پەروەردە لە هەرێمی کوردستان و ئەمریکا.. تێڕوانینێکی گشتگیر

سەربەست ٳسماعیل
سانت لویس – ولایەتی میزۆری
پەروەردە لە ئەمریکا سیستەمێکی هەمەچەشن و ئاڵۆزە کە ڕۆڵێکی چارەنووسساز دەگێڕێت لە داڕشتنی داهاتووی ووڵاتەکە . ئاستە جیاوازەکان لەخۆدەگرێت، لە خوێندنی سەرەتایی منداڵییەوە تا خوێندنی زانكۆ .  ئامانجی ئەم نووسینەم بریتییە لە پیشاندانی تێڕوانینێکی گشتی لە سیستەمی پەروەردە و پێشکەوتنی خوێندکاران لە قۆناغە جیاوازەکانی خوێندن لە ئەمریکا بەراووردكردنی بە دۆخی پەروەردە لای خۆمان .
فەلسەفەی وانەوتنەوە و پەروەردە لە ئەمریکا جەخت لەسەر دابینکردنی دەرفەتی یەکسان دەکاتەوە بۆ هەموو خوێندکاران بۆ بەدەستهێنانی تواناکانیان. ئامانج لێی پەروەردەکردنی بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە و داهێنان و گەشەکردنی کەسییە، ئامادەکردنی تاکەکان بۆ ئەوەی ببنە هاوڵاتی ئاگادار و ئەندامی بەشداربووی کۆمەڵگا. سەرەڕای ئەوەش، بەشێوەیەکی گشتیی پەروەردەی ئەمریکی ئامانجی بەرەوپێشبردنی بەهاکانی وەک هەمەجۆریی، گشتگیریی و فێربوونی تەواوی ژیانە. لە هەندێک حاڵەتدا، ئەمریکییەکان لەوانەیە بەشداربن لە دەستپێشخەرییە پەروەردەییەکان بۆ پشتگیریکردن لە گەشەپێدانی جیهانیی، ئاڵوگۆڕی کولتووریی، یان هەوڵە دیپلۆماسییەکان. هەروەها لەوانەیە بەشداریی بکەن لە بەخشینی شارەزایی و سەرچاوە و هاوكاری دارایی و دەرفەتی پەروەردەیی بۆ یارمەتیدان و باشترکردنی سیستەمی پەروەردەیی و دەرئەنجامەکانی خوێندن لە ناوچە جیاوازەکانی جیهان.  لە لای خۆمان ئەم جۆرە هەوڵە نییە بۆ باشترکردنی سیستەمی پەروەردەیی لە دەرەوەی وڵاتەکەدا  ، فەلسەفەی وانەوتنەوە و پەروەردە لە هەرێمی کوردستان لۆکاڵییە ، پێشتر ئامانجی دابینکردنی زانیاری و فێرکردن بوو ، ئێستا وردە وردە لە فێرکردنەوە بۆ فێربوون و بەدەستهێنانی لێهاتوویی و بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە و کارامەیی و کۆمەڵایەتیبوون و چاندنی بەهاکان و بەدەستهێنانی كارامەیی ئامانجی پەروەردە گەشە دەكات و هەوڵێكی سەرەتایی هەیە كە فێرخواز لە بەركارەوە بۆ بكەرێكی كۆمەڵایەتیی و پێكهێنەرێكی مەعریفیی بگۆڕێت ، ئامادەیان بکات بۆ هاووڵاتیبوونی بەرپرسیارانە و بەدیهێنانی کەسیی و  هەروەها هەوڵ هەیە بۆ پاراستنی کولتووریی و پێشخستنی زمان و  بەشداریکردنی مەدەنی .  لە لایەن پسپۆڕان و دڵسۆزانی پەروەردەوە  (نەک کاربەدەستان ) ،  هەوڵێک هەیە بۆ ڕوونکردنەوەی دید و  چەسپاندنی ئەم ئامانجانە .
لە ئەمریکاش چەند تەحەددایەکی گەورە لەبەردەم پەروەردەدایە. هەندێک لە پرسە سەرەکییەکان بریتین لە:
نایەکسانیی: جیاوازییەکی بەرچاو لە دەرفەت و سەرچاوەکانی خوێندن لە نێوان کۆمەڵگە دەوڵەمەند و کەمداهاتەکاندا هەیە، ئەمەش دەبێتە هۆی دەستڕاگەیشتن بە خوێندنی کوالیتی نایەکسان ، نایەکسانی لە سەرچاوە و بودجە و دەرفەتەکانی نێوان قوتابخانەکان لە ناوچە جیاوازەکان.
