كەتان خادیمی
جلوبەرگ بە هەموو چنراوێك و دووراوێك ئەوترێت، كە جەستەی مرۆڤی پێ بشارێتەوە، لەوانەیە مێژووی بەكارهێنانی بگەڕێتەوە بۆ ئەو گەڵایەی كە ئادەم و حەوا لەبەهەشتا لە خۆیانیان ئاڵاندووە.ئەوەی ڕەنگ ڕێژی لە سەر جۆرو شێوازی جلوبەرگ ئەكات بریتین لە((ئایین، نەتەوە، كەشو هەوا، كەلتور )).
بڵاو بوونەوەی پیشەسازی جل و بەرگ و لێشاوی عەولەمە، یەكپۆشی لەنێو گەلاندا بڵاو كردۆتەوە، هەر نەتەوە بە پێی ئاستی ڕۆشنبیریو خەمخۆری كەسانی پسپۆری لەو بوارەدا، بە شێوەیەك كار لەسەر زیندوو هێشتنەوەی ڕەسەنایەتی لە جلو بەرگەكانیەكاندا ئەكەن، تا لێشاوی جیهانگیری داینەماڵێت، بەتایبەت لە بۆنە نەتەوەییەكان و كارە هونەرییەكاندا وەك فلیم و دراماو شانۆ و گۆرانی..-، شێوازی جلو بەرگی گەلان یەك خاڵ كۆیانئەكاتەوە، كە هەمیشە جلی ژنان ئاڵو واڵاترو پڕنەخش و نیگارو دەسكردی جوان بوون، جلی كوردی ژنانیش بەهەمان شێوە زۆر جیاوازە لە جلو بەرگی پیاوان لە ڕووی ڕەنگ و شێوازەوە.
ئەگەر ئەركی جلوبەرگ هێشتنەوەی ناسنامەی نەتەوەیی بووبێت، كەواتە هەمان ڕۆڵی ئاڵا ئەبینێت، لەهەمان كاتتدا دیاریكەری سنووری میللەتانە، لەم بارەوە ژنی كورد گەورەترین پشكیان بەركەوتووە، ئەو گەڕیدانەی بەكوردستاندا تێپەڕیون، بەشێك لەنووسینەكانیان تەرخانكردووە بە شێوەو ڕواڵەتی ژنی كورد، وەك((مینۆرسكی و كلود یوس ڕیچ، سۆن، ڕۆبەرت بورتر و شیل…)) بەراوردی ژنی كورد بە ژنی عەرەب و فارس و تورك ئەكەن، جیاواز لەوان باس و وەسفیان ئەكەن.(1)ئافرەت لە چیرۆكی كوردیدا / سەباح غالب
ئەم جلەش زۆر لەگەڵ تایبەتمەندییەكانی ئایینی ئیسلام و ساردی ناوچەكە دەگونجێت.(2)
پێكهاتەكانی جلی كوردی ژنان بریتین لە((كراس، ژێر كراس، ئاوەڵكراس، سوخمە_ئێلەك، كەوا، سەڵتە، دەسماڵ، كۆڵەوانە، سەرپۆش، سەرووپێچی چەفتە، سركەیی و شەدە شێلەو كێشەی زەرد و سوور و چەفتەی مەلیكی…))
هەرچەندە بەپێی شوێنەكان و شارەكانی كوردستان جیاوازیان هەبووە، بەڵام جیاوازییەكە لەئەسڵی دوورینەكەدا نەبووە، بۆنموونە ناوچەكانی باشووری كوردستان وەك (پشدەرو، بادینان و سلًیمانی و هەورامان و گەرمیان….))هەریەكەیان خاوەنی مۆدێلێكی تایبەت بە خۆیانن، یان بەشەكانی دیكەی كوردستان وەك ڕۆژهەڵات و باكورو باشووری كوردستان، جیاوازیان هەیە، بە بینیان ئەزانرێت كەئەم ژنە خەڵكی كامە ناوچەو پارچەی كوردستانە، ئەم جیاوازییە زیاتر لە جۆری بەستنی سەروو كڵاو و پشتێنەكانیان یان كۆڵەوانەكانیاندایە …بەڵام لە ئێستادا ئەو جیاوازییە كەمتر بەرچاو ئەكەوێت، چونكە ژنان شێوازی جلو بەرگی هەموو ناوچەكانی تر تێكەڵ ئەكەن ئەوەش بۆتە جۆرە مۆدێلێك. لە كۆندا باری ئابووری و پێگەی كۆمەڵایەتی ژنان جۆرێك لە جیاوازی درووستكردوو، وەك كچە ئاغاو كچە شێخ وكچە جووتیار، لەم دوایەشدا (ژنە ئەفەنیش) دادێت كەئەو ژنانە بوون مێردەكانیان خوێنەوارو فەرمانبەر بوون كەمتر پابەندی جەتفەو سەروو كڵاو بوون (چونكە لە پرۆسەی خوێندندا پیاوان پێش ژنان كەوتوون)، ژنی كورد لەكاتی هەڵكشانی تەمەنیدا پابەندی جۆرێك لەجلوبەرگ بووە، كە كچە لاوەكان لەبەریان نەكردووە، تا