د. عمر عبدالعزیز
چاره‌كى یه‌كه‌مى سه‌ده‌ى بیستى زاینى، به‌چالاكترین سه‌رده‌مى خه‌باتى كوردو ڕابوونى ڕۆشنبیریى نوێى نه‌ته‌وه‌كه‌مان ده‌ژمێردرێت، چونكه دامه‌زراندنى ده‌یان ڕێكخراوى چالاكى له‌خۆگرتووه، له‌وانه: (ئیتتیحادى محه‌ممه‌دى 1908)، (كۆمه‌ڵه‌ى ته‌عاون‌و ته‌ره‌ققى كورد 1908)، (كۆمه‌ڵه‌ى ئیصلاحى بنچینه‌یى 1909)، (كۆمه‌ڵه‌ى هێڤى ته‌له‌به‌ى كوردان 1912)، (كۆمه‌ڵه‌ى ته‌عالى كوردستان 1918)، (حزبى سه‌ربه‌خۆیى كوردیى 1918)، (ڕێكخراوه‌ى ژیانه‌وه‌ى كوردستان 1919)، (حزبى دیموكراتى كوردیى 1919)، (كۆمه‌ڵه‌ى ته‌شكیلاتى ئیجتیماعییه 1920)، (كۆمه‌ڵه‌ى خۆییبوون 1927).. هتد.
ئه‌وه‌ى من لێى ئاگاداربم له‌سه‌ر ئه‌و چالاكیى‌و جوڵانه‌وه ڕێكخراوه‌ییانه، ده‌یان توێژینه‌وه نوسراون‌و بڵاوكراونه‌ته‌وه، به‌ڵام له‌سه‌ر چالاكیى ئافره‌تانى كورد له‌و سه‌رده‌مه‌دا، كارێكى ئه‌وتۆ نه‌كراوه، كه شایانى هه‌وڵ‌و ماندووبوونیان بێت، بۆیه به پێویستم زانى له‌م كورته وتاره‌دا -وه‌ك نمونه- تیشكێك بخه‌مه سه‌ر چالاكیى ڕێكخراوێكى كاراى ئه‌و كاته به‌ناوى (جه‌معییه‌تى ته‌عالى ژنانى كورد)، وه‌ك ده‌سپێك‌و هاندانێكى ئافره‌تانى له‌مه‌ڕ خۆمان، كه ئاوڕێك له‌م به‌شه‌ى مێژووى میلله‌ته‌كه‌مان بده‌نه‌وه.
به‌ڵام پێش ئه‌وه‌ى بچمه سه‌ر باسى ئه‌و ڕێكخراوه، جێى خۆیه‌تى ئه‌وه دووپات بكه‌مه‌وه، كه له هه‌موو ئه‌و ڕێكخراوانه‌و چالاكییه فكریى‌و ڕوناكبیرییه‌كانى تریشدا، نه‌وه‌ى به‌درخانییه‌كان، له چالاكیى‌و به‌شداریى‌و ڕۆڵدا، پشكى شێریان هه‌بووه، بۆیه پێویسته وه‌ك وه‌فایه‌ك ئاماژه‌یه‌كیان پێ بكه‌م:
هه‌ستى نیشتیمانپه‌روه‌ریى‌و ئاینیى به‌درخانییه‌كان:
به‌درخانییه‌كانى مه‌حاڵى (بۆتان) له باكورى كوردستان، بنه‌ماڵه‌یه‌كى زۆر به‌تواناو نیشتیمانپه‌روه‌رو خه‌باتگێڕ بوون، ده‌یان كه‌سایه‌تییان تێدا هه‌ڵكه‌وتووه، ڕۆڵه‌ى به‌وه‌فاو لێهاتووى زۆریان له هه‌موو بواره سیاسى‌و كۆمه‌ڵایه‌تى‌و ڕۆژنامه‌نوسییه‌كاندا، پێشكه‌ش به كوردستان‌و نه‌ته‌وه‌ى كورد كردووه، له‌پێناوى ئازادیى نه‌ته‌وه‌كه‌یان‌و سه‌ربه‌خۆیى كوردستاندا، ده‌یان قوربانییان داوه، سه‌دان كه‌سیان تووشى زیندانیكران‌و نانبڕان‌و ده‌ركردن‌و دوورخستنه‌وه له نیشتیمان بوون. سه‌یر ئه‌وه‌یه كه له سه‌رده‌مى عوسمانییه‌كان‌و ئیتتیحادییه توندڕه‌وه‌كانیشدا – سه‌ره‌ڕاى ده‌ربه‌ده‌ركردن‌و دوورخستنه‌وه‌یان – چه‌ندین جار ناچاریان بوونه‌ته‌وه‌و له‌به‌ر لێهاتوویى‌و كه‌سایه‌تیی به‌هێزیان، كراونه‌ته والى‌و ڕاوێژكارو باڵیۆزو سه‌ركرده‌و فه‌رمانده‌ى سه‌ربازیى‌و له‌لایه‌‌ن عوسمانییه‌كانه‌وه چه‌ندین پۆستى به‌رزو گرنگیان دراوه‌تێ.
