نەبەز هەورامی
شاعیر‌و نووسەر
كاتێ سایەی پەڵە هەورێكی ئاماڵ سەوز
ڕادەخرێ‌‌و دەكرێتە بەرماڵ،
لاوێكی پیر
پیرێكی لاو
لە ژێر تیشك‌و تینی سورەتی (زوحا)دا
لە قیاما دەسووتێ‌‌و دەبێتە زوخاڵ…….”1″ـــــــــــــــــ
یەكەم: تیشكی ئاماژە قورئانییەكان:
مرۆڤ و نەمریی:
مرۆڤ لە ڕوانگەی ئایینەوە دەبێت (نەمر) بێت، چونكە چەند ڕەگ‌و دەمارێكی نەمربوونی تێدایە: خاوەنی (ڕۆح)ێكی تایبەتە لە نەفخی ڕۆحی خوداوەند، جیلوەگای نوری ناوە پیرۆزەكانیەتی، هەروەها (جێنیشین)یەتی لە سەر زەویدا………
دەتوانین بڵێین؛ خواستی مانەوە‌و نەمریی لە مرۆڤدا خواستێكی ڕۆحیی ــ (فگر)ییە. ئەوانەیش باوەڕیان بە نەمریی نێو بەهەشت نیە؛ باوەڕیان بە جۆرێكی دی لە نەمریی هەیە، (بۆ نموونە؛ هێندێك باوەڕیان بە دۆنادۆن ــ تناسخ الارواح هەیە). ئەوانیش دەزانن ناشێ مرۆڤ هەر ئەم جەستە گڵینە بێت ئاوێتەی گڵ ببێتەوە‌و..، ژیان بە مەرگ دواهەمین لاپەڕەی بپێچرێتەوە.
چەند كردە‌و كۆششێكیش لە لای مرۆڤ مەبەست لێیان درێژكردنەوەی ژیان‌و دوورخستنەوەی مەرگە..، بە نموونە؛ گەڕانی شێلگیرانە بە دوای زانست‌و دۆزینەوەی نهێنییەكانی (بوون)و گەڕان بە دوای ژیان لە ئەستێرەیەكی دیكەدا. هەروەها چوونە نێو دنیای ئەدەب یان هونەر بەشێك لە مەبەستەكەی گەیشتنە بە نەمریی (جۆرێك لە نەمرییش دەبەخشن چونكە دەبن بەشێك لە ڕۆح‌و ئەندێشەی نەوەكان). هەروەها هەڵپەكردنی قارونانە بەشێكی بە خەیاڵی خۆ نەمركردنە:
ــ[یحسب ان ماله اخلده../الهمزة/3].
بەڵام مرۆڤ بەم جەستەیە‌و لەم دنیایەیدا ــ كە بەشێكی زۆر بچووك‌و سنووردارە لە بوون ــ ناتوانێ بە ڕەهایەتیی‌و ژیانی جاویدانیی بگات. نیعمەتەكانی دنیاش ــ بە گشتیی ــ هەر خۆیان ــ هی نەمركردن نین، وەك چۆن سەرچاوەی ژیانن دەبن بە هۆكاری مەرگیش…، مرۆڤ بە خۆراك دەژی هەر بە خۆراكیش دەمرێ…، مرۆڤ بەبێ ئاو‌و هەوا ناژی، بەڵام ئەوانە دەشبن بە هۆی مردنی. نیعمەتەكانی دنیا یادخەرەوەی نیعمەتەكانی بەهەشتن‌و دەتوانرێ بكرێن بە هۆكاری نەمریی لە دنیایەكی دیكەدا، نەك لەم دنیایەدا.
(ترس‌و سام)ی سێبەری مەرگ:
مرۆڤ ئەگەر ڕێگەی نەمرییش بدۆزێتەوە یان یەقینیشی هەبێت دەچێتە بەهەشت؛ سێبەری مەرگ بەردەوام هەر ترس دەخاتە ژیانیەوە. مەرگ ئەگەر ترسیش نەگەیەنێ خەم‌و نیگەرانیەكی گەورەیە، ئەوە نیە فریشتەكان لە سەرەمەرگدا بە (ئەهلی ئیستیقامەت) دەڵێن؛ ئەوان نە ترسیان لەسەرە‌و نە حوزن:
ــ[ان الذین قالوا ربنا الله ثم استقاموا تتنزل علیهم الملائكة الا تخافوا و لا تحزنوا و ابشروا بالجنة التي كنتم توعدون../فصلت/30].
ـ[ان الذین قالوا ربنا الله ثم استقاموا فلا خوف علیهم و لاهم یحزنون../الاحقاف/13].
ئەگەر ئەهلی (ئیستیقامەت) ــ كە باسی مژدەی چوونەبەهەشتیشیان لەگەڵدا دەكرێ ــ پێویستیان بە دڵنەوایی‌و بە ڕەواندنی ترس‌و خەم‌و نیگەرانیی مەرگ هەبێت؛ دەبێ ئەوانەی كە دنیای فانیی هەموو ئومێد‌و ژیانێكیانە، حاڵیان لە ئاستی مەرگدا چۆن بێت‌و لە چ ترسێكی گەورە‌و لە چ خەم‌و نیگەرانیەكی قووڵدا بن..؟
مەرگ بۆ ئەو ستەمكارانەی بە گفتار خۆیان بە ئەولیا‌و دۆستانی خوداوەند‌و خەمخۆرانی مرۆڤ دەردەخەن، ترسی قووڵتر‌و كارەساتی گەورەترە:
ــ[قل یا ایها الذین هادوا ان زعمتم انكم اولیا‌ء لله من دون الناس فتمنوا الموت ان كنتم صادقین. و لا یتمنونه ابدا بما قدمت ایدیهم و الله علیم بالظالمین../الجمعة/6 ــ 7].
