرۆڤایه‌تى، بونه‌وه‌رى كۆمه‌ڵایه‌تین و ناتوانن به دووره‌په‌رێزیی و گۆشه‌گیریی ژیان بكه‌ن، به‌ڵكو له چوارچێوه‌ى خێزاندا، ژیانیان به شێوه‌یه‌ك ڕێكخراوه كه هه‌رگیز ناتوانن دوور له‌و لانه پڕسۆز و خۆشه‌ویستیه، ژیانێكى ئاسوده و ده‌روندروست، به‌دیبهێنن. لێره‌وه خێزان، ئه‌ركى گه‌وره‌ى ده‌كه‌وێته‌ئه‌ستۆ له په‌روه‌رده و پێگه‌یاندنى تاكى هۆشیار و ته‌ندروست و پێشكه‌شكردنیان به كۆمه‌ڵگه.
ئاماده‌كردن و زه‌مینه‌سازیی به‌گه‌ڕخستنى ڕۆڵى مرۆیی ئافره‌ت، له خێزانه‌وه ده‌ست پێده‌كات، ئه‌وه‌ش به به‌جێهێنانى ژماره‌یه‌ك ئه‌ركى گرنگى وه‌ك: پیاده‌كردنى ڕێنماییه‌كانى قورئان و سوننه‌تى پێشه‌واى مرۆڤایه‌تى (د.خ)، له ئاشنابوون به ماف و ئه‌ركه‌كانى هاوسه‌ران لاى یه‌كتر، و هه‌روه‌ها تێگه‌یشتن له مافه‌كانى مناڵان له‌سه‌ر دایبابان، له نمونه‌ى دڵخۆشیی و پێشوازیكردن له له‌دایكبوونى كۆرپه‌ى كچ و جیاكارینه‌كردنى سۆزداریی و ماددى له نێوان كوڕان و كچان، و ئاماده‌كردنیان بۆ ژیانى داهاتوو، به ناساندنى بنه‌ماكانى باوه‌ڕ و فێركردنى په‌رستشه‌كان و ئه‌ته‌كێتى مامه‌ڵه‌ى كۆمه‌ڵایه‌تى و گرنگیدان به خوێندن و زانست و زانیارییان. به كورتى پێویسته دایبابان ته‌نها چاویان له‌سه‌ر دابینكردنى پێداویستییه ماددیه‌كان نه‌بێت و په‌روه‌رده‌ى ده‌رونى و كۆمه‌ڵایه‌تى و هزریی و جه‌سته‌یی فه‌رامۆشبكه‌ن. ئه‌گه‌ر كوڕان و كچان به‌م شێوه‌یه په‌روه‌رده‌بكرێن، كه‌سێتیان به‌هێزده‌بێت و له داهاتوودا ده‌توانن ئه‌ركه‌كانى خۆیان له‌سه‌ر ئاستى خێزان، هه‌روه‌ها كۆمه‌ڵگه‌ش، سه‌ركه‌وتووانه جێبه‌جێ بكه‌ن و ڕووبه‌ڕووى ئاسته‌نگه‌كانى ژیان ببنه‌وه.
3- له‌سه‌ر ئاستى كۆمه‌ڵگه:
ئاستى هۆشیاریی و ڕۆشنبیریی كۆمه‌ڵگه‌كان هۆكارێكى كاریگه‌رن بۆ چه‌سپاندنى سیستمى سیاسیی و كۆمه‌ڵایه‌تى گه‌شه‌سه‌ندوو، كه له سایه‌یدا تاكه‌كان هه‌ست به بوون و ئینتیما و پارێزراوى شكۆمه‌ندیی وخۆشه‌ویستى نیشتمان ده‌كه‌ن، به مافه‌كانیان ئاسوده‌ن و ئه‌ركه‌كانى سه‌رشانیان دڵسۆزانه ڕاده‌په‌ڕێنن. كۆمه‌ڵگه‌ى هۆشیار و پێشكه‌وتوو، زه‌مینه‌سازیی بۆ به‌شدارى ڕۆڵه‌كانى له هه‌ردوو ڕه‌گه‌ز و میكانیزمى شیاو بۆ به‌گه‌ڕخستنى توانا و لێهاتووییه‌كانیان ده‌ڕه‌خسێنێت. هه‌روه‌ك ده‌سه‌ڵاته جیاوازه‌كانى دادوه‌ریی، یاسادانان، جێبه‌جێكردن، میدیا و رێكخراوه و دامه‌زراوه‌كانى كۆمه‌ڵگه‌ى مه‌ده‌نى، به‌كارن و هه‌ریه‌كه‌یان له كه‌ناڵى خۆیه‌وه، خزمه‌ت به هاونیشتمانیان ده‌كات.