ئه‌م بنه‌ماڵه‌یه ده‌گه‌ڕێنه‌وه سه‌ر میربه‌درخانى كوڕى عبدوڵا خانى ناسراو به عه‌بدوڵاخانى مسته‌فا خانى سمایل خان، كه له بنچینه‌دا ده‌چنه‌وه سه‌ر هۆزى (عه‌زیزان)، كه هه‌ر له سه‌رده‌مى ده‌سه‌ڵاتى ئومه‌وییه‌كانه‌وه فه‌رمانڕه‌واى ناوچه‌ى جزیره‌و بۆتان بوون. “میر به‌درخان” ساڵى 1812ز، له 18 ساڵیدا بۆته میرى بۆتان، هه‌ر ئه‌وكاته كارخانه‌ى چه‌كسازیى‌و ته‌قه‌مه‌نیى دروستكردووه، دواتر له‌ساڵى 1842 به ناوى خۆیه‌وه دراوى لێداوه‌و ده‌سه‌ڵاتى گه‌یشتۆته سنه‌و موصل‌و ڕه‌واندزو ورمێ‌و وان.
یه‌كێك له تایبه‌تمه‌ندییه‌كانى ئه‌م بنه‌ماڵه‌یه كۆڵنه‌دان‌و لێبڕان بووه، هه‌ركه‌سیان ناوبه‌رى نمونه‌ى له‌خۆبورده‌یى‌و به‌رخۆدان بوون، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هه‌موویان خوێنده‌وارو ڕوناكبیرو دنیادیده بوون، زۆربه‌ى هه‌ره‌زۆریان یان میرو سه‌ركرده‌و ئیداریى بوون، یان ڕۆژنامه‌نوس‌و نوسه‌رو ڕوناكبیر بوون، یان دیپلۆماتكارو سیاسى بوون، كه‌م ناوه‌ندى سیاسى‌و ڕوناكبیرى له ئه‌وروپاو زۆرێك له وڵاتانى عه‌ره‌بیى هه‌ن، كه‌سێكى ئه‌م بنه‌ماڵه‌یه سه‌رنجى ڕانه‌كێشا بن، یان ناوى كه‌سێك یان كه‌سانێك له هه‌ڵكه‌وتووانى ئه‌م بنه‌ماڵه‌یه‌یان نه‌بیستبێت. ده‌كرێت لێره‌دا ناو له ده‌یانى وه‌ك: جه‌لاده‌ت به‌درخان، میقداد مه‌دحه‌ت به‌درخان، كامه‌ران به‌درخان، حامد به‌درخان، ئه‌حمه‌د به‌درخان، عبد الرحمن به‌درخان، عبد الرزاق به‌درخان، سوره‌ییا به‌درخان، ڕه‌وشه‌ن به‌درخان، عه‌لى شامیل، محمد صالح به‌درخان، ئه‌مین عه‌لى به‌درخان‌و چه‌ندینى تر ببه‌ین، كه هه‌ریه‌كه‌یان له گۆشه‌یه‌كه‌وه خه‌باتى هه‌یه‌و كه‌لێنێكى له بزوتنه‌وه‌ى سیاسى‌و ڕوناكبیریى نه‌ته‌وه‌ى كورددا پڕ كردۆته‌وه.