ئێستاش ئەم دیاردەیە ئەبینرێت، …… نرخ و جۆری قوماشەكانیش تایبەتمەندی داوە بە سیمای جلو بەرگی ژنان. لەدوای ساڵانی سییەكانەوە چەند جۆرێك لەقوماش لەناو ژناندا بڵاو ئەبێتەوە وەك ((وشك سورمە، مانتۆ، موبرەت، شاڵ، شاڵی كودەری، قەیفە، قەستۆر، جورجێت، كراسی جامانە، كراسی سركەیی، كەتان، گوڵ لیرە، خامەكی مۆر، گورنی گوڵ باتمان، كوروونی گوڵ بێچوو،چیت، جاو، چیتی شركەتی، چیتی چینی، قەنەوز، تافتە، كەتانچین، سلك، كودەری، واویل، خام، بلوری، جەلسە، مۆزلین، حەریر، سیا، ساف سورمە، ناز ناز، سورمەی حەوت رەنگ، دانتێل ئەتڵەس، كوێستانان خاڵ خاڵ، شیفۆن، شوعل لیڵ…))3_ زەكیە ڕەشید/ كلتتورو نەریتی كورد
بەكارهێنانی زیڕووزیوو موروو بە یەكێك لە پێكهاتەكانی جلی كوردی ئەژمار ئەكرێن، ژنان بە پێی بارو دۆخی ئابووری بەكاریان كردوویانە بە خۆیانەوە، وەك (پاوانە، خڕ خاڵ، بازنگی دەبابەو بازنگی گۆو بازنگی مانگ وئەستێرە، تاسكڵاو، سەروو كڵاوی ئاڵتون بەلیرە و نیو لیرە و بە غازی دادووراو، ئەموستیلە، قەتارە، لاگیرە، حێل و مێخەك، كەمەرەو لوولە، پشتەسەر، هەیاسە، سەرپەرچەم، گەردانە، گەردەمل، گڵەسەر ، ژێر چەنە، ملوانكەی خونچە، سمڵی و مێخەك و كڵۆنجە، عاشقبەند، گۆبەرۆكی بە چارەكە لیرەو چەقالەو ملەلیرە، كرمەكی بێ پڵپڵەو پڵپڵەدار، پشتێنی لیرە، تەسبیحی شیلانی سوور و …..) .
بابەتەكانی جوانكاریش كەژنی كورد بەكاریهێناون لەكۆندا بریتی بوون لە(سپیاو و كل و وەسمەو خەنەو ڕێحانە و دیمە شۆرو سابوونی سەركەف و گوڵاو و مێخەك و سمڵ). هەروەك وتمان بەشەكانی كوردستان جلو بەرگیان جیاوازبووە، من لێرەدا تەنها باسی باشووری كوردستان ئەكەم .ئەو گۆڕانكاریەی بەسەر جلی كوردی ژناندا هاتووە لەم بەشەی كوردستاندا.
جلی كوردی ژنان لە ساڵانی بیستەكانەوە تا ساڵانی شەستەكان.
لەم ساڵانەدا جلی كوردی ژنان جلی ئیش و ماڵ و دەرەوە و كانی و تەكیە و شایی و شیوەن بووە، هیچ جێگرەوەیەكی تری نەبووە، بە دەگمەن لەناو شارەكاندا ژنانێك هەبوون جلی كوردی لەبەر نەكەن، بەڵام لە دەرەوەی شارەكان و لادێكان ژنان بەگشتی جلی كوردییان لەبەر كردووە. پاش كردنەوەی قوتابخانەی كچان لە سلێمانی لە ساڵی( 1926)دیاردەی جلی مۆدە دێتە ناو كچانی سلێمانییەوە چونكە لەو سەردەمەدا جلی ڕەسمی خوێندن بووە، ئەویش تەنها كچە گەنجەكان ئەو جلانەیان لەبەر كردوون، بە مەبەستی خوێندن زۆرێك لە قوتابیە كچەكان ڕوو دەكەنە شارەكانی تری عیراق، وردە وردە دیاردەی جلی مۆدە زیاتر بڵاو ئەبێتەوە. بەڵام دایكەكان و نەنكەكان ئەو ژنانەی نەخوێندەوارن لە ماڵەوە دەستبەرداری جلی كوردی نابن، مۆدێلی( ماكسی) بۆماڵەوە لەناو ژناندا پێشوازیەكی گەرمی لێئەكرێت، چونكە ژنی كورد ئەركی زۆر بوەو پێویستی بەوە بوو جلێك لەبەربكات كە بتوانێت كارەكانی ناوماڵی بە ئاسانی پێوە ڕاپەڕێنێت.
بۆچونێك لای خەڵك بڵاو ئەبێتەوە كەجلی كوردی جلی نەخوێندەوارانە، ئەوە زوڵمێكی گەورە ئەبێت لەو بەرگە نەتەوەییە ئەكرێت، نووسەران و ڕۆشنبیران بەشان و باڵی ئەو ژنانەدا هەڵ ئەدەن كە جلی مۆدە لەبەر ئەكەن، بە كەسی زرنگ و وریا ناویان ئەبەن.