به پێچه‌وانه‌وه له كۆمه‌ڵگه دواكه‌تووه‌كاندا، هه‌ندێك دابونه‌ریتى هه‌ڵه جێى یاسا و ڕێساكانى شه‌ریعه‌تى خواى گه‌وره و یاسا دانراوه‌كانیش ده‌گرنه‌وه. له‌و دابونه‌ریته هه‌ڵانه‌ى ئافره‌تانى پێده‌چه‌وسێنرێته‌وه، به پله‌دوو ته‌ماشاكردن و جیاكاریی و بێبه‌شكردن له مافه‌كانى خوێندن و میرات و موڵكدارێتى و خوێنبایی و شیربایی، و به‌كاڵاكردن و بازرگانى پێوه‌كردن و ڕواڵه‌تگه‌رایی و زاڵكردنى گوتارى جه‌سته به‌سه‌ر تواناى هزریی و ڕۆشنبیریی، و هتد، هه‌موو ئه‌مانه‌ش ئاسته‌نگى سه‌ره‌ڕێی وه‌لانانى ڕۆڵی مرۆییانه‌ى ئافره‌ت و په‌راوێزخستنى تواناكانیه‌تی.
سه‌ڕاى ئه‌مانه‌ش، له كۆمه‌ڵگه‌دا دواكه‌وتووه‌كاندا، نزمى ئاستى هۆشیاریی و نه‌خوێنده‌واری ڕۆشنبیریی (الأمیه الپقافیه) سه‌رده‌كێشێت بۆ شوێنكه‌وتنى كوێرانه و هاورده‌كردنى فیكرى نامۆ و ڕاكردن به شوێن مۆدێلات، و سه‌ره‌نجام به‌كاڵاكردنى ئافره‌تان و بازرگانیكردن به جه‌سته و به‌رزكردنه‌وه‌ى فرۆشى كاڵاكان به تایبه‌ت بابه‌ته‌كانى جوانكاریی و ئه‌نجامدانى نه‌شته‌رگه‌ریی جوانكاریی ناپێویست و ڕه‌واجدان به سایت و پێگه ئه‌له‌كترۆنیه‌كان. به پوختى ده‌توانین بڵێین له‌م جۆره كۆمه‌ڵگانه‌دا، ڕۆڵی مرۆییانه‌ى ئافره‌ت له نێوان چه‌قبه‌ستوویی به دابونه‌ریتى هه‌ڵه له‌لایه‌ك، و شوێنكه‌وتنى كوێرانه و هاورده‌كردنى فیكرى نامۆ، له‌لایه‌كی دیكه‌وه، ونده‌بێت.
بوارێكى زۆرگرنگى دیكه كه یه‌كێكه له پێداویستییه‌كانى ڕۆڵی مرۆییانه‌ى ئافره‌ت و پێویسته له كومه‌ڵگه‌دا بچه‌سپێنرێت مافه‌كانى ئافره‌ته. ئاشكرایه به‌بێ ده‌سته‌به‌ركردنى مافه‌كان، ناكرێت ئه‌ركه‌كان جێبه‌جێ بكرێن. له‌و مافانه:
1- مافه ڕۆشنبیرییه‌كان
مافى خوێندن و خوێنه‌ده‌واری و ڕۆشنبیریی، مافى هه‌موو تاكێكه به هه‌ردوو ڕه‌گه‌زه‌وه. بێگومان به‌بێ به‌دیهێنانى ئه‌م مافه، تاكه‌كان ناتوانن به ئه‌ركى سه‌رشانیان له بواره جیاوازه‌كانى ژیاندا ڕابگه‌ن. له په‌یامى پێغه‌مبه‌رى سه‌روه‌ردا (صلى الله علیه و سلم)، پێگه‌یه‌كى مه‌زن به زانست و پرۆسه عه‌قڵییه‌كان له بیركردنه‌وه و تێڕامان و تێفكرین دراوه. له قورئانى پیرۆزدا ، 779 جار وشه‌ى (علم) به شێوازى جیاواز هاتووه، كه به تێكرایی هه‌ر سوره‌تێك 7 جار وشه‌ى (علم) یان داتاشراوه‌كانى به‌رده‌كه‌وێت. هه‌ندێك وشه‌ی تریش هاتوون كه زۆرجار واتاى (علم) ده‌گه‌یه‌نن، وه‌ك: (الیقین، الهدى، العقل، الفكر، النظر، الحكمة، الفقه، البرهان، الدلیل، الحجة، الایة، البینة) ، و هتد.