ئه‌مه له‌ڕووى نه‌ته‌وه‌ییه‌وه، له ڕووى ئاینپه‌روه‌ریشه‌وه (به‌درخان)ى باوكه گه‌وره‌یان كه‌سایه‌تییه‌كى زۆر بڕوادارو ئایندۆست بووه، زۆر خزمه‌تى ئه‌هلى زانستى شه‌رعیى‌و موسڵمانانى كردووه، لێره‌دا بۆ سه‌لماندنى به‌شێك له‌م تێڕوانینه، ناچارم هه‌ڵسه‌نگاندنێكى گه‌وره نوسه‌رى فه‌ره‌نسیى (كریس كۆچێرا)ى دۆست‌و پشتیوانى كورد، به به‌ڵگه بهێنمه‌وه، كه ده‌ڵێت: “میربه‌درخان پیاوێكى دیندارو به‌باوه‌ڕ بوو، زۆر به وردیى كارى به ڕێساو یاساو بنه‌ماكانى ئاین ده‌كرد، به پێى گوته‌ى ئه‌و مژده‌به‌رو مسیۆنیزه مه‌زهه‌بییه ئه‌مریكییانه‌ى كه سه‌ردانیان كردووه‌و دیتویانه، ده‌ڵێن: نوێژى له كاتى خۆیدا ده‌كرد. ئه‌و كه‌سانه‌ى كه دیتویانه ئه‌وه دووپات ده‌كه‌نه‌وه كه بیرى ئیسلامیى ڕۆڵێكى گه‌وره‌ى له به‌هێزكردن‌و پته‌وكردنى ده‌سه‌ڵاتى ئه‌ودا هه‌بووه.”(1)
له‌گه‌ڵ باسى ئه‌و هه‌سته ئیسلامییه‌دا، (كۆچێرا) ئه‌و شایه‌تییه‌ش ده‌دا، كه میر به‌درخان یه‌كه‌مین كه‌سه كه ده‌سه‌ڵاتێكى كوردیى له مێژووى هاوچه‌رخدا دروست كردبێت. بۆیه ده‌ڵێت: “به‌درخان ده‌یزانى كه چۆن له بازنه‌ى ته‌سكى تیره‌گه‌ریى‌و تایفه‌گه‌ریى بێته ده‌رێ‌و بۆ یه‌كه‌مین جار له سه‌رده‌مى تازه‌دا، ده‌سه‌ڵاتى نه‌ته‌وه‌یى كوردیى دروستكرد. هه‌ر ئه‌مه‌شه كه ئه‌م له میرێكى ئاسایى كورد، جیا ده‌كاته‌وه، بۆیه له ساڵى 1825ز كه‌وته بیرى ئه‌وه كه سه‌ربه‌خۆیى كوردستان كارێكى پێویسته.”
له به‌شێكى ترى گه‌واهیدانه‌كه‌یدا، (كۆچێرا) له‌هه‌ڵسه‌نگاندنى لایه‌نى ئیداریى‌و وێناكردنى حوكمڕانیى به‌درخاندا، دان به‌وه‌دا ده‌نێت كه له سه‌رده‌مى ئه‌ودا “چه‌ته‌یى‌و ڕێگریى بنبڕ بووه، ئه‌من‌و ئاسایش له هه‌موو كوردستاندا به‌رقه‌رار بووه، (2) ڕێبواران‌و گه‌شتیارانى ئه‌وروپایى ئه‌و سه‌روبه‌نده، گه‌واهى له‌سه‌ر ئه‌م حاڵه‌ته ده‌ده‌ن. بۆیه له دوا په‌یڤیدا، كۆچێرا ده‌ڵێت: “به‌درخان بێ چه‌ندو چوون، یه‌كێكه له قاره‌مانانى سه‌ربه‌خۆیى كوردى سه‌ده‌ى نۆزده‌هه‌م.”(3)
ساڵى 1847، به‌درخان له‌گه‌ڵ دوو كوڕیدا (میر سه‌عدو میر صالح) گیران‌و بران بۆ ئه‌سته‌نبول‌و كۆتایى به ده‌سه‌ڵاتى هات، به‌ڵام له ساڵى (1877ز) دا كاتێك كه شه‌ڕى ڕووس‌و عوسمانیى هه‌ڵگیرسا، عوسمانییه‌كان ناچارى به‌درخان بوونه‌وه‌و كردیانه سه‌ركرده‌ى سوپاى به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ى ڕووسه‌كان.
ئه‌م میره به‌پێى زۆربه‌ى سه‌رچاوه‌كان 21 كوڕو 21 كچى له پاش خۆى به‌جێ هێشتووه، بۆیه نه‌وه‌كانى به ده‌یان شارو شارۆچكه‌ى توركیاو سوریاو میصرو لوبنان‌و هه‌ندێك له شارانى ئه‌وروپیدا بڵاو بوونه‌ته‌وه‌و خاوه‌نى چه‌ندین پێگه‌ى سیاسى‌و كۆمه‌ڵایه‌تى‌و ڕوناكبیریى بوون.(4)
ئه‌م لێهاتن‌و به‌هره‌مه‌ندییه‌ى به‌درخانییه‌كان تایبه‌ت نه‌بووه به پیاوه‌كانیانه‌وه، به‌ڵكو زۆرێك له ژنه‌كانیشیان چالاك‌و لێهاتوو بوون. بۆ نمونه: ئه‌ندامى كاراى ڕێكخراوى (ته‌عالیى ژنانى كوردستان)یش- كه ساڵى 1918 له ئه‌سته‌مبوڵ دامه‌زرا – له‌ناو ژنه‌كاندا، (دولبه‌ر خانم)ى هاوسه‌رى (یوسف كامل به‌درخان)ه. جگه له‌وه كه ژنه‌كانى ئه‌م بنه‌ماڵه‌یه ڕێكخراوێكى تایبه‌ت به بنه‌ماڵه‌ى خێزانه به‌درخانییه‌كانیان به‌ڕێوه ده‌برد، كه تایبه‌ت بوو به به‌سه‌ركردنه‌وه‌ى تاكه‌كانى خێزانه‌كانى خۆیان، چونكه زۆرو به‌ربڵاو بوون، چونكه وه‌ك وتمان به‌درخانى باوكیان 21 كوڕو 21 كچى هه‌بووه‌و زۆربه‌شیان منداڵ‌و نه‌وه‌ى زۆریان لێ كه‌وتۆته‌وه.