كاتێك (هێنی هەڕۆڵدهەنس) لەساڵی (1957)دا بەشارەكانی كوردستاندا ئەگەڕێت لەهەموو شوێنەكان ژنان هەمان جلی كوردیان لەبەردایە كە بەلای هێنیەوە هەم قورسن و هەم گەرمن….)
ژنی كورد هەموو ئەوكارانەی بە جلی كوردییەوە ڕاپەڕاندوون، وەك ئاژەڵداری و ئاو هێنان لە كانی و بە خێوكردنی مناڵ و دار هێنان و جل شتن و باخداری و نانكردن و…..) بەڵكو هەندێك خشڵیشی بەكار هێناوە وەك ( پشتێن و سەروو كڵاو و كڵاو زەڕوو…..).تەنها لەكاتی پرسەكاندا كە پێیان وتووە ( كڵاو ڕەشكردنەوە) ئەویش بەلابردنی هەندێك لە ئاڵتوون و لیرەكان لە كڵاوەكە یان فێسەكەی سەریانەوە. وەك نیشانەی پرسەداری.
موورووی شەوەو شیلانەو زەردو و عەقیق . ….بەردەوام ژنانی كورد بەكاریان هێناون، لەبەر كەمی ڕۆشنبیری و دڵ سافیان، بەمەبەستی تایبەتیش ئەم مووروانەیان بۆخۆیانەوە كردووە وەك نەخۆشی و چاوەزار و ….
یەكەم گۆڕانكاری و ئاسانكاری لەسەردەستی (حەپسە خانی نەقیب) بووە لە سەروو پێچ و كەوای ناوكداردا، چونكە پێشتر سەروو پێچی ژنان زۆر گەورە بووە بەتایبەت ئەو كچانەی لە بنەماڵەیەكی دیاربوون، خۆیشی تەنها سەرووپێچێكی بچووكی كردووە، گۆڕانكاریەكی تر لە كەوای ژناندا بووە، كە تا ئەو سەردەمەش ژنان دەبوو بە چوار وەرزە ئەو كەوایە لەبەر بكەن، كە ناوەكەی لۆكەی تێدا بووە، ڕۆژێك هەندێك لە ژنانی سلێمانی پەنا ئەبەنە لای حەپسە خان و پێی ئەڵێن وا بەم كەوایەوە سووتایین فریامان كەوە، ئەوخۆی یەكەم كەس ئەبێت كەواكەی لا ئەبات و ئەمر ئەكات بە ژنانیش، بەیانی كەس بەو كەوایەوە نەیەتەوە بۆدیوەخان، ئەگەر ناشتوانن ئەوا ئەكرێت كەوایەكی تەنك بدوورن..بۆ بەیانی ژنان ئەو كەوا گەرمە لا ئەبەن و ڕوو ئەكەنەوە دیوەخانەكەی حەپسە خان.
هەر لەسەرەتای حەفتاكاندا چالاكی هونەری لە قوتابخانەكاندا ئەنجامئەدرێن، هەموو كارە هونەریەكان و شانۆكان بە جلی كوردییەوە نمایش ئەكرێن، كچانیش بەشێوەیەكی نوێ جلی كوردی لەبەر ئەكەن وەك كراس و هێلەكێكی سادە، سەروو كڵاوو لەچك ….بەكار ناهێنن، بەدەر لەمەش زیاتر هەوڵی ڕێكخستنی ڕەنگەكان ئەدەن، جلی كوردی پێشتر ئاڵو واڵا بوو، واتا كراسەكە لە ڕەنگێك و كەواكە لە ڕەنگێك، یان زیاتر ئەو قوماشانەیان بەكار ئەهێنا كە گوڵ گوڵ و نەخشو نیگاریان تیا بوو، كچانی شار ڕوو ئەكەنە قوماشە سادەكان و شیفۆنی تەنك، بەڵام كچانی لادێكان دەسبەرداری ئەو ڕەنگە ئاڵو واڵایانە نابن. لێرەشەوە جیاوازی لە نێوان جلی كوردی شارو لادێكاندا درووست ئەبێت لە جۆری ڕێكخستنی ڕەنگەكاندا.
پەچەو عەبا
پەچەو عەبا لەم ساڵانەی دواییدا لە ناو ژنی كوردا بڵاو ئەبێتەوە، لەوكاتەدا كە ڕوو ئەكەنە خوێندن و بازاڕەكان تا كەس لۆمەیان نەكات و بە ئازادانە بگەڕێن، (پەچەكەت لادە…) لەلایەن شاعیرە پیاوەكانەوە لەشیعری كوردیدا بەشێوەیەكی بەربڵاو بەر چاو ئەكەوێت، ئەم دیاردەیەش تایبەت ئەبێت بەشارەكان نەك لادێكان، نمونەی ئەمەش وەرگێڕەكەی (هێنی هەرۆڵد هەنس)ە دەرچووی بەشی ئینگلیزیە، پەچەو عەبا ئەكات، بەڵام كچە لادێیەكان تەنها جلی كوردییان لەبەردایە، تاسەرەتای ساڵانی هەشتاكانیش دیاردەی عەباكردن بەسەر جلی مۆدەدا بەر چاو ئەكەوت.