له فه‌رموده‌ى پیرۆزیشدا، بایه‌خ و گرنگییه‌كى زۆر به فێربوون و فێركردن و زانست و ڕۆشنبیریی دراوه، بۆ نمونه: فه‌رموده‌ى (فضلُ العالمِ على العابِدِ ، كفَضلِی على أدناكم ، إِنَّ اللهَ عزَّ وجلَّ وملائِكتَهُ ، و أهل السمواتِ والأرض ، حتى النملة‌َ في جُحْرها ، وحتى الحوتَ ، لیُصَلُّونَ على معلِّمِ الناسِ الخير) .
ئه‌مه‌ش له‌به‌ر ئه‌وه‌یه كه زانست و خوێنده‌وارى بناغه و داینه‌مۆى پێشكه‌وتنى هه‌موو میلله‌تێكن، و به زانست و زانیاریی و دڵسۆزیی له كاردا، پلانى گه‌شه‌سه‌ندن و ڕێگاچاره‌ى گرفته‌كان، داده‌نرێن. ته‌نانه‌ت جیاوازى ئاستى پێشكه‌وتنى میلله‌تان به ڕێژه‌یه‌كى زۆر له‌سه‌ر خوێندن و زانست وه‌ستاوه، كه شاده‌مارى ژیانى كۆمه‌ڵگه‌كان و بناغه‌ى دروستكردنى شارستانیه‌ته‌كانى مێژووى مرۆڤایه‌تین.
سه‌باره‌ت به خوێندن و ڕۆشنبیریی ئافره‌تان، له فه‌رموده‌ى پیرۆزدا هاتووه: ( أَیُّما رَجُلٍ كانَتْ عِنْدَهُ ولِیدَه‌ٌ، فَعَلَّمَها فأحْسَنَ تَعْلِیمَها، وأَدَّبَها فأحْسَنَ تَأْدِیبَها، ثمَّ أعْتَقَها وتَزَوَّجَها فَلهُ أجْرانِ) . هه‌روه‌ها أبو سه‌عید گێڕاویه‌ته‌وه كه ئافره‌تێك هات بۆ لاى پێغه‌مبه‌رى پێشه‌وا (صلى الله علیه و سلم)، و وتى: (یا رسول الله ذهب الرجال بحدیثك، فأجعل لنا من نفسك یوما نأتیك تعلمنا مما علمك الله) ، هه‌ر بۆیه پێغه‌مبه‌رى سه‌روه‌ر (د.خ)، ده‌ستخۆشیی له ژنانى ئه‌نصار ده‌كرد و ده‌یفه‌رموو: شه‌رم و حه‌یا ڕێگرنییه له‌به‌رده‌م تێگه‌یشتن و فێربوونى ئاینه‌كه‌یان . هه‌روه‌ها له سوننه‌دا هاتووه كه پێغه‌مبه‌رمان (د.خ) پشتگیریی شفاى كچى عبدالله ی كردووه تا حه‌فصه‌ى كچى عومه‌ر، دایكى ئیمانداران، فێرى نوسین بكات. حافزى زه‌هه‌بیش ده‌ڵێت: “نه‌بیستراوه كه ژنێك فه‌رموده‌ى لاواز و هه‌ڵبه‌ستراوى گێڕابێته‌وه”، و شه‌وكانیش ده‌ڵێت: “هه‌رگیز زانایان گێرانه‌وه‌ى هه‌واڵیان له ژنانه‌وه ره‌تنه‌كردۆته‌وه ته‌نها له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ژنه، چه‌ندین سونه‌ت هه‌یه كه ته‌نها له لایه‌ن ژنێك له ئه‌سحابه‌وه گواستراوه‌ته‌وه”.