ماوه‌ته‌وه ئه‌وه بزانین كه كه‌مالى‌و ئیتتیحادییه‌كان زۆر دژى ئه‌م بنه‌ماڵه‌یه بوون، بۆیه كاتێك ئه‌تاتورك له ساڵى 1922 دا چووه شارى ئه‌سته‌مبوڵ، حوكمێكى ده‌ركرد بۆ دوورخستنه‌وه‌ى كورده‌كانى ئه‌و شاره‌و بڕیارى له‌سێداره‌دان بۆ زۆرێك له كه‌سایه‌تییه‌كانى به‌درخانییه‌كان، به تایبه‌تى “ئه‌مین عالى به‌درخان”و هه‌ر سێ كوڕه‌كه‌ى: ئه‌حمه‌د سوره‌ییاو جه‌لاده‌ت‌و كامه‌ران، بۆیه هه‌ر یه‌كه‌یان به‌لایه‌كدا په‌رته‌وازه بوون.
(جه‌معییه‌تى ته‌عالى ژنانى كورد):
(جه‌معییه‌تى ته‌عالى ژنان) له1919 له‌ئه‌سته‌مبوڵ دامه‌زرا، به پێى ڕۆژنامه‌ى (ژین) كه له ئه‌سته‌مبوڵ ده‌رده‌چوو، له كۆنگره‌ى دامه‌زراندنه‌كه‌یدا -كه خستبوویانه ئاهه‌نگێكى مه‌ولود- خاتوو (ئه‌نجومى یاموڵكى)، كچى مسته‌فا پاشاى یاموڵكى سلێمانه‌یى، ئامانج‌و شێوازى كارى ڕێكخراوه‌كه‌ى خوێندۆته‌وه. شایانى باسه ئه‌م ئه‌نجوم خانمه كچى (صه‌فیه خان)ه كه ژنه دیندارێكى به‌ناوبانگ بووه‌و كچى حوسه‌ین پاشاى خه‌ندان بووه. ئه‌م بنه‌ماڵه‌یه زۆر به هه‌ڵوێست بوون، عبد العزیز یامولكى ده‌رباره‌ى مسته‌فا پاشاى باوكى ده‌گێڕێته‌وه كه كاتێك ئیتتیحادییه كوده‌تاچییه‌كان، دژى ده‌سه‌ڵاتى عوسمانییه‌كان، داواى هاوكاریى لێ ده‌كه‌ن، پێیان ده‌ڵێت: “من ئه‌و سوێنده ئه‌پارێزم كه خواردوومه، خستنى خیلافه‌ت زه‌برێكى گورچكبڕه له جیهانى ئیسلام، بۆیه نایه‌مه پاڵتان‌و پارێزگاریى خیلافه‌ت ئه‌كه‌م.!”(5)
ئافره‌تێكى تر به‌ناوى “دولبه‌ر خانم”، هاوسه‌رى “یوسف كامل به‌درخان”، له دامه‌زراندنى ئه‌و ڕێكخراوه‌دا ڕۆڵى هه‌بووه.(6) دواتر “ئه‌مینه خانم”ى هاوسه‌رى “شه‌ریف پاشاى خه‌ندان”، كه كچى “عه‌باس حیلمى پاشا”ى خدێوى میصر بوو، كراوه‌ته سه‌رۆكى فه‌خرى ڕێكخراوه‌كه.(7) ئه‌م ئافره‌ته “جگه له پێگه‌ى بڵندى كۆمه‌ڵایه‌تی بنه‌ماڵه‌كه‌ى، بۆ خۆیشى كه‌سایه‌تییه‌كى به‌هێزو بیرێكى ڕوناكى به‌رزى هه‌بوو، زمانه‌كانى عه‌ره‌بى‌و توركى‌و ئینگلیزى‌و سویدى‌و فه‌ره‌نسى ده‌زانى، له‌به‌ر ئه‌وه‌ش كه ته‌وقه‌ى له‌گه‌ڵ پیاوان نه‌ده‌كرد نازناوى (المحتشمه)ى پێدرابوو، په‌یوه‌ندى به‌هێزى له‌گه‌ڵ بنه‌ماڵه‌ى پادشاى سوید هه‌بوو، جگه له‌مانه‌ش له‌ڕیزى ئه‌و ڕێكخراوانه‌ى (سوید)یشدا چالاكیى ده‌كرد كه له‌سوید داكۆكییان له مافى ژنان ده‌كرد.”(8)
ڕه‌نگه كه‌سیه‌تیى‌و ژیانى ئه‌م ئافره‌ته وه‌ڵامێكى باشى تێدابێت بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ى كه وا گومان ده‌به‌ن پابه‌ندیى به هه‌ندێك ئه‌حكامى شه‌رعیى‌و پاراستنى داب‌ونه‌ریى خۆماڵییه‌وه، ده‌چێته خانه‌ى دواكه‌وتوویى، یان ڕێگر ده‌بێت له شارستانێتیی‌و پێشكه‌وتن، ئه‌وه نمونه‌ى ئافره‌تێكى گه‌وره‌بووى وڵاتى (سوید)و شارێكى وه‌كو (پاریس)ه، تێكه‌ڵ به بنه‌ماڵه‌ى پادشایان، چالاك له ڕێكخراوه سویدییه‌كان، سیاسى‌و ڕوناكبیرو دیپلۆماتكار، له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌شدا پێى عه‌یب‌و عارو دواكه‌وتن نیه كه ئیلتیزام بكات به داواكانى شه‌ریعه‌ت‌و نه‌ریتى میلله‌ته‌كه‌یه‌وه، سه‌ره‌نجام له‌باتى ئه‌وه‌ى ناوى لێبنرێت (كۆنه‌په‌رست) و (دواكه‌وتوو)، یان (معقّد)، نازناوى ڕه‌وشتبه‌رزو (المحتشمه)ى پێدراوه.