ــ[قل ان كانت لكم الدار الاخرة عندالله خالصة من دون الناس فتمنوا الموت ان كنتم صادقین و لن یتمنوه ابدا بما قدمت ایدیهم و الله علیم بالظالمین. و لتجدنهم احرص الناس علی حیاة و من الذین اشركوا یود احدهم لو یعمر الف سنة و ما هو بمزحزحه من العذاب ان یعمر و الله بصیر بما یعملون../البقرة/95 ــ 96].
مەرگ بۆ دۆستان‌و نیزیكانی خوداوەند كارەسات‌و كۆتایی نیە، چونكە وەها بە دنیاوە نانووسێن هەموو ئومێدێكیان بێت‌و.. خۆزگە بخوازن هەزار ساڵ تێیدا بژین یان هەرگیز بەجێینەهێڵن. ئەوان دەتوانن بە دەسمایەی تەمەنی كورتی خۆیان بە “گەنجی حزور”و سەرمایەی نەمریی بگەن. (وەك چۆن دەشێ كەسێك لە كاری دنیاییدا بە دەسمایەیەكی كەمەوە ببێت بە گەورە بازرگانێك‌و بە سەرمایەیەكی خەیاڵیی بگات).
ئەوانەی زۆر عاشقانە‌و شەیدایانە‌و بە شەوقەوە خودا دەپەرستن‌و ئایینداریی دەكەن، وا دیارە ئەوانە دەتوانن هەر بە یەكجارییش ترسیان لە مەرگ نەمێنێت‌و بە وێستگەی گەیشتن بە حزور‌و لیقای خوداوەندی بزانن:
ــ[فمن كان یرجو لقا‌ء ربه فلیعمل عملا صالحا و لا یشرك بعبادة ربه احدا../الكهف/110].
(هەڵبەت لەگەڵ ئەوەدا كە مەرگ بۆ ئەو جۆرە ئیماندارانە پردی گەیشتنە بە مەحبوب، بەڵام دروست نیە خۆزگە بە هاتنی بخوازرێ).
مەرگ‌و مانا جیاوازەكانی.. مردووی زیندوو .. زیندووی مردوو:
قورئان مانایەكی وەها بە مەرگ دەدات كە كەمكەرەوەی ترسی مەرگ بێت. بۆ نموونە؛ لە چەند ئایەتێكدا بە (گەڕانەوە) ناوی دەبات، گەڕانەوە بۆ لای زاتی ژیانبەخش یان بۆ نشینگەی سەرەتا، نەك كۆتایی‌و فەنابوون:
ــ[انا لله و انا الیه راجعون../البقرة/156].
ــ[كل نفس ذائقة الموت ثم الینا ترجعون/العنكبوت/57].
بە پێی یەكێك لە تەفسیرەكان بۆ ئایەتی [حتی زرتم المقابر../التكاثر/2] چوونە نێو قەبر (زیارەت ــ سەردان)ە، شتێكی كاتییە نەك كۆتایی.
لەبەر ڕۆشنایی تیشكی ئەم ئایەتەی خوارەوەشدا ــ دەتوانین بڵێین ــ مەرگیش وەك ژیان (خەلق) كراوە:
ــ[الذی خلق الموت و الحیاة…./تبارك/2].
ئاخر مرۆڤ (چەند قۆناخێك)ی لە خەلق بینیووە:
ــ[هل اتی علی الانسان حین من الدهر لم یكن شیئا مذكورا…./الانسان/1]…
وا دیارە پاش ئەوە بە قۆناخی ئامادەسازیی بۆ وەزیفەی (خەلافەت‌و عیمران) گەیشتووە، ئەوجا قۆناخی دابەزین بۆ دنیای ناسووت، لە سەرزەویشدا چەند قۆناخێك لە ژیان دەبینێ كە هەر یەكەیان بۆ خۆی دنیایەكی تایبەتە. دوای مەرگیش لە دنیایەكی تازە‌و جیاوازدا ــ بە جۆرێك لە خەلق ــ دروستدەكرێتەوە‌و لەدایكدەبێتەوە بۆ دنیای نەمریی.
مەرگ لە چەند ئایەتێكی قورئاندا هەر مەرگی فیزیكیی نیە، (ابن قیم) لە (مدارج السالكین ــ منزلة الحیاة)دا، لە بارەی ئایەتی [انك لاتسمع الموتی../النمل/80]و چەند ئایەتێكی دیكەی هاومانایەوە، باس لەوە دەكات؛ (موتی) مردووی نێو گۆڕخانەكان نین، بەڵكو ئەوانەن بە نەبوونی ئیمان‌و پەرەستش چوونەتە ڕیزی مردووانەوە، لە كاتێكدا بە سەر زیندوون‌و لە ژیاندان.. واتە؛ زیندووی مردوون، هەروەك مردووی زیندووش هەن، كە بە مانا گشتیەكەی مەرگ بە خاك سپێردراون، بەڵام لەوێ ــ بە نەمریی ــ بەرەو بەهەشت دەچن‌و لێرەش بە (ڕۆح‌و ئەخلاق) ئاسەواریان لە ژیاندا ماوە.
لە كۆمەڵە ئایەتێكی سورەتی (فاطر)دا؛ باسی (مردوویی‌و زیندوویی) لەگەڵ باسی (نور‌و ڕۆشنایی، كوفر‌و ئیمان، عیلم‌و تەقوا‌و كردەی باش)دایە. عەللامەی عاریف (ناسری سوبحانی) دەڵێ؛ باسی مەرگ‌و زیندوویەتیی لەو سورەتەدا، پێوەندی بە وەرگرتنی پەیام‌و وەحیەوە هەیە، نەك زیندوویەتیی‌و مەرگی بایۆلۆژیی.”2″
لەم ئایەتەی خوارەوەشدا، مەرگ مردنی فیزیكیی نیە:
ــ[او من كان میتا فاحییناه و جعلنا له نورا یمشی به في الناس كمن مثله في الظلمات لیس بخارج منها../الانعام/122].
هەروەها ژیاندنەوەش ڕۆحیی‌و ئیمانییە، ڕۆشناییش ــ كە سەرچاوەیەكی ژیانی زەمینییە ــ (نور)ی وەحی‌و ئیمانە بۆ ژیانی ڕۆحیی نەك ڕۆشنایی بۆ ژیانی ئاسایی.