هەر لە ساڵانی حەفتاكانەوە دیاردەی وەلانانی جلی كوردی لە نێو ژناندا بەرز ئەبێتەوە، ئەویش بە هۆی بڵاو بوونەوەی تەلەفزیۆنەوە لە زۆرێك ماڵاندا، ئەو فلیمە عەرەبیانە كەپەخش ئەكرێن و جلوبەرگی بێژەرە ژنەكان، ئەبنە بەشێك لەجلوبەرگی ژنان ، لەسەر بوردە هەمان مۆدێل دەرئەهێنن و ئەیدوورنەوە ((ئەگەر سەرنجی وێنەكانی ساڵانی حەفتاكان بدەین، هەر هەمان مۆدێلن كە هونەرمەندە میسریەكان لەو ساڵانەدا لەبەریاندان))
جلی كوردی لەساڵانی هەشتاكاندا
سەرەتای هەشتاكان سەرەتای وێرانبوونی زۆرێك لە گوندوو ناوچە سنووریەكان بوو، تا ئەوكاتە ژنە بەتەمەنەكان بەهیچ شێوەیەك دەستبەرداری پۆشاكی كوردیی نەبوون، هەرچەندە كەمێك لەسەرخۆیانیان سووك كردبوو، بەتایبەت سەروو كڵاو و هەندێك خشڵی تایبەت، لەهەمان كاتتدا ماڵ نەبوو خانمێك یان چەند خانمێكی تێدا نەبێت بە جلی كوردییەوە. هەربۆیە لە ڕووداو و كارەسەتە گەورەكاندا جلی كوردی ژنان بووە بە ڕەمزو شایەتی ئەو زوڵمەی بەرامبەر بە گەلی كورد ئەنجامدرا، مووروە ڕەنگاو ڕەنگەكان و فەقیانە و دەسماڵ و كۆڵەوانەو كڵاش و … نێو تۆزوو خۆڵی بیابانەكان، گەورەترین سەلمێنەری ئەو حەقیقەتە بوون كە كورد بە گشتی و ژنی كورد چ زوڵمێكی گەورەی بەرامبەر كراوە لە پرۆسەكانی بەناو ئەنفالدا، یان فۆتۆكانی كیمیاباران بوونە ناسنامەو نەخشەیەكی مەزنی كوردستان. لێرەوە زیاتر گەورەیی جلی نەتەوەییمان بۆ دەسەلمێت. لە سەروو بەندی شەڕی ئێران_ عیراقدا و بەدرێژایی حكوومەتی بەعس، كاری لەسەر ڕێپێوان و چالاكیە جەماوەریەكان ئەكرد، تا بە دەوڵەتانی تر بڵێت گەلەكەم خۆشی ئەوێم، وە بۆ دژایەتییكردنی شۆڕشی كوردی و بیسەلمێنێت كە گەلی كورد لە گەڵ دەسەڵاتدایە، لەهەمان كاتتدا بۆ بەرزكردنەوەی ورەی داروو دەستەكەی لەكاتی شەڕدا، كچانی كورد لەقوتابخانەو دامو دەزگا حكومییەكانی كوردستان بێ بەش نەبوون لەم جۆرە چالاكیانە، بە فشاری دەزگا حیزبیەكانی بەعس و هەندێك بەڕێوەبەری سەر بەڕژێم كچانیان ناچار ئەكرد، بە بەرگی كوردییەوە بەشداری ئاهەنگەكانی حیزبی بەعس بكەن، وەك (ڕۆژی لەدایكبوونی سەرۆك و سەركەوتنەكانی قادسیەی سەدام و ڕۆژی پارێزگاو….چەندان بۆنەو یادی تر، ئەو كاتە جلی كوردی بێجگە لە ڕۆڵی میزەڵانی ڕەنگاو ڕەنگ هیچی دیكە نەبوو.
جلی كوردی ژنان دوای ڕاپەڕین
لەسەرتای ڕاپەڕینەوە دیاردەی لەبەر كردنی جلی كوردی لە بۆنەو ئاهەنگەكاندا ڕووی لەكزی كردبوو. لەبەر چەند هۆكارێك.
1_گەمارۆی ئابووری و گرانی قوماش، ژنان لەبری ئەوەی پارە خەرجبكەن لە جلی كوردیدا، جۆرێك لە جلو بەرگیان ئەكڕی كە بەردەوام بەكاری بهێنن، چونكە جلی كوردی تەنها لەبۆنەكاندا لەبەر ئەكرا.