تاقیکردنەوەی ستاندارد: جەختکردنەوەیەکی زۆر لەسەر تاقیکردنەوەی ستاندارد  گرنگییەکی تەسکی لەسەر ئامادەکاریی تاقیکردنەوە دروست کردووە لەسەر حیسابی پەروەردەیەکی باش.تاقیکردنەوە و هەڵسەنگاندنەکان نەک تەنها لای خۆمان بەڵکو لە ئەمریکاش بۆ خوێندکاران تاقەتپڕووکێنە و  ڕووبەڕووی ڕەخنە دەبێتەوە . سەبارەت بە زۆر جەختکردنەوە لەسەر تاقیکردنەوەی ستاندارد و کاریگەرییەکانی لەسەر شێوازەکانی وانەوتنەوە و ئاستی فشاری خوێندکار  ڕەخنە و قسەی زۆر هەڵدەگرێت .
دابەشبوونی تەکنەلۆژیا: هەموو خوێندکاران بە یەکسانی دەستیان بە تەکنەلۆژیا و ئینتەرنێت ناگات، ئەمەش لە سەردەمی پەتای کۆڤید-١٩دا زیاتر دەرکەوت کاتێک فێربوون لە دوورەوە پێویست بوو.
دامەزراندنی مامۆستا و مانەوەی مامۆستا: دامەزراندن و مانەوەی پەروەردەکارانی شارەزا و لێهاتوو ، بە تایبەت لە ناوچە دوورە دەست و کەم خزمەتگوزارییەکان زۆر قورسە و بووە بە ئاڵنگارییەکی بەرچاو.
پەروەردەی تایبەت: دڵنیابوون لەوەی کە خوێندکارانی خاوەن پێداویستی تایبەت پشتگیریی و شوێنی نیشتەجێبوونی گونجاو وەردەگرن، هێشتا جێگەی نیگەرانییە.
پەیوەندی مەنهەج: بەشێوەیەکی ڕێژەیی بیروبۆچوون هەیە دەڵێت کە ڕەنگە مەنهەج بە شێوەیەکی گونجاو خوێندکاران ئامادە نەکات بۆ گۆڕانی خێرای بازاڕی کار و ئاستەنگە جیهانییەکان.
سەبارەت بە لایەنگریی لە مەنهەجدا، چ لە بواری پەروەردە و چ لە خوێندنی بابەتە مێژووییەکاندا، چەند پرسێک هەیە کە دەبێت لەبەرچاو بگیرێت:
لایەنگریی کولتووریی و ڕەگەزیی: لە ڕووی مێژووییەوە، زۆرجار مەنهەجەکە ئەورو-سەنتەریی بووە، بەشداریی و ئەزموونی کولتوور و کۆمەڵگا غەیرە ئەوروپییەکانی پشتگوێ خستووە. ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی دیدێکی چەواشەکارانە بۆ مێژوو و کولتوری جیهان. زۆرجاریش مەنهەج  ،  مێژووی ڕەسەن و کاریگەرییەکانی کۆلۆنیالیزم بە شێوەیەکی گونجاو  ناگرێتەوە.
 بەرزبوونەوەی ژمارەی گرووپە نامۆکان : بەڕاستی پەروەردە لە ئەمریکا ، لە ئێستادا ڕووبەڕووی ئاڵنگارییەکی تریش دەبێتەوە کە وردە وردە ژمارەکان زۆردەبن و کاریگەرییەکان گەورە دەبن ،  تاکەکانی LGBTQ کۆمەڵێک تاکی جۆراوجۆر لەخۆدەگرێت کە ئاراستەی سێکسی و ناسنامەی ڕەگەزیی جیاوازیان هەیە. LGBTQ  كورتکراوەی پێنج ووشەیە کە پەیوەندیدارن بە پرسی جێندەریی.