پوخته‌ى قسان، ئه‌و رۆڵه‌ی كه ئیسلام داوایده‌كات له ئافره‌ت، به‌بێ رۆشنبیری و خوێنده‌وارى ناكرێت به‌رجه‌سته بكرێت. چۆن ده‌كرێت (المؤمنون) و (المؤمنات) (اولیا‌ء) ی یه‌كتر بن و كار بۆ به‌دیهێننانی به‌رژوه‌ندییه‌كانی كۆمه‌ڵگه و پاراستنی له خراپه و گه‌نده‌ڵی بكه‌ن به‌ڵام زانست و زانیارى ته‌نها بۆ ره‌گه‌زێك قۆرخ بێت و ئه‌وی دیكه‌ى لێ بێبه‌ش بكرێت؟!
2- مافه كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان
ئیسلام ڕۆڵی ته‌واوكارانه‌ى بۆ ژنان و پیاوان داناوه كه پێویسته له هه‌موو بواره‌كانى ژیاندا ڕه‌نگبداته‌وه. له بوارى كۆمه‌ڵایه‌تیدا، ئیسلام ژیانى مرۆڤه‌كانى له خێزاندا ڕێكخستووه و به قه‌واره‌یه‌كى پیرۆز لێی ده‌ڕوانێت، كه پێویسته له‌سه‌ر بنه‌ماى سۆز و ڕێز و خۆشه‌ویستى، دابمه‌زرێت. ته‌نانه‌ت خێزان به یه‌كێك له به‌ڵگه‌كانى خواى گه‌وره له قورئانى پیرۆزدا باسكراوه، و هانى مرۆڤه‌كان ده‌دات بۆ پاراستن و ڕێزگرتن له‌م لانه‌یه و تێفكرین له باڵاده‌ستیى و زانایی و میهره‌بانیی خواى گه‌وره، كه ده‌فه‌رموێت: (ومِنْ اياٰتِهِۦٓ أَنْ خَلقَ لكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوٰجًا لِّتَسْكُنُوٓاْ إِلیْهَا وجَعَل بَیْنَكُم مَّودَّة‌ً ورَحْمَة إِنَّ فِي ذٰلِكَ لاياٰتٍۢ لِّقَوْمٍۢ ێتَفَكَّرُونَ) الروم (21).
هه‌ر له‌م سۆنگه‌یه‌وه، ئاینى پیرۆزى ئیسلام بناغه‌ى سیستمى كۆمه‌ڵایه‌تی بۆ مرۆڤه‌كان داده‌ڕێژێت و ماف و ئه‌ركه‌كانیان بۆ دیاریده‌كات و داواده‌كات سنوره‌كان بپارێزرێن.
جه‌ختكردنه‌وه‌ى پاراستنى ڕێز و شكۆى ئافره‌تان له سه‌رجه‌م قۆناغه‌كانى ته‌مه‌نیاندا، وه‌ك كچ، هاوسه‌ر، دایك، خوشك، هتد، به‌ڵگه‌ى مه‌زنیی و پێشكه‌وتوویی ئه‌م په‌یامه پیرۆزه‌یه. ئیسلام مافى ژیان و پاراستنى كه‌رامه‌تى مرۆیی ئافره‌تى گه‌ڕانده‌وه . له ڕێنماییه‌كانى قورئان و فه‌رمووده‌دا، ئاماژه به چه‌ند نمونه‌یه‌ك ده‌ده‌ین:
• قورئان ڕه‌خنه‌ى توند له‌وانه ده‌گرێت كه پێشوازیی له كۆرپه‌ى كچ ناكه‌ن و له داخان ڕوویان ڕه‌ش هه‌ڵده‌گه‌ڕێت: (وإذَا بُشِّرَ أَحَدُهُم بِالْأُنثىٰ ظلَّ وجْهُهُ مُسْودًّا وهُو كَظیمٌ) النحل (58)، كه‌واته كردارى ڕاست خۆشحاڵ بوونه به به‌خششى خواى گه‌وره كچ بێت یاخود كوڕ.
• له فه‌رمووده‌دا هاتووه: (خیركم خیركم لأهله وأنا خیركم لأهلی) و( استوصوا بالنسا‌ء خیرا).
• هه‌روه‌ها هاتووه: جا‌ء رجل إلى رسول الله (د.خ) فقال: یا رسول الله، من أحق الناس بحسن صحابتی؟ یعنی: صحبتی، قال: أمك، قال: ثم من؟ قال: أمك، قال: ثم من؟ قال: أمك، قال: ثم من؟ قال: أبوك .