2_ سەرەتای كەفو كوڵی گەرمی بیری ئایدۆلۆژی و توندڕەوی ڕێكخراوە ژنانیە حیزبیەكان بوو، هەندێك لەو ڕێكخراوە ژنانیانەی كەسەر بە حیزبە عەلمانیەكان بوون، زیاتر ڕوویان كردبووە جلی مۆدەو حەزیان ئەكرد كچان و ژنان بەو شێوازە دەركەون، كە بەلای ئەوانەوە ڕەمزی ئازادی ژن بوو، هەروەك لە فۆتۆو وێنەكانی ئەو كاتەدا دەر ئەكەوێت، ئەو ڕێكخراوە ژنانیانەی سەر بە حیزبە ئیسلامیەكان بوون، هانی كچان و ژنانیان ئەدا ئەو حیجابە یەكپارچەیە لەبەر بكەن، كە ڕەمزی ئەوان بوو، وە زۆرێكیشیان وا ئەندامانیان وا حاڵیكردبوو، كە جلی كوردی ژنانە سەرنجڕاكێشەو درووست نیە لەبەر بكرێت، هەر وەك لە وێنەو ئەرشیفی چالاكییەكانی ئەو ساڵانەیاندا ڕەنگی داوەتەوە.
لە دوای ساڵی 2003 بەدواوە
لەم ساڵانەدا كە باری ئابووری خەڵك لە بەرزبوونەوەدا بوو، خەڵك گەشت و سەیرانەكانی زیاتر ئەبوون، دیاردەی بەكارهێنانی جلی كوردی لە بەرزبوونەوە دا، بەڵام بەداخەوە هەندێك بەناوی پێشكەوتنەوە دەسكاری جلی كوردیان كرد لە كراس و كەواو ….بۆ نموونە فەقیانەی كراسەكەیان وەك قۆڵی عەزی ئەدووری، یان كەواكەیان نیو قۆڵ ئەدووری، یان كراسێكی كورت و تەسك و ……. هەندێك لە كچە گەنجەكان زۆر بە پەرۆشەوە ڕوویان لەم شێوازە كرد، بەردەوام لەلایەن كەسانی ڕۆشنبیرو خەمخۆرانی كەلەپوری كوردییەوە لە ڕاگەیاندن و گۆڤارو ڕۆژنامەكاندا هێرش ئەكرایە سەر ئەم دیاردەیە، مەترسی ئەوەیان باس ئەكرد ئەگەر كار وا بڕوات ڕەسەنایەتی جلی كوردی نامێنێت و ڕۆژ بە ڕۆژ لەناو ئەبرێت ..ئەم ڕەخنانە بەردەوام بوون ….تا وردەوردە جلی كوردی بەرەو ڕەسەنایەتیەكەی ڕۆشتەوە. لە(12/11/2009)بە ڕۆژی نەتەوەیی دیاریكرا، ئەمەش هاندەرێكی باش بوو كەسەرجەم داموو دەزگا حكومییەكان لەو ڕۆژەدا جلی كوردی لەبەر بكەن، زۆرێك لە دروومانەكانیش ئەو قەناعەتەیان بۆدرووست بوو كە جلە كوردییە ڕەسەنەكە مۆدێلی كۆن نابێت، بۆ یە وردە وردە كراس و كەواو هێلەك و سەڵتە وەك جارانی لێهاتەوە، هەتا سەروو كڵاوو چەفتە و كۆڵەوانەو دەسماڵ جارێكی تر بوونەوە بەشێك لە جلی كوردی ژنان. هەر بەهۆی باشبوونی باری ئابووری ژنانی كوردەوە، جارێكی تر ڕوویانكردەوە (زەڕنگەرەكان) بۆكڕینی ئەو ئاڵتونانەی تایبەتبوون بەجلی كوردییەوە بەتایبەت پشتێن و گۆبەرۆك و عاشقبەند و پشتێنی لیرەو…..، ئەوەی ڕۆڵی گەورەی بینی لە زیندووكردنەوەی جلی كوردیی ژناندا بریتیبوو لە دەركەوتنی ژنانی دیاری بواری سیاسی و ڕۆشنبیری و هونەری لە ڕاگەیاندنەكانەوە بەجلی كوردییەوە، كۆی ڕێكخراوەكان بە هەموو بیرو بۆچوونێكی جیاوازەوە زۆرێك لە ئەندامە باڵاكانیان بەو جلە كوردییەوە دەرئەكەوتن، دەزگاكانی ڕاگەیاندن و هەندێك بێژەر بەردەوام بەجلی كوردییەوە بەرنامەكانیان پێشكەش ئەكەن، تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانیش هاندەری كچان و ژنان بوون بۆ لەبەر كردنی ئەم پۆشاكە ڕەسەنە.