من به‌دوورى نابینم كه به ئیلهام وه‌رگرتن له‌و ڕێكخراوه چالاكه‌ى ژنانى كورد، له شارى سلێمانیش پاش سێ ساڵ له دامه‌زراندنى ئه‌و ڕێكخراوه -واته له 1922- (جه‌معیه‌تى كوردستان) دامه‌زرابێت، چونكه سه‌رۆكه‌كه‌ى، (حاجى مسته‌فاى یامولكى) بووه، كه ده‌كاته باوكى خاتوو “ئه‌نجومى یامولكى”، چالاكوانى ڕێكخراوه‌كه‌ى ژنان. مێژوومان ده‌ڵێت: له ڕۆژێكى هه‌ینى‌و پاش نوێژو وتارى جومعه، له (21)ى ته‌موزى 1922، به ئاماده‌بونى ژماره‌یه‌كى زۆر له زانایان‌و پیران‌و پیاوماقوڵان‌و مونه‌ووه‌ران‌و كاسپكاران له مزگه‌تى (سه‌ى حه‌سه‌ن)ى سلێمانى، بڕیاردرا له‌سه‌ر دامه‌زراندنى كۆمه‌ڵه‌یه‌كى سیاسى، به ناوى (جه‌معییه‌تى كوردستان) به سه‌رۆكایه‌تى (حاجى مسته‌فا پاشاى یاموڵكى). شایانى باسه ئه‌م كۆمه‌ڵه‌یه له‌ڕووى مێژوویییه‌وه به‌یه‌كه‌م ڕێكخراوى كوردیى داده‌نرێ كه له‌باشورى كوردستان دامه‌زراوه.
شایانى باسه له بۆنه‌ى ڕاگه‌یاندنى ڕێكخراوه‌كه‌دا (ئه‌نجوم خانم)ى كچى مسته‌فا پاشا، وتارێكى كاریگه‌رى داوه، ئه‌مه به‌شێكیه‌تى:
“خاتوونه به‌ڕێزه‌كان! جه‌معییه‌تى ته‌عالیى ژنان بۆ ئامانجێكى به‌رزو پیرۆز دامه‌زراوه، به‌بۆنه‌ى ده‌ستبه‌كاربوونى خۆیه‌وه مه‌ولودى كردووه، به‌ده‌ر له هه‌موو شتێك داوا له جه‌نابى حه‌ق ده‌كه‌ین كاروباره‌كانمان پڕ خێر بكات. كورده‌كان دژى توركه‌كان نین.. له‌بنه‌ڕه‌تدا نابێت گه‌له موسڵمانه‌كان دژایه‌تیى‌و دوژمنایه‌تى یه‌كتر بكه‌ن، پێویسته كورده‌كان وه‌كو نه‌ته‌وه‌كانى دیكه بۆ به‌ده‌ستهێنانى مافه‌كانى خۆیان هه‌وڵ‌و ته‌قه‌لا بده‌ن، ژنانى كورد به‌ڵێنیان بۆ به‌ده‌ستهێنانى مافه‌كانیان داوه”
هه‌روه‌ها گوتویه‌تى: “هیچ كات دڵى موسڵمانه ڕاسته‌قینه‌كان له یه‌كتر جیا نابێته‌وه، چونكه ئاینێك هه‌یه كه ئه‌وانه به‌په‌یوه‌ندییه‌كى توندوتۆڵه‌وه به‌یه‌ك ده‌به‌ستێته‌وه، خوا یاربێت له‌مه‌ودوا گه‌لانى موسڵمان ئامانجى دادپه‌روه‌ریى‌و خۆشبه‌ختیى بۆ خۆیان ده‌ستنیشان ده‌كه‌ن‌و له پێناوى ئه‌وانه‌دا كارده‌كه‌ن، ئه‌وه‌ش له جموجووڵ‌و ڕه‌فتاره‌كانى خۆشیاندا پیشانى ده‌ده‌ن شارستانێتى ئیسلامیى له‌ڕووى مرۆڤایه‌تییه‌وه چه‌نده سه‌ركه‌وتوو بووه.”