کۆمەڵگای ئەمریکی لە ساڵانی ڕابردوودا هەنگاوی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە بەرەو بەدەستهێنانی ماف و دانپێدانانی یەکسان. بەڵام  هەوڵەکانی داکۆکیکردن لە مافی تاک بووەتە هۆی  بڵاوبوونەوە و تەشەنەکردنی ئەم لایەنە ، ئێستا یاسا ڕێگە بە تاکەکانی ئێڵ جی بی تی کیو دەدات هاوسەرگیری بکەن، منداڵ بەخێو بکەن و دەستیان بە پارێزگاریکردن لە هەڵاواردن بگات. ئەمە بووەتە  تەحەددایەکی گەورەی بەردەوام و لە ئایندەدا  لێکەوتە و کاریگەرییەکانی دەردەکەوێت .
 لایەنگیریی سیاسی و ئایدیۆلۆژی: بەپێی ناوچە و کەشوهەوای سیاسی باو، دەکرێت لایەنگیریی لە چۆنیەتی پێشکەشکردنی هەندێک ڕووداو یان ئایدۆلۆژیادا هەبێت.
 گێڕانەوەی مێژوویی هەڵبژێردراو: ڕەنگە پەردە بدرێت بەسەر هەندێک ڕووداوی گرنگ کە لە مێژووی کۆن و هاوچەرخدا ڕوویان داوە  و کاریگەریی گەورەی لە دروستکردن و پێکهێنانی ووڵاتەکەدا کردووە وەکو  ئەمریکییە ڕەسەنەکان و کۆیلە ئەفریقییەکان ……. یان ڕەنگە هەندێک  دیدگای مێژوویی کەم بکرێنەوە یان نەهێڵرێن، کە بە ئەگەرێکی زۆرەوە دەبێتە هۆی تێگەیشتنێکی ناتەواو و چەقبەستوو لە ڕابردوو.
 بابەتەکانی مشتومڕاوی: پرسەکانی وەک ڕەگەزپەرستی، هەڵاواردنی سیستماتیکی و ڕووداوە سیاسییە مشتومڕاوییەکان دەتوانرێت بە شێوەیەک بخرێنەڕوو کە ڕەنگدانەوەی هەڵوێستە باوەکانی کۆمەڵگا بێت، کە ڕەنگە هەمیشە ڕاست و دادپەروەرانە نەبن و  ئاڵنگاریی بن بۆ پەروەردە .
 کەواتە لە ئەمریکاش چارەسەرکردنی ئەم ئاڵنگارییانە پێویستی بە هەوڵی بەردەوام هەیە بۆ پێداچوونەوە و هەمەچەشنکردنی مەنهەجەکان، دڵنیابوون لە نوێنەرایەتیەكی گشتگیرتر.
 لە ئەمریکا بە شێوەیەکی گشتی پەروەردە دابەش دەکرێت بەسەر چەند قۆناغێکدا، هەر قۆناغێک کۆمەڵێک پۆل یان ئاستی تایبەت بە خۆیان هەیە:
 پەروەردەی پێشوەختی منداڵیی:
(ئەمەیان قۆناغێکی ئارەزوومەندانەیە، بە شێوەیەکی گشتی ئەو منداڵانە لەخۆ دەگرێت کە تەمەنیان لە ٣-٥ ساڵن)
باخچەی ساوایان (تەمەن ٥ ساڵ)
باخچەی ساوایان لە ئەمریکا بە پلەی یەکەم گرنگی بە پەروەردە و گەشەپێدانی منداڵ دەدات. جەخت لەسەر کارامەیی کۆمەڵایەتی، چەمکە ئەکادیمییە سەرەتاییەکان، کارامەیی جووڵەی ورد  و گەشەکردنی سۆزداریی دەکاتەوە. زۆرجار مەنهەجەکە چالاکییەکانی وەک  خوێندنەوە، بیرکاری بنەڕەتی، هونەر، مۆسیقا و یاری جەستەیی لەخۆدەگرێت بۆ ئامادەکردنی منداڵان بۆ خوێندنی فەرمی.
 قوتابخانەی سەرەتایی:
پۆلەکانی ١-٥ یان ١-٦ ( ئەو منداڵانە دەگرێتەخۆ کە تەمەنیان  ٦  تا  ١١- ١٢) ساڵن .  خوێندنی سەرەتایی لە ئەمریکا گرنگی بە دابینکردنی زانیاری و لێهاتووییە بنەڕەتییەکان دەدات  لە بابەتەکانی وەک بیرکاری، خوێندنەوە، نووسین، زانست، و خوێندنی کۆمەڵایەتی. هەروەها ئامانجی پەرەپێدانی بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە و پەیوەندیکردن و لێهاتوویی کۆمەڵایەتییە، لە هەمان کاتدا پەرەپێدانی کارەکتەر و هەستکردن بە بەرپرسیارێتی مەدەنی. سەرەڕای ئەوەش، پەروەردەی سەرەتایی گرنگی بە پەروەردەکردن و تەندروستی جەستەیی و خۆشەویستی بۆ فێربوون دەدات.