لە ئاماژەی ئایەتێكیشدا، وەها دەردەكەوێ وەزیفەی پێغەمبەرێتیی (محەمەد ــ د.خ) لەوەدا چڕكرابێتەوە كە (بە وەحی) (ڕۆحێكی نوێ) بە مرۆڤ بداتەوە‌و جۆرێكی دیكە لە (زیندوویەتیی) پێببەخشێ:
ــ[استجیبوا لله و للرسول اذا دعاكم لما یحییكم../الانفال/24].
كەواتە بە پێی ئاماژەی ئایەتی قورئان؛ مەرگی ڕاستینە لەوەدایە ژیان خاڵیی بێ لە مانا گەورەكانی بوون‌و لە ڕواڵەتپەرەستییدا كورت هەڵهێنرێ..، لەوەدایە مرۆڤ ــ وەك مردوو ــ لە وەزیفەی (عیمران‌و بە خەلیفەبووندا) پشكێكی نەبێ..
{جا ئەگەر بێجگە لە ژیان‌و مەرگی جەستەیی‌و بایۆلۆژیی، ژیان‌و مەرگێكی دیكەش هەبن كە بە دنیای ڕۆح‌و مەعنەویەتەوە پێوەست بن، ئەوا دەتوانین بڵێین؛ لاوێتیی‌و پیرێتییەكیش هەن كە پێوەندییان بە دنیای ڕۆح‌و ژیانی ئیمانییەوە هەیە..}.
لە قورئاندا؛ (تەمەن‌و ژیان‌و لاوێتیی‌و پیرێتیی‌و مەرگ)ی هێندێ لە پێغەمبەران‌و بەندە تایبەتەكانی خوداوەند، ئاسایی نین… بۆ نموونە؛ لە دایكبوون‌و ژیان‌و بەرزكردنەوەی (مەسیح ــ س). هەروەها تەمەن‌و ژیانی (هاوڕێ لاوەكانی نێو ئەشكەوتی ڕەقیم)..، یان ژیان‌و تەمەنی ئەو بەندە (پیاوچاك)ەی بە عیلم‌و حیكمەتێكی تایبەتی ئیلاهییەوە (لە نێو دەریادا) بۆ كاتێكی كەم هاتە نێو ژیانی پێغەمبەرێكی وەك حەزرەتی (موساوە ــ س)و زانست‌و (ڕۆح)ێكی دیكەی بە بەردا كرد‌و خستیە سەر ڕێگەی دنیایەكی پڕ لە حیكمەتی نەبینراو..، پیاوچاكێك هەر دەڵیی ژیانی لە (ئاو)و (سەوزایی) باخەكانی (بەهەشت)ەوەیە.
دووەم: ڕۆشنایی ڕوانینی نێو دنیای عیرفان:
ئەو ڕۆشناییەی قورئان لە بارەی مەرگ‌و ژیانەوە، لە دنیای عیرفاندا تیشكدانەوەی گەورە‌و لە شیعر‌و ئاسەوار‌و ژیانی عاریفاندا ڕەنگدانەوەی ڕوونی هەیە..، هەروەها ئەوەش كە لە (لاوێنیی)دا جۆرێك لە (پیریی)و لە (پیریی)دا جۆرێك لە (لاوێنیی) هەیە.
مـــــــەولانا‌و ئیـــــــــــقباڵ:
بە بۆچوونی عاریفی گەورە‌و ناودار (مەولانای ڕۆمی)؛ مەبەست لە موعجیزەی (پێغەمبەران ــ س) ــ ئەوەی قورئان بە (ئایەت) ناوی دەبات ــ بەخشینی ژیانی (مەعنەویی‌و گیان)ی هەمیشەییە بە مرۆڤ، هەر ئەمەش بە ڕۆح‌و بە جەوهەری (موعجیزە) دەزانێ:
جان جملە معجزات اینست خود
كو ببخشـــــــــــد مردە را جان ابد
دەتوانین بڵێین؛ موعجیزەی هەرە گەورەی پێغەمبەرێكی وەك حەزرەتی (مەسیح ــ س) بەخشینەوەی ڕۆحی ژیانێكی نوێ بوو، خوداوەندیش ڕۆحێكی گەورە‌و تایبەتی بە ئەو بەخشیبوو، بە ڕۆحی خۆیشی (ناو)ی بردووە.
ئەم ڕۆحە تایبەتە بۆ (پێغەمبەری خاتەم ــ د.خ)؛ موعجیزەی قورئان بوو. لە پێشەوەش ئاماژەمان بە ئایەتی (24/الانفال) كرد لەو بارەوە.”3″
شاعیری عاریف (د. محەمەد ئیقباڵ لاهوری) پەیامی پێغەمبەر(د.خ) بە (نەفخێكی ڕۆحیی) دەزانێ بۆ نێو پەیكەری جەستەی مرۆڤ، ڕۆحێك كە پیت‌و وشە‌و پارچەكانی جەستە دەكات بە شیعرێكی پڕ لە ڕیتم‌و بە دەنگیان دەهێنێ‌‌و… ئاوازیان لێهەڵدەستێنێ:
حق تـــــــعالی پیـــــــــــــــكر ما افرید
و از رســـــالت در تن ما جان دمید”4″
هەروەها لای ئەو؛ (زیندوویەتیی) لە عیشقەوەیە، عیشقێك كە بە (خود) ــ (ڕۆح)ەوە ــ پێوەستە، لە ژێر ناونیشانی (در بیان این كە خودی از عشق‌و محبت استحكام می پذیرد)دا دەڵێ:
نقگه‌و نوری كە نام او خودی است
زیر خاك ما شرار زنــــــــدگی است
از محبـــــــــــــــت می شود پایندەتر
زنــــــــــــــــــــدەتر، سوزندەتر، پایندەتر”5″
(ئیقباڵ) هەموو ژیان‌و زیندوویەتیی ــ تەنانەت لە ژیانی مەخلوقاتی دیكەشدا ــ بە بوونی (عیشق)ەوە پێوەست دەكات:
عشق ائین حیات عالم است
امتزاج سالمات عالــــــــم است
گرچە مثل غنچە دلگیریم ما
گلستان مـــــیرد اگر میریم ما”6″
لە دنیای عیرفان‌و لای شاعیرە عاریفەكان؛ (ژیان) بە عیشقەوە نەك هەر پیربوونی تێدا نیە، بەڵكو (مەرگ)یش وێستگەی چاوەڕوانیی كردنی هاتنی كاتی لیقای مەحبووبە. (ڕیشەی ئەم ڕوانینەش ــ وەك ئاماژەمان پێدا ــ بۆ قورئان دەگەڕێتەوە).