• مافى ئافره‌تان له ده‌ربڕینى ڕا و هه‌ڵوێستى خۆیان و مافى گوێ لێگرتن و گفتوگۆكردن سه‌باره‌ت به كێشه‌كانى ژیانیان، ئه‌مه‌ش به ڕوونى له سوره‌تى (المجادلة) دا، به‌سه‌رهات و هه‌ڵویستى خاتوو خه‌وله، تۆماركراوه.
زۆرینه‌ى كێشه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانى ئه‌م سه‌رده‌مه له‌وه‌وه سه‌رچاوه‌ده‌گرن كه په‌روه‌رده‌ى كۆمه‌ڵایه‌تى له به‌خشینى متمانه و سۆز و ڕێز و خۆشه‌ویستى و پاراستنى سنوره‌كان كه‌موكورتیان تێدایه و دابینكردنى پێداویستییه ماددیه‌كانى خێزان زاڵه به‌سه‌ر گرنگیدان به لایه‌نى مه‌عنه‌وی و په‌روه‌رده‌ى ئیمانی، و ته‌ندروستى ده‌رونى و په‌یوه‌ندییه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان.
3- مافه ئابورییه‌كان
ئایینى ئیسلامی پیرۆز، شیاوێتى یاسایی و مافه ئابورییه‌كانى ئافره‌تى له شه‌ریعه‌تدا چه‌سپاند، به هێنانه‌دى ئه‌و مافانه‌ش ئافره‌تان ده‌توانن ڕۆڵى مرۆییانه‌ى خۆیان، وه‌ك ته‌واوكاری پیاوان له كۆمه‌ڵگه‌دا ، بگێڕن. مه‌به‌ست له مافه ئابورییه‌كان مافه‌كانى كاركردن، نه‌فه‌قه‌كێشان، موڵكدارێتى، بازرگانیی، وه‌به‌رهێنان، ماره‌یی ، و میراته بۆ ئافره‌تان . له ڕاستیدا، چه‌سپاندنى ئه‌م مافانه، شۆڕشێك بوو كه په‌یامى سه‌روه‌رمان (د.خ) بۆ گێڕانه‌وه‌ى شكۆى مرۆیی ئافره‌تان و مافى مافخوراوان، به‌رپایكرد، و بۆ هه‌تاهه‌تایش خواى گه‌وره له قورئانى پیرۆزدا تۆماریكرد تا به تێپه‌ڕبوونى كات ئه‌م مافانه زه‌وتنه‌كرێنه‌وه و پێشێل نه‌كرێن. خاتوو خه‌دیجه، دایكى موسڵمانان، (ڕه‌زاى خواى لێ بێت)، كه خاوه‌نكارێكى سه‌ركه‌وتوو بوو و له بوارى بازرگانیدا كاریده‌كرد، نمونه‌یه‌كى جوانى له ڕۆڵى مرۆیی ئافره‌تدا نه‌خشاندووه. ئیسلام ڕێزى له ڕۆڵى ئافره‌ت له بوارى ئابوریدا گرتووه، و پێغه‌مبه‌رى پێشه‌وامان (د.خ) هانى ژنانى ده‌دا تا پاره و ماڵیان ڕۆڵى له گه‌شه‌پێدانى كۆمه‌ڵگه‌دا هه‌بێت، و ده‌یفه‌رموو (تصدقوا، تصدقوا، و كان أكثر من یتصدق من النسا‌ء).