نەورۆز و بەهار و جلی كوردی
هەموو بۆنەو یادێكی نەتەوەیی ڕۆڵی گەورە ئەبینێت بۆ زیندوو كردنەوەی كەلتووری ئەو نەتەوەیە، جلو بەرگیش یەكێكە لە لایەنە سەرەكیەكانی زیندوو مانەوەی كەلتوری نەتەوەیە، جەژنی نەتەوەیی نەورۆز و بەهار، یەكێكە لەو بۆنانەی كە كۆی گشتی خەڵك بە جلی كوردییەوە بەشداری تێدا ئەكەن، پڕفرۆشترین كات بۆ جلوبەرگی كوردی بەر لەهاتنی نەورۆزو بەهارە، لەو ڕۆژەدا بەو بەرگە نەتەوەییەوە ڕوو ئەكانە دەشت و دەروو سەیران. سەر لە ئێوارەی یەكەم ڕۆژی بەهاریش كچان بەجل و بەرگی كوردییەوە بەدەوری ئاگری نەورۆزدا خۆشی دەرئەبڕن .
تا ئەم ساتەش نەورۆز ڕۆڵێكی گەورەی بینیوە لە زیندووكردنەوەی جلی كوردی ژناندا. لەم بۆنەدا لەدەرەوەو ناوەوەی دەزگا حكومییەكان خەڵكی پابەندی جلی كوردی ئەبێت. كوردانی دەرەوەی وڵاتیش لە هەر كوێیەك بن بە جلی كوردییەوە یادی نەورۆز ئەكەنەوە.
لەسەردەمی ڕژێمە جۆربەجۆرەكاندا بەزۆر شێوەی جیاواز ڕێگری لەم جەژنە نەتەوەییە كراوە، بەڵام هەمیشە نەورۆز و و جلی كوردی دەستلەملانی یەك بوون.
شایی و بووكی كورد
ڕێو ڕەسمی شایی بوك، لە كوردەواریدا ڕۆڵی گەورەی بینیوە لەبرەودان بە جلی كوردی . ژنان لەو بۆنەدا جلی كوردی ئاڵ و واڵاو هەرچی خشڵیان هەبووە كردویانە بە خۆیانەوە. بێجگە لەئامادەبوانی ئاهەنگەكە، بووكی كورد هەمیشە جلی كوردی پۆشیوە، لەڕۆژی مارە بڕیندا قاتێك جلی كوردی ماڵە باوان و ڕۆژی گواستنەوەش قاتێك جلی كوردی كە لەلایەن ماڵی زاواوە بۆیكراوە لەبەركردووە، دیاردەی لەبەر كردنی كراسی سپی بۆ بوك لە ئەوروپاوە گواستراوەتەوە بۆناو كورد، لەسەرەتای شەستەكانەوە بە دەگمەن هەندێك خێزانی سلێمانی بەكاریانهێناوە، تا وردە وردە ئەبێتە باوو لەناو كچاندا بڵاو ئەبێتەوە، بەڵام هیچكات باهۆڵ و جانتای بوك خاڵی نەبووە لە قاتێك یان دوان و سیان لەجلی كوردی، تا ئێستەش زۆرێك لەكچان لە ڕۆژی ئاهەنگەكەیاندا جلی كوردی لەبەر ئەكەن.
پرسەی ژنان و جلی كوردی
هەر میللەتەو بەدبو نەریتی تایبەت بەخۆی، مەراسیمی پرسەكانی بەڕێوە ئەبات، یابانیەكان جلی سپی لەبەر ئەكەن ، ئەوروپیەكان جلی ڕەش و شەپقەی ڕەش، لە ڕۆژهەلاتیش بە گشتی هەر جلی ڕەش لەبەر ئەكرێت، ئەوەی دیاردەیەكی دیارو بەرچاوە لەمەراسیمی پرسەی ژنانی كورددا لەبەر كردنی جلی كوردیە ، زۆرێك لەژنان لەو رۆژەدا هەتا كەسە نزیكەكانی مردووەكەش، جلی كوردی لەبەر ئەكەن، بەڵام جیاواز لە بۆنە شادەكان ژنان كراس و كەوای ڕەش یان ڕەنگە ماتەكان ئەپۆشن، هەمیشە لەپرسەی ژناندا كۆمەڵێك ژنی بەتەمەن ئەبینیرێن بەجلی كوردی و لەچكی سپییەوە كە زۆرترین ئامادەبوون، لەپرسەكاندا ژنان كەمتر خشڵ بەخۆیانەوە ئەكەن، ئەمەش ئەوەنا كەهیچ بەكارنەهێنن.
ڕۆژ بە ڕۆژ دیاردەی لەبەركردنی جلی كوردی لەپرسەكاندا زیاتر ئەبێت.
جلی ناو بوخچە
لە كۆندا ژنی كورد باری ئابووری وەك ئێستا نەبووە، چەندان قات جلی هەبێت، بەڵكوو هەمیشە قاتێك جلی تایبەت كردووە پێیان وتووە (جلی ناو بوخچە)، ئەم قاتە جلە تەنها لە بۆنەو ئاهەنگ و جەژنەكاندا لەبەركراون، پاشان خستوویانەتەوە جێی خۆی. گرێی ئەم بوخچەیە تەنها لە رۆِژو بۆنە خۆشەكاندا كراوەتەوە،
پەیوەندی كۆمەڵایەتی نێوان ژنانیش بەهێز بووە، جل خواستن لە دەستە خوشك دیاردەیەكی بەربڵاو بووە نەك تەنها كراس كەوا بەڵكو خشڵیشیان لەیەك خواستووە، تا ئێستاش جاروبار ئەم دیاردەیە بەر چاو ئەكەوێت، كە نیشانەی بەتینی هاوڕێیەتی ژنانی كوردە لەناو خۆیاندا كە جلیان لە یەك خواستووە بەتایبەت جلی كوردی بۆ ئاهەنگەكان.