مەحـــــــوی .. (ئەمین بوون) لە مەرگ:
مرۆڤ لە دنیادا كە بە نەمریی ناگات‌و بەم ژیانە تینوویەتیی ناشكێ؛ پێویستی بەوە هەیە (لە مەرگ ئەمین بێت)و مەرگ بە كۆتایی‌و تێكدەری ژیانی نەزانێت. ئەوەیشی مرۆڤ بە تەواوەتیی لە مەرگ ئەمین دەكات (ئایین)ە. (ئەو ئایەت‌و ئاماژانەی ــ لە سەرەتای ئەم نووسینەوە دەرخران ــ بۆ ئەوەن مرۆڤ لە مەرگ ئەمین بێت).
(ئەمین بوون لە مەرگ) ــ وێڕای قسەوباسی زۆر ــ لای عاریفەكان بووە بە حاڵ‌و هەستیان پێكردووە، چونكە ئەوان هەر لە ژیانی خۆیاندا بە زیندوویەتیی ڕۆحیی‌و مەعنەویی گەیشتوون…
مرۆڤ بە ئیمان‌و (ڕۆحی) وەحی، وەها (لە دایكدەبێتەوە) هەمیشە لە زیندوویەتییدا بژی، وێڕای كەشوهەوای ژیانی ناسوتیی بە كەشوهەوای ژیانی مەلەكوتییش بگات، وێڕای خۆری سەر ڕووی زەوی ــ كە سەرچاوەیەكی ژیانی ناسوتییە ــ لە خۆرێكی دیكەشەوە ــ خۆری دنیای مەلەكوت ــ تین‌و ڕۆشنایی وەربگرێ بۆ مەملكەتی ڕۆحی، هەروەها لە دەریای عیشق‌و (ئاوی حەیاتی ئەبەدیی)ەوە تینوویەتیی مەعنەویی بشكێنێ.
بە گوتەی (مەحوی ــ وەك شاعیرێكی عاریف) مادەم دڵ بە عیشق ــ عیشقی خودایی ــ زیندوو بێت؛ ئیدی دەبێ ژیان ترسێكی لە مەرگ نەبێت‌و لێی ئەمین بێت، ئەمیش وەك عاریفە گەورەكان (وەك مەولانا‌و ئیقباڵی لاهوری‌و..) ژیان‌و زیندوویەتیی حەقیقیی لە (عیشق)دا بینیووە:
(دڵ) زیندووە بە (عیشق)و.. بژی تۆ لە (مەرگ ئەمین)
بەم دەردە بمرە، تا ببیە حەیـــــــــــــــــــــــــــی لا یەموت
مرۆڤ بە دەردو نەخۆشیی دەمرێ، بەڵام مردن بە (دەردی عیشق) نەك هەر مەرگ‌و تێداچوون‌و كۆتایی نیە؛ بەڵكو زیندوویەتیی هەمیشەییە، زیندوویەتییەك بە هیچ شتێكی دیكە دروست نابێت بە ئایینداریەكی عاشقانە نەبێت. مرۆڤ ئەگەر دەردی عیشقی گرت، ئیدی هەموو دەردو نەخۆشیەكی دیكەش لە ئەودا جێ دەكاتەوە، تەنانەت دەردی پیریی‌و مەرگیشی لەلا سووك‌و هاسان دەبن، چونكە گیاندان بەو دەردەوە دەیكات بە مردوویەكی هەمیشە زیندوو.
هەموو زیندوویەتییەك مەرگی لە دوایە، بەڵام ئەگەر دڵ زیندوو بوو، مرۆڤ لە مەرگ ئەمین دەبێت‌و لە پاش مەرگیش نامرێت… (ابن القیم) لە (مدارج ــ منزلە الحیاە)دا گوتوویەتی: “ژیان‌و زیندوویەتیی دڵ ژیانێكە بە بێ مەرگ.. مردنی دڵیش مردنێكە بە بێ ژیان”. دەتوانین بڵێین ئەمە بەشێكە لە تەفسیرێكی زۆر جوانی ئەم ئایەتە:
ــ[یوم لا ینفع مال و لا بنون الا من اتی الله بقلب سلیم../الشعرا‌ء/88 ــ 89].
قورئان لەم ئایەتەدا ئەوە دەخاتە زەینەوە؛ نەمریی لە زیندوویەتیی جەستەی دنیاییدا، هەروەها ــ بە پێی مانای ئایەتەكەی سورەتی (الهمزة) ــ لە دەستخستنی سەرمایەی قارونانەشدا نیە، بەڵكو لە بوونی (دڵ ــ ڕۆح)ێكی ساغ‌و زیندووەوەیە.
بەیتەشیعرەكەی (مەحوی) هەروەك بردینیە لای ڕۆشنایی ئەو ئایەتەی سورەتی (الشعرا‌ء)، دەشمانباتە بەر ڕۆشنایی ئایەتی (ئیستیقامەت) كە ئەگەر مرۆڤ پاش ئیمانهێنان كەوتە سەری؛ ئیدی حوزنی بۆ پیریی‌و ژیانی خووپێوە گیرا‌وی فانیی نامێنێ..، خەمی مەرگیشی بۆ دەڕەوێنرێ‌و..، مژدەی ژیانی نەمرانەی بەهەشتی پێدەگەیەنرێ.