4- مافه سیاسییه‌كان
له ژێر ڕۆشنایی ئایه‌تى پیرۆزى (والمؤمنون والمؤمنات بعضهم اولياء بعض يأمرون بالمعروف وينهون عن المنكر ويقيمون الصلاة و يؤتون الزكاة ويطيعون الله ورسوله اولئك سيرحمهم الله ان الله عزيز حكيم) (التوبه: 71)، به‌شداریی ساسیی ئافره‌ت، پانتاییه‌كى به‌رفراوان ده‌گرێته‌وه له فه‌رمانكردن به چاكه و سوودى گشتى و رێگیریی له خراپه و گه‌نده‌ڵكاریی. له كاروانى سه‌رجه‌م پێغه‌مبه‌ران و پێغه‌مبه‌ری پێشه‌واماندا (د.خ)، ڕۆڵی مرۆیی ئافره‌ت له هه‌موو قۆناغه‌كانى بانگه‌واز و په‌یامى خواى گه‌وره‌دا پرشنگده‌داته‌وه. ئافره‌تان له‌م پێناوه‌دا سه‌رمه‌شقى كرداریی و پێشه‌نگ و شایسته‌ى په‌ندلێوه‌رگرتن و پیاده‌كردنن، ناكرێت ڕۆڵى به‌رچاوى ژنان له بڕواهێنان و متمانه به پێغه‌مبه‌رى پێشه‌وا (د.خ) ، ئارامگرتن له‌سه‌ر ئازاروئه‌شكه‌نجه، شه‌هیدبوون له پێناو بیرباوه‌ڕ، و كۆچكردن بۆ حه‌به‌شه و مه‌دینه، به‌شدارییان له سه‌رخستنى په‌یام و به‌یعه‌تدان و ڕاوێژپێكردنیان ته‌نانه‌ت له كاروبارى سه‌ربازییدا، نادیده‌بگیرێن و به به‌شدارى سیاسیی ناوزه‌دنه‌كرێن.
له‌به‌رئه‌وه‌ى ئافره‌ت نیوه‌ى كۆمه‌ڵگه‌ى مرۆڤایه‌تی پێكده‌هێنێت و رۆڵی ته‌واوكاریی هه‌یه ناكرێت له بوارى سیاسه‌ت به واتا فراوانه‌كه‌ى به دوور بێت و نوێنه‌رایه‌تییه‌كی ڕاسته‌قینه‌ى نه‌بێت. به پێی ڕای زۆرێك له بیرمه‌نده ئیسلامییه‌كان له‌وانه‌ش زاناى كورد پرۆفیسۆر دكتۆر مسته‌فا زه‌ڵمی، ئه‌و (ولایه) ی كه له ئایه‌تی پیرۆزى (والمؤمنون و المؤمنات بعضهم أولیا‌ء بعض یأمرون بالمعروف وینهون عن المنكر) دا ئاماژه‌ى پێكراوه مه‌به‌ست پێی به‌شدارییه‌كی ته‌واوى ژیانی سیاسیی و گرتنه‌ده‌ستی پۆسته‌كانه له لایه‌ن ئافره‌تانه‌وه و بوارى فه‌رمانكردن به چاكه و نه‌هی له خراپه، پێویستی به هۆشیاری سیاسیی و بوێری و ڕه‌خنه‌گرتن هه‌یه، كه ئه‌مرۆ خۆی له كارى حیزبیی و ڕێكخراوه‌یی و حكومیدا ده‌بینێته‌وه. زۆرێك له زانا و لێكۆڵه‌رانى هاوچه‌رخیش هه‌مان ڕایان هه‌یه، و پێیانوایه له ڕووى به‌ڕێوه‌بردنی هه‌ر پۆستێك به ڕه‌هه‌ندی گشتى كۆمه‌ڵگه‌وه په‌یوه‌ست بێت، هیچ جۆره جیاوازییه‌ك له نێوان ئافره‌ت و پیاودا بوونى نییه، له‌وانه‌ش شیخ محمد عبده، رفاعه طهطاوي، قاسم أمین، الطاهر الحداد، محمد المهدی الحجوی، ظافر القاسمی، عبدالحمید الشورابی، د.توفیق الشاوی).