قوتابخانه‌ی ناوه‌ندیی:
ئەم قۆناغە دوو جۆرە  :
پۆلەکانی ٦-٧- ٨  ( تەمەنی ١١-١٤ )
یان پۆلەکانی  ٧-٨ (تەمەنی ١٢-١٤)
لە قوتابخانەی ناوەندی لە ئەمریکا، جەخت لەسەر پەرەپێدانی پەروەردەیەکی باش دەکرێتەوە. ئەمەش بابەتەکانی وەک بیرکاری، زانست، هونەر . زمانی ئینگلیزی، خوێندنی کۆمەڵایەتی و زۆرجار پێشەکییەک بۆ زمانە بیانییەکان دەگرێتەوە. سەرەڕای ئەوەش، گرنگی بە بنیاتنانی تواناکانی بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە، کاری بەکۆمەڵ و بەرپرسیارێتی کەسیی دەدرێت. هەروەها پەروەردەی وەرزشی و چالاکییەکانی دەرەوەی مەنهەج بۆ گەشەپێدانی گشتگیر بەهایان هەیە. لەبیرمان بێت کە مەنهەج و ئەولەویەتەکان ڕەنگە لە نێوان قوتابخانە و ناوچەکان ویلایەتەکاندا  جیاواز بن.
5 – خوێندنگای ئامادەیی:
پۆلەکانی ٩-١٢ (تەمەن ١٥-١٨)
پۆلەکان لە قۆناغی ئامادەییدا بە شێوەیەکی گشتی تایبەتمەندترن و هەر وەکو لای خۆمان  بابەتە  زانستییە سەرەکییەکانی وەک بیرکاری، ئینگلیزی، زانستەکان و خوێندنی کۆمەڵایەتی و هەروەها خولی هەڵبژێردراو لەخۆ دەگرن بەڵام بە شێوەیەکی جیاواز دەووترێنەوە .ئامادەیی لە ئەمریکا لەبەر چەند هۆکارێک گرنگە. پەروەردەیەکی بنەڕەتی دابین دەکات، یارمەتی پەرەپێدانی کارامەیی کۆمەڵایەتی دەدات، و وەک پێشمەرجێک بۆ خوێندنی باڵا  کاردەکات. جگە لەوەش ڕۆڵی هەیە لە گەشەکردنی کەسیی و داڕشتنی دەرفەتەکانی داهاتوو.
6 – قۆناغى فێربوونى دوای ئامادەیى:
ئەمەش خوێندنی دەرەوەی ئامادەیی دەگرێتەوە و بژاردەی جۆراوجۆری وەک:
کۆلێژە کۆمەڵایەتییەکان: پرۆگرامی دوو ساڵەی بڕوانامەی هاوبەش یان پڕۆگرامی پڕاکتیکی و پیشەیی پێشکەش دەکەن.
جەخت لەسەر زانیاری و لێهاتوویی تایبەتمەند دەکاتەوە لە بوارە جیاوازەکانی خوێندندا. ئەم قۆناغە ئامرازی ئامادەکردنی تاکەکانە بۆ پیشەی تایبەت و دابینکردنی تێگەیشتنێکی فراوانتر لە دیسیپلینە هەڵبژێردراوەکان.
7- زانکۆ و پەیمانگاکان: پێشکەشکردنی پرۆگرامی بەکالۆریۆس و ماستەر و دکتۆرا.
8- خوێندنی دەرچووان و پیشەیی:
ئەم ئاستە پرۆگرامی ماستەر، دکتۆرا، و بڕوانامەی پیشەیی بۆ بوارە تایبەتمەندەکانی وەک یاسا، پزیشکی، بازرگانی و هتد لەخۆدەگرێت.
به‌رده‌وام بوون له‌ فێربوون:
ئەو خولانە یان پرۆگرامانە دەگرێتەوە کە دوای خوێندنی فەرمیی دەخوێندرێن بۆ بەدەستهێنانی کارامەیی یان زانیاری نوێ.