یارانی پێغەمبەر(س)، كەوتبوونە سەر ڕێگەی (ئیستیقامەت)و ڕێگەی (بەرزبوونەوە)، بۆیە لە (مەرگ)یشدا (ژیان)یان دەبینی..
(مەولـــــەوی) .. لاوێتیی‌و پیرێتیی… مەرگ‌و نەمریی:
دەبێ بڵێین؛ ئەم شاعیرە عاریفە زێتر لە باسی پیرییەوە چووەتە نێو بابەتی (مەرگ)ەوە، هەڵبەت پیرێتییەك كە گەنجینەی گەنجێتیی بێت نەك تەنیا پیرێتیی بایۆلۆژیی..، هەروەها (مەرگیش بە مانای گەیشتن بە حزور).
سەرەتا لای (مەولەوی)؛ پیریی داچڵەكێنەرە بۆ بەخۆداهاتنەوە‌و باشتر خۆسازدانی ڕۆحیی بۆ (حزور)و گەیشتن بە خوداوەند:
تەن كە خەمیاوە یانێ دەستوورەن
وادەی هۆرێزنای گیان ئەو حزوورەن
……………………………………
ئای سوبحی مەحشەر سەر ئەفگەندە وێم
شەرمندەی حــــــــــــزور خودا‌و بەندە وێم
(مەولەوی) بەردەوام كە باسی لە پیریی كردووە؛ هانای بۆ (ساقی)و (موغەننیی ــ موتریب) بردووە تا ئەمیان (مەی) هۆشیاركردنەوەی بداتێ‌‌و..، ئەویان بە نەوایەك بیباتە دنیای مەستیی‌و بە خۆیدا بێتەوە بە جۆرێك بتوانێ خۆی بۆ مەرگ‌و حزور ئامادە بكات:
نمەبۆ پیریـــــــــــــــی‌و تەن ناتەوانییت
وەی دوو فەرەدەوۆ ئاو دەس جوانییت:
“ئینە گرد جە وەخت نادانییم بیەن
فەسڵی سەرمەستیی جوانییــــم بیەن
……………………………
كۆچی دواییمەن، یاوانــــــــــم تۆبە
نۆبەی تۆبەمــــــــەن كەرەمدار تۆبە”
هەروەها دەڵێ:
كەم كەم پیری خەم وە قامەت مدۆ
دەم دەم وەعدەی ڕۆی قیامەت مدۆ
گەیشتن بە مەحبووب بە (مەستیی عیشق)ەوە، خەڵاتی ڕەزامەندیی ئەوی لە دوایە، بۆیە بەردەوام دەستەودامێنی (ساقی) دەبێت تا شەرابی عیشقی بە فریا بخات، یان (موتریب) بە مەقامێكی دڵتاوێن چاری دەردی بكات. (ئاخر هونەریش ڕەمزی نەمرییە‌و هاودەمی ڕۆحە):
موتریب مەقامێ دەردم ناچارەن
ساقیا جامێ دۆس ئینتیــــزارەن
……………………..
ساقی! پام بەستەی زنجیری پیریین
دەسم دامانت وادەی دەســــــگیریین
(مەولەوی) وا دەبینێ؛ ئەوەی بەسەر جەستەدا دێت لە لاوازیی‌و چەمینەوە، لە سەنگ‌و قورسایی گوناهەوەیە نەك خەتای پیریی بێت.
بۆیە نایەوێ تانە لە پیریی بدرێت یان بەدناو بكرێت. (گوناهی زۆر‌و تاوانی گەورە قورساییەكی تایبەتیان هەیە كە ژیان دەپلیشێننەوە‌و تێكی دەشكێنن)..، كەچی خەڵك خەتاكە دەخەنە ئەستۆی پیریی‌و ئەوی پێ بەدناو دەكەن. واتە ئەوان تەنیا مانایەك‌و دیوە ڕواڵەتییەكەی پیریی دەبینن، دیوەكەی دیكەی نابینن:
سەنگی سەنگی بار تاوان زۆر كەردەن
پیریی بەدنامەن قامەت خەم كەردەن
لە چەند بەیتێكیشدا لەبەرئەوەی پیریی بە (بەردەرگای مەرگ) زانیوە، مەرگیش بە (دەرگا)ی حزور‌و گەیشتن بە لیقای مەعشوق، بۆیە داوای (ڕێزگرتن لە پیریی‌و بە گەورەزانینی)دەكات.
پێشانییم هەوەس زانووش جازمەن
(تەعـــــزیم)ی جەناب پیریی لازمەن
چەمینەوەی جەستە بۆ هێندێ كەس بە هۆی باری تاوانەوەیە، بۆ هێندێكی دی ڕێزگرتنە لە پیریی. لەو بەیتەشیعرەشەوە لەو دیو چەمینەوەی جەستەییەوە، چەمینەوەیەكی مەعنەوییش دەبینرێ..، دیسان دەڵێ؛ ئێوە هەر دیوە ڕواڵەتییەكە مەبینن.
لە تێڕوانینی (تەسەوف)دا، ئەگەر كەسێك لە تەمەنی گەنجێتیی‌و لاوێتییدا خۆی بدۆزێتەوە، یان بە خۆناسین‌و خوداناسیی (بە پایەی عاریف بوون) بگات؛ ئەوە بە جۆرێكی تایبەت لە (پیریی) گەیشتووە، زاراوەی (پیر ــ ڕێبەر)یش لە دنیای تەسەوفدا پێوەندی بەم مانایەوە هەیە نەك بە تەمەنەوە، چونكە ڕێككەوتووە شێخ‌و عاریف‌و ڕێبەرێكی بە تەمەن لاو، (پیری) هەزاران كەسی بە تەمەن (پیر) بووبێت. یان شێخێكی بە تەمەن پیر، پڕ بووبێ لە گوڕ‌و تینی هەڕەتی لاوێتیی‌و هەزاران كەسی بە تەمەن (گەنج‌و لاو)ی ــ بەرەو خوداوەند‌و ئەبەدییەت ــ دوای خۆی خستبێ..!