ژنی كورد لەتابلۆی شێوەكاراندا
زوربەی زۆری هونەرمەندە شێوەكارەكانی كورد، تابلۆی ژنی كوردیان كێشاوە، بەتایبەت كاریان لەسەر پۆشاكە تایبەتەكەی كردووە، نەك تەنها شێوەكارە كوردەكان بیانیەكانیش كاتێك ڕێیان كەوتبێتە كوردستان ئەوا دیمەنی كچی كورد بەجلی كوردی و گۆزەیەكی سەرشانیەوە بۆتە ئیلهامی تابلۆیەك.
گرشەو شەوقی جل و خشڵی ژنان لەشیعری كوردییدا
شاعیران بەخامەكانیان زڕەی خشڵ و گوڵی كراس و شێوەی ژنی كوردیان بردۆتە نێو دیوانەكانیان، ئەتوانین بە پێی ئەو شیعرانە بزانین كە ژنان لەو سەردەمەدا چ جۆرە خشڵێكیان بەكار هێناوە.
گۆران لە شیعری (جوانی لادێ) دا باس لە ئێوارە ئەكات كە كچە كوردێك گۆزە ئەخاتە سەر شانی، زەردەپەڕ چۆن لە خشَڵەكانی ئەدات
……….سەرجادە موعەگگەركە بەبۆی خونچەوو مێخەك،
بەو لەنجەیەوە بەستە بڵێت ورشەی خامەك،
هاڕەی كەمەرەو، پڵپڵەو و گوارەو كرمەك..
ئێوارەیە وا، هەڵگرە سا گۆزەی تازە!
چەن جوانی بەرەو مەغریب ئەچی زەردە ئەدا لێت،
پڕشنگی خشڵ ئەبڵەق ئەكا دەوربەری ڕێت،
ڕۆژی دەمی كەل حازرە بۆ پێشكەشی بەرپێت،
ئێوارەیە وا، هەڵگرە سا گۆزەیی تازە!
ئەو خشڵانەی لەم شیعرەدا ناویان هاتووە(كەمەرەو، پڵپڵەو و گوارەو كرمەك ) ورشەی قوماشی خامەك و پڕشنگی خشڵ
مەولەویش وەسفی شاییەكی كوردەواری ئەكات، هەر لەوێدا وەسفی ژنی كورد ئەكات بەتایبەت ئەو خشڵانەی لەو سەردەمەدا بەكاریهێناون.
سەدای ((لاو هەی لاو))زڕەی زەڕ زنجیر
سڵسڵە و بانی سەر، بەندزرێ و لاگیر
زیلەی گوارە و زرنگەی زەنگڵەی زەڕ
لەرزەی نەونەمام، لەرەی لیمۆی تەڕ
شەوقی زەرق و بەرق، فەرقی زەڕكڵاو
ورشەو پرشەی خووی كوڵمی بۆ گوڵاو
………………………………………..
شاخەی شریخەی خشڵی نیمە ڕەنگ
فڕەی فۆتەی شۆر، پاژنۆی گوڵەنگ چەنگ
ئەو خشڵانەی كە ناویان هاتووە لەم شیعرەدا
(زەڕزنجیر): زنجیری ئاڵتوون كە ئافرەتان ئەیدەن لەخۆیان.
(سڵسڵە)خشڵێكە ژنان ئەیدەن لەبەر شەدە،
(بانی سەر)پێنج لیرەیی یان پێنج قەرانی كەژنان دوورویانە بەناوەڕاستی كڵاودا.
(بەندزرێ) هۆنراوەیەكی زیوە شەدەی پێ قاییم ئەكرێت،
(لاگیرە)هۆنراوەیەكی تری زیوە تاكە تارانی پیاكراوە ژنان داویانە لەملاو ئەولای كڵاو زەڕ، یان سەروو پێچ.
(زەنگڵە)ئەو زرێ و لیرانەی بەربوونەتەوە بە گوێ و زێڕینی سەر سوخمەوە.
(گوارە) گۆشەوارە.
(زەڕكڵاو)كڵاو زەڕ كە لیرەو تاكە تارانی پیا دووراوە،
(فۆتە)سەرپۆش
(گوڵەنگ چەنگ)گوڵەنگ لار
هێمن موكریانی لە شیعری ( شەنگە بێریدا) وەسفی شەنگە بێری ئەكات، كەبەو زڕەی خشڵەیەوەخەریكی مەڕ دۆشینە.