له كۆتایى وتاره‌كه‌یدا ئه‌نجوم خانم باسى ئه‌وه‌ى كردووه كه چه‌ندین كۆبونه‌وه‌و كۆنفرانس‌و مه‌راسیمى جۆراوجۆر ساز ده‌كه‌ن. (9)
به‌پێى هه‌ندێك له گۆڤارو بڵاوكراوه كوردییه‌كانى ئه‌و كاته‌ى له ئه‌سته‌مبوڵدا، ده‌رده‌كه‌وێت كه ژماره‌یه‌ك له ڕوناكبیرانى كورد ویستوویانه گرنگیى به پرسه‌كانى ئافره‌ت بده‌ن، هه‌ر ئه‌و گرنگیپێدانه‌ش وایكرد كه بیرۆكه‌ى دامه‌زراندنى ئاوا ڕێكخراوێكى تایبه‌ت به ئافره‌تان بێته ئاراوه، ده‌كرێت وه‌ك نمونه چه‌ند ڕسته‌یه‌ك له وتارێك بێنینه‌وه كه له‌ژێر ناونیشانى (مه‌سه‌له‌ى ژن له نێو كورده‌واریدا) له ساڵى 1913 دا بڵاو كراوه‌ته‌وه، نوسه‌ره‌كه‌ى تێیدا به‌درێژیى باسى دۆزى ژن له كۆمه‌ڵگه‌ى كوردیدا ده‌كات‌و ئاماژه ده‌كات به واقیعى ئه‌و كاته‌ى ئه‌وروپاو ئه‌مریكا له گرنگیدانیان به پرسه‌كانى ژنان- به‌تایبه‌تى خوێندنیان-و ڕه‌خنه ده‌گرێ له هه‌ندێك لایه‌نى لاوازى حاڵ‌و وه‌زعى ژنان له ئیمپراتۆریه‌تى عوسمانیدا.
بۆ دڵنیابوون له ڕاده‌ى هۆشیاریى‌و تێگه‌یشتنى وردى ئه‌و ڕوناكبیرانه ده‌كرێت له‌چه‌ند په‌ره‌گرافێكى ئه‌م نوسینه ورد ببینه‌وه. له به‌شێكیدا ده‌ڵێت: “.. پێویسته گه‌نجانى كورد ئاگادار بن له‌وه‌ى كه كێشه‌ى ژن‌و بنه‌ماڵه (خێزان) كێشه‌ى ژیانه. هه‌روه‌ها پێویسته بیر له ڕێگاكانى پێشخستنى ژنانى كورد بكه‌نه‌وه‌و ئه‌وه‌ش بزانن كه هه‌بوونى دایكانى عاقڵ‌و تێگه‌یشتوو به ئه‌ندازه‌ى خۆراك له‌نێو كۆمه‌ڵگه‌دا پێویستن، ژنانى هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ك ته‌رازوى دیاریكردنى ئاستى پێشكه‌وتنى ئه‌و نه‌ته‌وه‌یه‌ن..” هه‌روه‌ها ده‌ڵێت: “پێویسته هیچ كات ئه‌وه فه‌رامۆش نه‌كرێت كه ئاستى پێشكه‌وتنى هه‌ر كۆمه‌ڵگایه‌ك به ئاستى پێشكه‌وتوویى ژنه‌كانییه‌وه پێوانه ده‌كرێت.”(10)
وا بزانم ئه‌گه‌ر به ئینصافه‌وه سه‌رنجى ئه‌م ڕستانه بده‌ین كه پێش 102 ساڵ -واته له ساڵى 1913دا وتراون- ده‌بێت بڵێین: ڕوناكبیرانى كورد له ئاستێكى بێداریى‌و تێگه‌یشتنى زۆر به‌رزدا بوون، كه پاش زیاتر له سه‌ده‌یه‌ك له‌و سه‌رده‌مه، تازه به‌تازه هه‌ندێك ڕێكخراوو هێزى سیاسى ئه‌مجۆره قسانه ده‌كه‌ن.