(مەولەوی)یش وەك شاعیرێكی عاریف، باوەڕی وەها بووە
لە پیرییدا (جوانیی ــ گەنجیی)یەك هەیە‌و..، (مووی سپی) گۆپكی پشكووتوی باخچەی پیرییە. شكۆفەكردن بۆ درەخت‌و باخەكان ــ بە مانا ئاساییەكەی ــ لە وەرزی بەهاردایە، بەهاریش ڕەمزی جوانیی‌و گەنجێتییە. بەڵام (شكۆفەكردن) لە دنیای عیرفاندا بە مانای (گەیین ــ پێگەیشتن)ە‌و بەهاریش وەرزی ژیانی هەمیشەییە نەك وەرزە فریودەر‌و زوو تێپەڕەكە. بەم پێیە (پیریی) تەمەنی گەیشتنە بە حیكمەت‌و سەرمایەی میوەی عیرفان‌و تێگەیشتن‌و پێگەیشتن.
شكۆفەی باخچەی پیـــــــــــریی سفیدەن
سەرمایەی میـوەی (عیرفان) هەر ئێدەن
هەروەها لای (مەولەوی) لە تەمەنی پیرییدا مەستبوونی عاشقانە بە (شەرابی میوەی عیرفان ــ میوەی وەرزی بەهاری نەمریی)؛ مرۆڤ جوانتر‌و گەنجتر دەكاتەوەو دووبارە هێز بە ئەژنۆی هەنگاونانی دەداتەوە.. بە تایبەت گوڕی هەنگاونان بۆ (بڕینی شیوەكانی خۆدۆزینەوە)و ڕێگەی سەختی سارای مەحشەر. (بەیتە شیعرەكان زۆر بیستراون).
لە كۆتایی ئەم قەسیدەیەشدا؛ دەچێتەوە سەر باسی داچڵەكین‌و دەرچوون لە غەفڵەت‌و بەخۆداهاتنەوە:
های..! غەفڵەت تاكەی؟ هامسەفەر ویەرد
بێــــــــــــــــدار بەر جە خاو، كاروان ویەرد
لای (مەولەوی)یش ــ وەك شاعیرە عاریفەكانی دیكە ــ ئەوەی چاری (مەرگ‌و پیریی بایۆلۆژیی) دەكات هەر عیشقە، بۆیە لە پیریی‌و ئوفتادەییشدا (مەیل‌و مەحەببەت)ی دەوێ. ئەوەتا دەڵێ: مادەم مەحبووب چاوی مەرحەمەت‌و دۆستانەی لە عاشقەوە بێ؛ ئیدی مرۆڤ ئەگەر بە (پیریی)ش بگات، هەر لە تافی جوانیی خۆیدایە.
نەواچی من پیر ئیفتادەی دڵڕێش
ئیسە چەنی مەیل ئازیزانم چێش
تا یاران نیـــــــــگای نیهانیشان بۆ
پیران مشیۆ تاف جوانییشــــــان بۆ
(مەولەوی) ــ بە پێی مانای بەیتەشیعرێكیش ــ وەها دەزانێ (بێجگە لە عیشق‌و مەحەببەت) هیچ شتێكی دی نابێت بە (نرخ‌و بەهاو هاوتا)ی تەمەن. تەمەنێكی زوو تێپەڕی سێبەرئاسا ئەگەر خۆت نرخێكی نەدەیتێ مانایەكی نیە شایانی باسكردن بێت؛ بۆیە باش وەهایە ــ ئەو تەمەنە بێ بەهایە ــ هەر (بە بێ نرح‌و پاداشت‌و بەها) لە پێناو مەعشوقدا ببەخشرێ، ئیدی ئەوە دەبێت بە نرخ‌و بەهاو پاداشتی حەقیقیی تەمەن‌و ژیان:
بێ بە دەڵەن عومر، خاسش هەر پاســـەن
باختش پەی مەعشوق بێ بەدەڵ خاسەن
هەروەها (مەولەوی) وەها دەزانێ؛ پیریی زمانی حاڵە بۆ شەفاعەت كردن، چونكە ئەگەر كەسی پیر لە لای ئێمەی مرۆڤ شایستەی ڕێز‌و بەزەییەكی زێتر بێت؛ ئەوا بێگومان لە لای (ارحم الراحمین) ــ لە قیامەتدا ــ شایستەی بەزەیی پێداهاتنەوەی زۆر تایبەتە:
سفیدییت قەڵغان پەی ڕووی سیات بۆ
كەمانییت شەفیـــــــــــــع تیری دیات بۆ
(مەولەوی) لە باسی (پیریی‌و مەرگ)دا حەقیقەتێك بیردەخاتەوە كە خاترجەمیی‌و ئومێدێكی زۆر بە بێئومێدان دەداتەوە. دەڵی: مادەم خوداوەند لە دنیادا گوناهپۆش بێ؛ بە یەقین ڕۆژی قیامەتیش لە گوناهەكان دەبوورێ..، واتە (سەتتاریی) سەرەتایە بۆ (كەففارەت)و هاوتایەتی، چونكە میهرەبانیی خوداوەند بەرانبەر بە بەندەكانی لە قیامەتدا زۆر زێترە لەو میهرەبانییەی لە دنیادا دەینوێنێ:
ئەو كەس مزانوو ســــــــــەتتارەن ئارۆ
جەو بوزورگتـــەرەن شەو ئەو ڕۆت نارۆ
گوتمان؛ لە قورئان‌و دنیای ئیمانداریی‌و عیرفاندا زیندووی مردوو هەیە، مردووی زیندووش. (مەولەوی)یش لە شیعرێكدا ــ كە بۆ مەرگی دۆستێكی نووسیوویەتی ــ لەو دیدە دینیی‌و عیرفانیەی خۆیەوە بۆ ژیان‌و مەرگ ــ دۆستەكەی بە مردووی زیندوو دەزانێ، بەڵام خۆی ــ كە هێشتا نەمردووە ــ بە زیندووی مردوو، هەروەها مەرگ بە ئازادبوون لە بەند‌و باوی دنیا‌و..، گەیشتن بە ماوای جاویدانیی پێشچاو دەخات:
تۆ مەردەی شەهیــــــــــد زیندەی بێباكی
من زیندەی مــەردەی دەشتی خەمناكیی
تۆ ئازاد پەی سەیر جای جــــــــــاویدانیی
من پا بەستەی بەند ئەی دنیای فانـــــیی
لای (مەولەوی) پیربوون (بە عیشقەوە) گەیشتنە بە گەنجێتیی هەمیشەیی‌و ..مردنیش ــ تەنانەت لە سەعاتێكدا سەد مەرگیش ــ (بە تیری عیشقی مەحبووب) مردنێكی خۆش‌و چێژبەخشە‌و..، هەر جارە زیندووبوونەوەیەكی لە دوایە:
خەدەنگێ هەنــــــــــــــــــــــی هەوا دەرۆوە
پەرێ مەرگێوتەر ئیحــــــــــــــیام كەرۆوە
هەر ساتێ سەدجار بەو تیر نەو تەركەش
زیندەگیی‌و مەردەن، ئامان! وەشەن وەش
(نالــی).. (تەڵەب)ی لاوێتیی لە پیرییدا:
شاعیری گەورە (مەلا خدری نالی)یش لە قەسیدەیەكدا كە دێتە سەر باسی (پیریی)، یەكسەر لە سەرەتاوە ئەوە دەبینرێ كە پیریی بۆ ئەویش هەم داچڵەكێنەرە‌و بە خۆیدا دێتەوە، هەم بە حیكمەت‌و عیرفانی دەگەیەنێ.