شەنگە بێری! ساڵی ساڵان لە كوردستانی، لەناو مەڕی
بۆمەڕدۆشین هەڵت دەكرد ئەو باسكی سپی مەڕمەڕی
لەبەر هاڕەو گۆبەرۆك و گوارەو كرمەك و ژێر چەنە
نیوەڕۆیە لەبەر بێرێ كۆڕی مەڕی ڕادەپەڕی
چێشتەنگاوان لە دەراون كە خۆت لێدەكرد پێ خاوس
بەلەنجەو لاری كیژانەت شەرمەزار دەبۆوە تاوس
ئاهەنگی ژین و شادیی بوو بەیانی كە تێكەڵ دەبوو
شمشاڵی من، خرمەی بازن، گرم و هۆڕی مەشكەی گاوس
لەم شیعرەدا ناوی ئەم خشڵانە هاتووە(گۆبەرۆك و گوارەو كرمەك و ژێر چەنە و خرمەی بازن)
(شێركۆ بێكەس) پەیوەندی نێوان دایكی و پاییز بەیەكەوە گرێ ئەدات..
دایكم لە پاییز…وەكوو دەوەنی كەوێڵی شاخێ
ئەو دەمەی كزە لە جەرگی ئەدات
دایكم لە پاییز.. واتە لە ڕەنگی بێ ڕەنگی تەیرێ
كە هەرچی وەرزە ئاوارەی ئەكا!
پاییز لە دایكم.،
وەكو كۆڵەوانەی پڕ لە سێبەری، خەیاڵەكانی
سركەیی سەری وئەو مێخەك بەندەی
كە بۆنی مردوو لە گۆشەی عومری گرمۆڵە بوودا
وەك بالیفەكەی یەك قسە ناكات !
(سركەیی سەری، مێخەك بەند، كۆڵەوانە)لەم شیعرەدا ناویان هاتووە
(قانع) لە شیعری (ڕەشبەڵەك لەجەژنی لادێدا) بەم شێوەیە وێنەی جلو خشڵی ژنان ئەكات.
چارەكەی خامەك ئەكاتە كۆڵی
خڕخاڵ مەچەكی چەشنی سەهۆڵی
ملوێنێك لەمل، لولە لە سەر دڵ
چاو پڕ لەغەمزە، ڕومەت تۆپی گوڵ
قەف قەف زوڵفی ڕەش، پێچ و لوول وەك مار
تێكەڵ لاچەناخ لەسەر تا بەخوار
بریقەی بەرچاوەو زرنگەی زەڕكڵاو
ئەگریجەی قرتاو وەك ڕێحانەی تەڕ
ورشەی گوارە گوێ، زریكەی لاگیر
هاڕەی پڵپڵەو سڵسڵەو زنجیر
شۆرتكەو كەمەرە، هەیاسەی پشت
گۆ یەخە تاخوار، جوانتر لەگشت
كەوشی یەمەنی، ڕەوشتی لادێ
لە هەڵپەڕكێدا كە هەر خشپەی دێ
كەوا تۆزێ ئاڵ، كراس مەیلەو سوور
سركەیی كۆڵی بەرق ئەدا لەدوور
ئەو خشڵو بەرگانەی لەم شیعرەدا شاعیر ناوی بردوون(چارەكەی خامەك، خڕخاڵ، ملوێنێك، لوولە، لاچەناخ،، كڵاو زەڕ، گوارە، لاگیر، پڵپڵە، سڵسڵە، زنجیر، شۆرتكە، كەمەرە، هەیاسە، گۆیەخە، كەوشی یەمەنی، كەوا، كراس، سركەیی كۆڵ)
پەراوێز:
(1)سەباح غالب/ ئافرەت لە چیرۆكی كوردیدا
(2) الدكتور ابراهیم طاهرمعروف الرباتي/ المراة الكردیة ودورها في المجتمع الكردي
(3)نەریت و كلتوری كوردی/ زەكیە ڕەشید
سەرچاوەكان/
1_زەكیە ڕەشید/ نەریت و كلتوری كوردی
1_سەباح غالب / ئافرەت لە چیرۆكی كوردییدا
2_دوكتۆر ناجی عەباس/ كچانی كورد گەشتێك بەناو كچانی موسڵمان لە كوردستان/ هێنی هەرۆڵد هەنس.
3_ فازیل شەوڕۆ/ پۆشاك میراتە گەورەكەی كەلتوور/گۆڤاری كلتوری كورد/ ژ/(2)
4_الدكتور ابراهیم طاهیر معروف الرباتي/ المراة الكردیة ودورها في المجتمع الكوردي
5_ئەرشیفی وێنەكانی شاری سلێمانی و ئەزموونی خۆم .
6_دیوانی گۆران
7_بارگەی یاران/ سەرجەمی شیعری هێمن
8_دیوانی مەولەوی. كۆكردنەوە، لێكۆڵینەوە، لێكدانەوە، لەسەر نووسین/ مەلا عەبدولكەریمی مودەڕڕیس
9_پاییزە میوان/ شێركۆ بێكەس
10_دیوانی قانع
11-بۆئەم نووسینە سوودم لە پرسیاركردن و ئەزموونی كەسانی بەتەمەن وەرگرتووە، وەهەروەها ئەرشیفی وێنە كۆنەو نوێكانی ژنی كورد.