له لایه‌كی دیكه‌وه ئه‌و بڕیار و یاسایانه‌ى له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاته جیاوازه‌كانه‌وه ده‌رده‌چن، به ڕاسته‌وخۆیی بێت یان ناڕاسته‌وخۆیی، په‌یوه‌ندییان به ژیانی ئافره‌تانیشه‌وه هه‌یه، ئیتر چۆن ده‌كرێت له‌گه‌ڵ ئه‌و ژماره‌ى زۆره‌ى ژنان، نوێنه‌ریان له ناوه‌نده‌كانی بڕیاردا نه‌بێت؟؟ یان توانا و لێهاتنه‌كانیان بۆ سودی كۆمه‌ڵگه، به‌گه‌ڕنه‌خرێن؟؟ بۆیه به‌شداری به‌رفراوانی ژنان له سه‌رجه‌م كایه سیاسییه‌كاندا مافێكی ڕه‌وا و بنه‌ڕه‌تی خۆیانه. - نمونه‌كانى ڕۆڵى مرۆیی ئافره‌ت له په‌یامى پێغه‌مبه‌رى سه‌روه‌ردا:
گه‌ر له كاروانى پێغه‌مبه‌رانى خواى گه‌وره بڕوانین، ڕۆڵ و به‌شداریی كاریگه‌رانه‌ى ئافره‌ت به ڕوونى دیاره. ئافره‌ت به‌شێوه‌یه‌كى كاره‌كیی سه‌لماندویه‌تى كه به‌هێزه و به‌هێزكه‌ریشه، له لایه‌كه‌وه خۆى وه‌ك كه‌سێتییه‌كى به‌هێز ڕۆڵى مرۆییانه‌ى له كۆمه‌ڵگه‌دا گێڕاوه و له لایه‌كی تریشه‌وه، به‌هێزكه‌ر و پشتیوانى پێغه‌مبه‌ران و په‌یامه‌كه‌یان بووه. هه‌ربۆیه ڕۆڵى كاریگه‌ریان له قورئانى پیرۆزدا به هه‌تاهه‌تایی، تۆماركراوه و نه‌خشێنراوه، ده‌كرێت لێره‌دا ئاماژه به چه‌ند نمونه‌یه‌كى قورئانی بده‌ین:
یه‌كه‌م: سه‌ربه‌خۆیی بیركردنه‌وه و بیروباوه‌ڕ
له په‌یامى پێغه‌مبه‌راندا (سه‌لامى خوایان له‌سه‌ر بێت)، ئافره‌تان خاوه‌نى سه‌ربه‌خۆیی بیركردنه‌وه و بیروباوه‌ڕى خۆیان بوون ، و ته‌نها وابه‌سته‌ى بیروبڕواى پیاوانى خێزان و بنه‌ماڵه‌كه‌یان نه‌بوون، ئه‌م هه‌ڵویستانه له قورئانى پیرۆزدا تۆماركراون:
(ضرَبَ اللَّهُ مَثلًا لِّلَّذِینَ كَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وامْرَأَتَ لُوط كَانَتَا تَحْتَ عَبْدَیْنِ مِنْ عِبَادِنَا صَالِحَیْنِ فَخَانَتَاهُمَا فَلمْ یُغْنِێا عَنْهُمَا مِنَ اللَّهِ شَیْئًا وقِیل ادْخُلا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِینَ (10) وضَرَبَ اللَّهُ مَثلًا لِّلَّذِینَ امَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قَالتْ رَبِّ ابْنِ لِی عِندَكَ بَیْتًا فِي الْجَنَّة‌ِ ونَجِّنِی مِن فِرْعَوْنَ وعَمَلِهِ ونَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ(11) (سورة التحریم).
دووه‌م: پێگه‌ى ئافره‌تان له خێزاندا
ئافره‌تان پێگه‌یه‌كى به به‌ها و گرنگیان له خێزاندا پێدراوه، له ڕۆڵه‌كانى دایك، خوشك، كچ، و هاوسه‌ر، له قۆناغه جیاوازه‌كانى ته‌مه‌نیاندا. له هه‌مان كاتدا ڕۆڵى مرۆیی خۆیان له په‌یامى سه‌رجه‌م پێغه‌مبه‌راندا گێڕاوه، بۆ نمونه:
• ڕۆڵى دایكانى مه‌زنى وه‌ك هاوسه‌رى عیمران، سه‌روه‌رمان خاتوو مه‌ریه‌م (دایكى سه‌روه‌رمان عیسا)، خاتوو هاجه‌ره (دایكى سه‌روه‌رمان اسماعیل)، هه‌روه‌ها دایكى پێغه‌مبه‌ر موسا (سه‌لامى خوای گه‌وره له هه‌موویان بێت).
• وه‌ك هاوسه‌ر، ڕۆڵى دایكانمان خاتوو خه‌دیجه و خاتوو عائیشه، هه‌روه‌ها خاتوو هاجه‌ر و خاتوو ساره، (سه‌لامى خوای گه‌وره له هه‌موویان بێت)، به نه‌مرى له مێژوودا، ده‌مێنێته‌وه.
• وه‌ك خوشك ڕۆڵى زیره‌كیی و لێهاتوویی خوشكى پێغه‌مبه‌ر موسا (سه‌لامى خوای گه‌وره‌ى له‌سه‌ر بێت)، له قورئانى پیرۆزدا، تۆماركراوه.