لە قەسیدەكەدا ئەوە دەردەكەوێ داخ‌و پەشیمانیی دایگرتووە لەبەرئەوەی نەیتوانیوە بەو دەسمایە كەمەی تەمەن بە سەرمایەیەك بگات ڕۆحی ئاسوودە بكات‌و ئەو یەقینەی بداتێ كە خوداوەند لێی ڕازییە. هەروەها لە پیرییدا حەقیقەتی كەمخایەنیی ژیانی دنیای لە بەرانبەر ژیانی نەمرانەی بەهەشتدا بۆ دەردەكەوێ، ئەو حەقیقەتەی كە ئایین هەمیشە دووپاتی دەكاتەوە، بەڵام مرۆڤ لە كاتی خۆیدا عەقڵی پێی ناشكێ:
شەوی بە هاری جوانیی خەوێ بوو پڕ تەشویر
لە فەجری پاییزی پیریـــــی بەیانی دا تەعبیر
ئەسەفدرێژی شەو ڕۆژی ئەو شەو‌و ڕۆژەم
قوسوورییان بووە (گول)ی نەدامەتی تەقسیر
لەم بەیتەی خوارەوەدا، ئەو بەخۆداهاتنەوەیە وردتر بەرچاو دەخات‌و سپێتیی نێوچاوانی (پیران) دەكات بە نیشانە بۆی، هەروەها ئەوە دەردەخات مرۆڤ لە گەنجێتیی‌و غەفڵەتدا بە (هەڵە‌و سەهو)دا دەچێت، بەڵام لە پیرییدا سوجدەی سەهو دەبات‌و نێوچاوانە سپییەكەی دەخاتە سەرزەوی، وەك چۆن هەڵەی نێو نوێژ سوجدەی سەهووی لە دوایە:
سەوادی توڕڕەیی ئەو ئیشتیباهی سەهوی جوان
بەیازی غوڕڕەیی ئەم ئینتیباهی سوجدەیی پیر
دواییش.. وردتر‌و چڕتر (سەرسپی بوون) دەكات بە داچڵەكێنەر‌و تۆقێنەر كە هەواڵی ڕووداوێكی گەورە بگەیەنێ.. ڕووداوی فەنابوونی هەمووبوون بێجگە لە زاتی خودای باقیی [كل من علیها فان. ویبقی وجه ربك ذو الجلال و الاكرام/الرحمن/26ــ 27]..، بەڵام ئومێدێكیش بۆ خۆی دروست دەكات كە ئەم (سپی بوونە) جۆرە داگیرسانێكە بە نور [واشتعل الرأس شیبا و لم اكن بدعائك ربي شقیا../مریم/4].. مرۆڤ لە پیرییدا بە جۆرێك لە خودا نیزیك دەبێتەوە پێی نورانیی ببێ..، (نور)یش ڕێگەی ڕاستی بەرزبوونەوەی بۆ ڕۆشن دەكاتەوەو ئاگاداری دەكات كە بكەوێتە سەر ئەو ڕێگەیە:
سپی نەزیرە هەموو موو لە سیڕڕی (وجە)ی لەسەر
مونەووەرە، لە تـــــــــەرەف نــــــــــورەوە بووە نەزیر
لە بەیتێكی دیكەشدا مانگ دەكات بە دەلیل‌و نیشانەی كورتیی تەمەن‌و كۆتایی پێهاتنی‌و سەرلەنوێ خەلقكردنەوەی مرۆڤ لە دنیایەكی دیكەدا..، واتە مرۆڤ بە ڕامان لە مانگ لە (هیلال)یی‌و (بەدر)ییدا، دەبێ بە خۆیدا بێتەوە‌و بزانێ تەمەنی ئەویش لە نێوان ئەو دوو حاڵەتەی مانگدایە.. (قورئانی پیرۆز خۆر‌و مانگ‌و ئەستێرە‌و دەریا‌و … هەموو نیشانە‌و ئایەتەكانی كتێبی بوون بە سەرچاوەی ڕۆحانیەت‌و گەیشتن بە مەعریفە‌و ناسین‌و بە خۆداهاتنەوە پێشچاو دەخات..).