جا بۆ ئه‌وه‌ى وه‌ڵامى پرسیارێكم دابێته‌وه كه: ئایا ئه‌م نوسه‌ره له چ باكگراونێكى فكرییه‌وه ئه‌و قسانه‌ى كردووه؟ هه‌روه‌ها ڕاو بیركردنه‌وه‌ى سه‌باره‌ت به‌تێڕوانینى ئاینى ئیسلام له‌مه‌ڕ پرسه‌كانى ژنان چیه؟ پێویسته له‌زمانى خۆیه‌وه وه‌ڵام بده‌مه‌وه كه له وتارێكى تریدا به‌ناوى (خانمى كورد)، ده‌ڵێت: “هیچ گومانێكى تێدا نیه كه پێگه‌و مافه‌كانى ژن له ئیسلامه‌تیدا زۆر فراوانترو زیاتره له‌و پێگه‌و مافانه‌ى كه ئه‌مڕۆ بۆ ژنان ڕه‌وا نابینرێن..” پاشان زانایانى ئاینى‌و پیاوان به‌گشتى وریا ده‌كاته‌وه‌وداوایان لێ ده‌كات كه گه‌شه به هزرو بیریان بده‌ن‌و پێیان ده‌ڵێت: “ئه‌ركى پیاوان‌و زانایانى ئاینى ئه‌وه نیه كه مافه ئاینییه‌كان زه‌وت بكه‌ن، به‌ڵكو ئه‌ركیان ئه‌وه‌یه كه ئه‌و مافانه به گوێره‌ى سه‌رده‌م فراوانتر بكه‌ن‌و ڕێگر نه‌بن له‌وه‌ى كه دووباره دابڕێژرێنه‌وه.!! “(11)
له ڕاستیدا ئه‌م چه‌ند ڕسته‌یه زۆر سه‌رنجیان ڕاكێشام، كه به داخه‌وه نوسه‌ره‌كه‌یم بۆ ڕاست نه‌كرایه‌وه، چونكه له ئیمزاى نوسه‌ره‌كه‌یدا ته‌نها نوسراوه: (ئه‌رگانى ماده‌نلى، ی.ج)و زانیارى زیاترم ده‌ست نه‌كه‌وت له‌سه‌رى، به‌ڵام له‌م جۆره نوسینانه‌وه له‌وه تێگه‌یشتم كه بۆچى ڕوناكبیرو زاناو كه‌سایه‌تییه‌كانى كورد به ئاسانى گه‌یشتوونه‌ته باڵاترین پله‌و پایه‌و پۆسته ئیداریى‌و سیاسى‌و قه‌زایى‌و سه‌ربازییه‌كانى (ئاستانه)و (بابى عالى)و ده‌یان كه‌سایه‌تى كورد له ئیمپراتۆریه‌تى عوسمانیدا بوونه‌ته وه‌زیرو سه‌فیرو والى‌و قازى‌و ڕاوێژكارو.. هتد. ده‌توانم بڵێم هیچ نه‌ته‌وه‌یه‌ك به ڕاده‌ى كورد– سه‌ره‌ڕاى بێنازی‌و چه‌وساندنه‌وه‌ى نه‌ته‌وه‌كه‌و سه‌ره‌ڕاى نه‌بوونى سه‌قامگیریى له وڵاته‌كه‌یانداو كه‌میى ڕێژه‌ى له‌چاو نه‌ته‌وه‌كانى تردا- به‌و ڕاده‌یه كه‌سایه‌تی‌و بیرمه‌ندو كاره‌كته‌رى چالاكیى له ناوه‌نده جۆراوجۆره‌كانى خیلافه‌تى عوسمانیدا نه‌بووه. ئه‌م خاڵه جێى تێڕامان‌و شرۆڤه‌كردنى زیاتره‌و هه‌قوایه لێكۆڵه‌ران –به‌تایبه‌تى خانمانى خاوه‌ن هزرو قه‌ڵه‌م- به‌وردیى بابه‌تى له‌سه‌ر بنوسن.