هەریەکێک لەو قۆناغانە  مەنهەج و ئامانجی پەروەردەیی تایبەت بە خۆیان هەیە کە بەپێی تەمەن و ئاستی گەشەکردنی خوێندکارەکان گونجاوە. سیستەمی پەروەردەیی  بەپێی ویلایەتەکان و هەندێکجار تەنانەت لە ناو ناوچەکاندا جیاوازە ، بۆیە ڕەنگە هەندێک گۆڕانکاریی لە تایبەتمەندییەکان هەبێت.
تێڕوانینێكی گشتیی لەسەر خاڵە هاوبەشەكان و خاڵە جیاوازەكانی پەروەردە  لە ئەمریكا و هەرێمی كوردستان :
خاڵە باوەکان:
پێکهاتەی خوێندنی سەرەتایی:
هەردوو وڵاتی ئەمەریکا و هەرێمی کوردستان پێکهاتەی خوێندنیان نزیکە هاوشێوەیە، کە ئاستی خوێندنی سەرەتایی و ناوەندی و باڵا لەخۆدەگرێت.
ستانداردەکانی مەنهەج:
هەردوو ووڵات ستانداردی مەنهەجیان داناوە بۆ دڵنیابوون لە جێبەجێکردنی ئاستێکی دیاریکراوی خوێندن لەلایەن خوێندکارانەوە.
گرنگیدان بە خوێندەواریی و ژمارە:
هەردوو سیستەمەکە کارامەیی بنەڕەتی وەک خوێندنەوە و نووسین و بیرکاری لە پێشینە دادەنێن.
هەمەجۆریی و گشتگیریی:
هەردوو سیستەمەکە ئامانجیان دابینکردنی پەروەردەیە بۆ دانیشتوانی جۆراوجۆر، لەخۆگرتنی خوێندکارانی فرەپاشخان و توانا جیاواز.
خاڵە جیاوازەکان:
لە ئەمریکا زمانی ئینگلیزی زمانی سەرەکی فێرکارییە، لە هەرێمی کوردستان ڕەنگە بە گوێرەی ناوچەکە زمانی کوردی و عەرەبی بەکاربهێنرێت.
 
جەختکردنەوە لەسەر مەنهەج:
زۆرجار ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا جەخت لەسەر پەروەردەیەکی بەرفراوانتر دەکاتەوە بە بابەتی هەڵبژاردە و کۆمەڵێک بابەتی بەرفراوان  ، واتە  فێرخواز  زۆر جار دەتوانێت خۆی ئەو وانانە دیاریی بکات کە لە قۆناغێکی دیاریکراودا دەیانخوێنێت ، لە کاتێکدا ڕەنگە هەرێمی کوردستان زیاتر جەخت لەسەر بابەتە سەرەکییەکان بکاتەوە و بواری فێرخواز نادات ئارەزوومەندانە هیچ بابەتێکی دڵخوازی خۆی هەڵبژێرێت .
زۆرجار سیستەمی پەروەردەی ئەمریکا کۆمەڵێک بابەتی بەرفراوان پێشکەش دەکات و هاندەری گەڕانە لە بوارە جیاوازەکاندا. گرنگیدان بە پێشکەشکردنی پەروەردەیەکی باش دەدرێت، لەوانەش خوێندنی هەڵبژاردە لە هونەر و زانست و زانستە مرۆییەکان.بەڵام لای خۆمان گرنگیدانی مەنهەج زیاتر لەسەر بابەتە سەرەكیەكانە و لە هەموو قۆناغەكانی خوێندندا جەخت لەسەر بابەتەكانی بیركاری و زانست و زمان دەكاتەوە .
لە لایەکی ترەوە ئەمریکا بە شێوەیەکی ئاسایی ژێرخانی پەروەردەیی پێشکەوتووتری هەیە و ژمارەیەکی زیاتری قوتابخانە و کتێبخانە و تاقیگە و ستۆدیۆ و مەدانی یارییە وەرزشییەکان و سەرچاوەکانی تری هەیە بە بەراورد بە هەرێمی کوردستان.
جگە لەمانە ئەمریکا سیستەمێکی تاقیکردنەوەی ستانداردی (وەک SAT و ACT ) بۆ وەرگرتنی کۆلێژ بەکاردەهێنێت، لەکاتێکدا  هەرێمی کوردستان شێوازی هەڵسەنگاندنی وەزاریی هەیە و بە پێی مەنهەجی دانراو هیچ گرنگی نادات بە لایەنەکانی تر جگە لە لایەنی مەعریفیی.