لە یەكێك لە سەفەرەكانی حەجكردنیشیدا ــ كە وا دیارە بە تەمەنی پیریی كردوویەتی ــ بە شەوقەوە چووەتە سەر مەزاری پێغەمبەر (د.خ)و داوای ئەوەی كردووە لە (گەنجی حزور)ی ئەوەوە گەنج ببێتەوە..، گەنجبوونەوەی ئیمانیی‌و ڕۆحیی، كە (سەرەتایە بۆ گەنجێتیی هەمیشەیی‌و نەمریی نێو بەهەشت)..
(نالی) لەو قەسیدەیەدا نەك هەر (پێغەمبەری خاتەم ــ د.خ) بە مردوو نابینێ، بەڵكو بە (لاو)ی دەزانێ، لاوێكی (تازە جەوان) كە هێشتا لە ژیاندایە.. بۆیە داوای ئەوەی لێدەكات؛ بە (عیشق‌و مەحەببەتی) شتێك لە لاوێتیی‌و نەوجەوانیی خۆی بە ئەویش ببەخشێ تا زیندوویەتییەكی ڕۆحیی‌و مەعنەویی تێدا بێت بۆ ڕۆژی حزور كە بە پێی (تەمەنەكەی) هەستی كردووە لێ نیزیك بۆتەوە. ئێمە دەزانین؛ پێغەمبەری خاتەم (د.خ) تەمەنە ئاساییەكەی، تەمەنی گەنج‌و تازە جەوانێك نەبوو (گەیشتبووە 63 ساڵ) كەچی (نالی) پاش (چەندین سەدە لە مەرگی) بە (تازەجەوان) ناوی دەبات، ئاخر ئەو چونكە خاوەنی ڕۆحێكی گەورە‌و هەڵگری پەیامی ئەبەدیی‌و موعجیزەی نەمری قورئان بوو؛ نەك هەر پیر نەبووە، بەڵكو هەمیشە زیندووە‌و تازەجەوانێكە..، عیشق‌و مەحەببەتیش بۆی، جوانیی‌و گەنجێتیی دەبەخشێ لە ژیانی ڕۆحیی‌و مەعنەوییدا. (پێوەندی موسڵمانان بە پێغەمبەری خاتەمەوە ــ د.خ ــ لە هەموو سەردەمەكانی پاش مەرگیدا پێوەندی ڕۆحیی‌و مەعنەوییە، نەك ئەو پێوەندییەی لە نێوان زیندوواندا هەیە).
(نالی) بە عیشق‌و مەحەببەتی (پێغەمبەر د.خ) دەیەوێ گوڕی زیندوویەتیی لاوێتیی تێبگەڕێتەوە‌و ببێت بە (پیرێكی لاو):
ئەی تازە جەوان پیرم‌و ئوفتادە‌و كەوتووم
تا ماوە حەیاتم
دەستێ بدەرە دەستی شكستەم كە بەسەرچووم
قوربانی وەفاتم
تۆ یوسفی (نەوحوسن)ی لەسەر میسری جینانی
من پیرم‌و فانی
لەم كولبەیی ئەحزانە نە زیندووم‌و نە مردووم
هەروا بە تەماتم
ئەم كەڵەشاعیرە ناودارەش، لەبەر ئەوەی بە جەوهەری مانای ئیمان‌و ئایینداریی گەیشتووە‌و ئاگاداریەكی وردی لە دنیای عیرفان هەبووە؛ ئەو بۆچوونانەی سەرەوە لە بارەی (پیریی‌و لاوێتیی)و (ژیان‌و مەرگ)ەوە لە قەسیدە‌و شیعریدا ئامادەییان هەیە.
لە كۆتاییدا؛
ئەگەر تەمەنی لاوێتیی لە ژیانی ناسوتییدا، تەمەنی گرتنەبەری ڕێگەی خۆدۆزینەوە‌و خۆناسیین‌و خوداناسیی بێت؛ ئەوە گەییشتنە بە حیكمەتی پیران ــ هەر لەو تەمەنەدا ــ‌و… پاش ئەوەش تەمەنی پیریی پڕ دەبێت لە گوڕی لاوێتیی‌و لە عیشق، ئەو لاوێتییەش دەبێت بە دەرگایەك بۆ لاوێتیی‌و نەمریی نێو بەهەشت كە هەرگیز پیریی‌و مەرگی تێدا نیە.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ژێدەر:
1/كۆپلەیەك لە قەسیدەی (دروودی ئێمە)/نەبەز هەورامی.
2/سوبحانی/علم، عالم، علما‌ء/دەزگای بەرهەم/ل32 ــ33. لە (وانەكانی خواناسی)یشدا، بە درێژیی قسەی لە مانا جیاوازەكانی هەردوو چەمكی (ژیان‌ومەرگ)، (پلەكانی ژیان) ــ لە ڕوانگەی قورئانەوە ــ كردووە.
3/بەشێك لە توێژەرە ڕۆژئاواییە ئیسلامناسەكان بۆچوونیان وەهایە؛ ڕەنگە هیچ ئایینێك كتێبێكی بە وێنەی قورئان ــ بەو هەموو كاریگەریەوە ــ نەبێ، وەك چۆن لە ئایینی مەسیحیەتدا حەزرەتی (عیسا ــ س) خاوەنی كاریگەریەكی ــ ڕۆحیی ــ گەورەیە.. بڕوانە: دڵی ئیسلام ــ بەها هەمیشەییەكان لە پێناو مرۆڤایەتییدا/و. هیمداد شاهین/2016/ل58.
4/پروین قائمی/كلیات اقبال لاهوری/نوبت چاپ ــ پنجم/1393/ركن دوم رسالت/ل59.
5/كلیات اقبال لاهوری/اسرارخودی/ل20.
6/كلیات/رموز بیخودی/69.
تێبینی:
بەیتەشیعرەكانی (مەحوی، مەولەوی، نالی)و (مانا گشتییەكانیان) ڕاستەوخۆ لە دیوانە شیعرییەكانیانەوە وەرگیراون.. بە شەرح‌و لێكدانەوەی مامۆستای (مودەریس)و كوڕەكانی. (چاپی سنە/انشارات كردستان).