• وه‌ك كچ، ڕۆڵى شایسته و كاریگه‌ریی كچانى پێغه‌مبه‌ر شوعه‌یب (سه‌لامى خوای گه‌وره‌ى له‌سه‌ر بێت)، دیسان له قورئانى پیرۆزدا، تۆماركراوه. كه جێی له‌سه‌ر وه‌ستان و تێڕامانه، و چۆن به پاراستنى كه‌سێتى و ئافره‌تێتى خۆیان، به‌شدارى ژیانى كۆمه‌ڵگه ده‌كه‌ن و به به‌جێهێنانى ڕۆڵى مرۆییانه‌ى خۆیان، یارمه‌تى باوكى به‌ساڵاچوویان ده‌ده‌ن.
سێیه‌م: ڕۆڵى ئافره‌ت له حوكمڕانیی و ده‌وڵه‌تداریدا
قورئانى پیرۆز، ڕۆڵى خاتوو به‌لقیس و به‌سه‌رهاتى میلله‌ته‌كه‌ى به ورده‌كارییه‌وه ئاماژه‌پێداوه ، و به نمونه‌ى حاكمێكى دانا و ڕاوێژكار و دووربین، تۆماریكردووه.
شایانى باسه، كه زۆرینه‌ى ڕه‌های نمونه‌كانى قورئان، ، نمونه‌ى ئه‌رێنى و چالاك و كاریگه‌رن و ڕه‌نگدانه‌وه‌ى ڕۆڵى مرۆییانه‌ى ئافره‌تن له ژیانى كۆمه‌ڵگه‌دا. له كۆتاییدا، ده‌گه‌ینه ئه‌و به‌ره‌نجامه‌ى كه ئافره‌تان له په‌یامى پێغه‌مبه‌ری پێشه‌واماندا (د.خ)، سه‌ڕاى بوونى پێگه‌ى به‌هێز وه‌ك مێینه له چوارچێوه‌ى ژیانى تایبه‌تى خێزانیدا، گێڕانى ڕۆڵى مرۆییانه‌یان له سه‌رجه‌م كایه‌كانى كۆمه‌ڵگه‌دا، داواكراوه و به ته‌واوكاری ئه‌رك و ڕۆڵى پیاوان داده‌نرێت بۆ ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ى زه‌وى و به‌جێهێنانى ئه‌ركه‌كانى جێنشینی خواى به‌دیهێنه‌ر و په‌روه‌ردگار.
سه‌رچاوه‌كان
1- قورئانى پیرۆز
2- فه‌رموده‌كانى پێغه‌مبه‌ر (صلى الله علیه و سلم)
3- پ.ی.د. عالیه فه‌ره‌ج مسته‌فا ( 2016): سیمنارى پرسى ژن له ئه‌پڕۆچه قورئانیه‌كاندا
4- د. محمد عماره
https://www.youtube.com/watch?v=fhhFhn_ggpQ
5- فائیز ابراهیم محمد (2015): ئافره‌ت له قه‌فه‌سى ئازادیدا، هه‌ولێر، چاپخانه‌ى ڕۆژهه‌ڵات
6- مصطفى الطحان (1999): المرأة في موكب الدعوة، دار التوزیع و النشر الاسلامیة، الطبعه الاولى
7- د. عمر عبدالعزیز (2010): مافه گشتییه‌كانى ژنان له ئیسلامدا، زنجیره‌ى په‌یامه‌كانى خوشكان، چه‌پكى سێهه‌م، ژماره 25
8- د. ئه‌یوب عه‌لى زه‌ڵمى (2021): ئافره‌ت له ڕوانگه‌ى ئیسلامه‌وه، زنجیره‌ى شه‌ن و كه‌و (16)، ژماره‌ى سپاردن (1824)
9- بێخاڵ أبوبكرحسین (2003): بحث حول تطور الفكر النسوي في العالم الاسلامي.
10- بێخاڵ أبوبكرحسین (2021): باڵاپۆشیی له فیكرى د.شه‌حروردا: خوێندنه‌وه‌یه‌ك له ڕوانگه‌ى پرۆسه‌ى په‌یوه‌ندیگرتنى نازاره‌كییه‌وه، سه‌نته‌رى توێژینه‌وه و ڕاپرسى.
11- عبدالحلیم أبوشقة (2002): تحریر المرأة في عصر الرسالة، الجز‌ء الأول، الطبعة السادسهة.
12– https://www.almaany.com/answers/376463/