ئەمریکا زۆر پشت بە تاقیکردنەوە ستانداردەکان دەبەستێت بۆ مەبەستی جیاواز، لەوانە وەرگرتنی کۆلێژ و هەڵسەنگاندنی ئەدای قوتابخانەکان و بۆ پێوانەکردنی دەستکەوتی خوێندکار .
سیستەمی پەروەردە لە هەرێمی کوردستان لەژێر کاریگەریی زۆنی سیاسیی و پاشخانە کولتووری و مێژووییە ناوازەکەیدایە، کە ڕەنگە لایەنەکانی مەنهەج و شێوازی وانەوتنەوە لە قاڵب بدات.بەڵام سیستەمی پەروەردەی ئەمریکا لە ژێر کاریگەری  هەمەچەشنیی و جەختکردنەوەیەکی بەهێز لەسەر تاکگەراییە. ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی ڕێبازی جۆراوجۆر بۆ فێرکردن و فێربوون، هەروەها گرنگیدان بە گشتگیریی و هەمەچەشنی لە مەنهەجدا  ، کەچی لای خۆمان بەها و نەریتە کولتوورییەکان ڕۆڵێکی بەرچاو لە پەروەردەدا دەگێڕن. زۆرجار جەخت لەسەر ڕێزگرتن لە تێڕوانینی سیاسیی و کەسایەتییە دەسەڵاتدارەکان دەکرێتەوە. هەروەها ڕەنگە مەنهەجەکە توخمەکانی مێژوو و زمان و میراتی ناوچەیی لەخۆبگرێت.
شتێکمان بیرنەچێت ، دەستڕاگەیشتن بە خوێندن و سەرچاوەی کوالیتی دەتوانێت لە نێوان شار و گوندەکانی هەردوو وڵاتدا جیاوازییەکی بەرچاوی هەبێت، بەڵام ڕەنگە ڕادەی ئەم دابەشبوونە جیاواز بێت.
لە ئەمریکا دەستڕاگەیشتن بە خوێندن  جیاوازییەکی بەرچاوی هەیە بەپێی هۆکارەکانی وەک شوێن، باری ئابووری و  کۆمەڵایەتی و دابەشبوونی شار و گوندەکان. لە ناوچە دەوڵەمەندترەکاندا، کوالیتی قوتابخانەکان بەرزترە و زیاتر ئاسانکاری و تەکنەلۆژیا و بەرنامەی دەرەوەی مەنهەجیان هەیە و  لە شوێن و ناوچە و گەڕەکە هەژارەکاندا کوالیتی خوێندن و قوتابخانەکان  لە خوارەوەیە و کێشەی زۆرترە . لای خۆمان دەسەڵاتی سیاسیی و ئیداریی کارێکی خراپی کردووە لە دروستکردنی دوو جۆری جیاواز و دوو دنیای جیاوازدا ، خوێندنی حکومیی و خوێندنی ئەهلی کە ئەوە خۆی لەخۆیدا چەندین توێژینەوە و نووسین و لێکۆڵینەوەی پێویستە و من ناتوانم لەم نووسینەمدا  نە  بەباش نە بەخراپ باسی بكەم بەڵام لوێكەوت و دەرئەنجامەكانی پاش چەند ساڵێكی تر دەردەكەون و ڕوونتر دەبنەوە . ، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا  کوالیتی خوێندن لە ئاستێکی مامناوەنددایە و  دەستڕاگەیشتن بە پەروەردەی کوالیتی بەرز لەوانەیە ڕووبەڕووی ئاستەنگ بێتەوە، بە تایبەت لە ناوچە دوورەکان یان ناوچە زیانلێکەوتووەکانی ململانێ. ناوەندە شارییەکان بە شێوەیەکی گشتی ژێرخانی پەروەردەیی و سەرچاوەی باشتریان هەیە. حکومەتیش بە بەردەوامیی هەوڵ بۆ باشترکردنی دەستڕاگەیشتن و یەکسانی لە پەروەردەدا دەدات بەڵام هێشتا زۆری ماوە بۆ ئەوەی بگاتە بەدیهێنانی لانی کەمی ئامانجە باڵاکان. لەهەمووی گرنگتر کە پێویستە باسی لێوە بکەین ،   ڕەنگە جیاوازیی شێواز و فەلسەفەکانی فێرکردن