وێنایه‌كى پیره‌مێرد بۆ ئازایه‌تى ژنانى كوردى باكوور:
له كۆتاییدا وێنایه‌كى پیره‌مێردى شاعیرو حه‌كیمى خۆشمان ده‌گوێزمه‌وه بۆ گۆشه‌یه‌ك له ئازایه‌تیى‌و دلێرى ژنانى چالاكى كوردو تورك، له كاتى جه‌نگى توركیاو یۆناندا، كه بۆ خۆى به‌شداریى بووه‌و شایه‌تحاڵى ڕووداوه‌كان بووه، چونكه له‌و كاته‌دا له ئه‌سته‌مبوڵ بووه، پیره‌مێرد ده‌قاوده‌ق ده‌ڵێت: ” من خۆم په‌روه‌رده‌ى ناو توركم‌و له شه‌ڕى یۆناندا بووم. سێ سه‌د هه‌زار جه‌نگاوه‌رى یۆنان به زه‌خیره‌و موهیمماتی ته‌واوه‌و به جل‌و به‌رگی تازه‌و ئه‌سله‌حه‌ى مومتازه‌وه هاتنه سه‌ریان، گاپوڕى ژنانی ئه‌نادۆڵى له قۆمانده‌ى (قه‌ره ئایشه‌ى بیكباشی)و (صاڕى ئامینه)دا به‌ره‌نگاریان بوون. خوا ئه‌یزانێ درۆى تیا نیه، ئه‌و لاوانه‌ى كه مه‌لا سه‌عیدى (نورسى) به‌دیعوززه‌مان له‌كوردستانه‌وه هێنابوونی، وه‌ك كارئاسك گومه‌ته‌یان ئه‌به‌ست‌و وه‌ك سوێسكه هه‌ڵده‌قوڵین، هێشوویان له پشت ژنه توركه‌كانه‌وه نه‌ده‌كرد، ئه‌و ئافره‌ته نازه‌نینانه خۆیان له شه‌ڵوارو چاكه‌ت هه‌ڵكێشابوو، لووله تفه‌نگیان ئه‌گرت‌و به گوڵبانگی (الله اكبر)ه‌وه هوجومیان ئه‌كرد، من خۆم له غیره‌تی ئه‌وان جۆشی گریانم ئه‌هات.” (12)
سه‌رچاوه‌و په‌راوێزه‌كان:
كورد له سه‌ده‌ى نۆزده‌و بیسته‌مدا، كریس كۆچێرا، وه‌رگێڕانى حه‌مه كه‌ریم عارف، هه‌ولێر، چاپى 6، 2012، لا: 22.
2 دیاره مه‌به‌ستى (كریس كۆچێرا) كوردستانى به‌شه بنده‌ستى میر به‌درخانه، ده‌نا قه‌ڵه‌مڕه‌وى ئه‌و، هه‌موو كوردستانى گه‌وره‌ى نه‌گرتبووه‌وه.
3 سه‌رچاوه‌ى پێشووتر لا: 23، 25.
4 له‌سه‌ر ئه‌م كه‌سایه‌تییه‌و منداڵ‌و نه‌وه‌كانى، ده‌یان كتێب به توركى‌و عه‌ره‌بى‌و فارسى‌و ئینگلیزى‌و فه‌ره‌نسى نوسراون، به‌شێكیشیان كراون به كوردى. بۆ پشتڕاستكردنه‌وه‌ى ئه‌و زانییاریانه‌ى سه‌ره‌وه‌و زانیارى زیاتر له‌سه‌ریان، سه‌یرى ئه‌م كتێبانه بكرێت: الأسره البدرخانیه، نشاگها السیاسی والپقافی، د. صلاح محمد سلیم هرورى. البدرخانیون، مالسیمانژ. نهچه الأكراد، جلیلی جلیل. القچیه الكوردیه، بله. ج. شیركو. المسأله الكوردیه، لازاریف..
5 سه‌رجه‌مى به‌رهه‌مى عبد العزیز یاموڵكى، لا: 151.
6 بڕوانه: الأسره البدرخانیه، د. صلاح هروری، لا: 91.
7 نازناوى (خه‌ندان) بۆ ئه‌م بنه‌ماڵه‌یه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئافره‌تێكى بنه‌ماڵه‌ى بابان به ناوى (خه‌ندان)، گوایه كچى میرێكى بابان بووه‌و بۆته هاوسه‌رى عه‌لى ئاغاى كوڕى جه‌عفه‌رئاغاى سه‌رحه‌د. ئه‌م ئافره‌ته زۆر زیره‌ك‌و ئازاو هه‌ڵكه‌وتوو بووه، له كاتى نه‌بوونى باوكیدا كاروبارى (ئیماره‌تى بابان)ى سه‌ركه‌وتووانه به‌ڕێوه بردووه، بۆیه كه‌م كه‌م نازناوى (سه‌رحه‌د) له‌بیر كراوه‌و نازناوى خه‌ندان جێى گرتۆته‌وه. بڕوانه: (شریف باشا، حیاته ودوره السیاسی، صالح محمد حسن، الدار العربیه للموسوعات، بیروت، 2006، ص: 19).
8 شریف باشا، حیاته ودوره السیاسی، صالح محمد حسن، الدار العربیه للموسوعات، بیروت، 2006، ص: 29.
9- بڕوانه: جه‌معییه‌تى ته‌عالى كوردستان، ئیسماعیل گویڵداش، لا: 137-138، هه‌روه‌ها لا: 484، 485.
10- جڤاتا هێڤى ته‌له‌به‌ی كوردان، مالمیسانژ، وه‌رگیڕانى: زریان ڕۆژهه‌ڵاتى، بنكه‌ى ژین، لا: 175.
11 هه‌مان سه‌رچاوه، لا: 177. هه‌روه‌ها: جه‌معییه‌تى ته‌عالى كوردستان، لا: 483.
12 به‌شێكه له وتارێكى پیره‌مێرد، كه له ژماره (609)ى ڕۆژنامه‌ى (ژین)، له (19)ى تشرینى یه‌كه‌مى ساڵى 1940، بڵاو كراوه‌ته‌وه