بێت کە ڕەنگە لای خۆمان لە ژێر کاریگەریی ڕوانگەی سیاسیی و کولتووریی و مێژوویی و ئاینییدا بێت و تا ئێستاش شێوازەکانی وانەووتنەوە بریتین لە شێوازە کلاسیکیی و نەریتییەکان و مامۆستاکان خۆیان بکەرن و  سەنتەری فێرکردنن ، هەرچەندە ئێستا هەوڵی باش دەدرێت بۆ گۆڕینی ڕێگا و شێوازەکانی وانەووتنەوە  لای خۆمان بەڵام هەنگاوەکان خاون و  بەڕادەیەکی زۆر پشت دەبەستێت بە بیروباوەڕی مامۆستاکان ،
ڕێبازە پێداگۆژییەکان لە هەرێمی کوردستان سیستەم نایبات بەڕێوە ، بەڵکو لە ژێر کاریگەریی تێڕوانینی بەڕێوەبەرەکان  و دنیابینیی و کارامەیی مامۆستایان و نۆرم و نەریتە کولتوورییەکاندا دەچێت بەڕێوە ، پەیوەندیی و ناسیاویی  ڕۆڵی بەرچاو دەگێڕێت لە هێشتنەوەی مامۆستا لاوازەکاندا  کە ڕەنگە بە هۆکاری جیاواز دەستیان نەگات بە  بینینی خول و بە ڕاهێنانی باش . لەوانەیە جەختکردنەوەیەکی بەهێزتر لەسەر ڕێزگرتن لە دەسەڵاتی مامۆستا و لەبەرکردنی زانیاری بکرێت ،  بەڵام ئومێد دەکرێت ، لە ڕێی بەرنامە نوێیەکانی مەشق و ڕاهێنانەوە شێوازە مۆدێرنەکانی فێرکردن تادێت یەکبخرێن بۆ پێشخستنی بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە و داهێنان. جیاوازییە هەرە گرنگەکە ئەوەیە کە سیستەمی پەروەردەی ئەمریکا جەخت لەسەر ڕێبازی سەنتەری خوێندکار دەکاتەوە. ئەمەش واتە فێرخواز خۆی بکەر بێت و کارلێکی کۆمەڵایەتی بکات و دەستی هەبێت لە دروستکردن و بنیاتنانی مەعریفەی خۆیدا و واتا  گرنگیدان بە توانای شیکردنەوە و  بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە و هەڵسەنگاندن و داهێنان و تواناکانی چارەسەرکردنی کێشەکان . شێوازەکانی فێرکردن  گفتوگۆی بەکۆمەڵ ، فێربوون لەسەر بنەمای پڕۆژە و چالاکییە ئەزموونییەکان  لەخۆ دەگرێت. لە ناوەندی ئەدەبیی و پەروەردەییدا دەستپێشخەریی فەرهەنگی و پەروەردەیی هەیە کە ئامانجیان پاراستنی زمان و میراتی کوردییە.  
هەلی خوێندنی باڵا:
سیستەمی خوێندنی باڵا لە هەردوو وڵاتدا  ڕەنگە پێکهاتەی جیاوازیان هەبێت، لەگەڵ جیاوازیی لە مەرجەکانی وەرگرتن، لە هەرێمی کوردستان ، هەماهەنگی نێوان پەروەردە و خوێندنی باڵا ئاڵنگارییەکی گەورەیە ،  بەرزبوونەوەی بەردەوامی تێچووی خوێندنی باڵا ، هەروەها  هاوتەریبکردنی پەروەردە و خوێندنی باڵا  لەگەڵ پێداویستییەکانی بازاڕی کار کە لە گەشەکردندایە بۆ ئەوەی خوێندکاران بە کارامەیی پەیوەندیدار بۆ داهاتوو تەیار بکات گەورەترین ئاڵنگاریی پەروەردە و خوێندنی باڵا و  کێشەیەکی گەورەی حوکمڕانیی و بەڕێوەبردنە .
لە هەرێمی کوردستان چەندین تەحەدای گرنگی تریش لە بواری پەروەردەدا هەیە .
یەکەم : زۆرێک لە قوتابخانەکانی هەرێم ژێرخانی گونجاویان نییە، لەوانە پۆل و کەل و پەل و ئامڕازی پەروەردەیی و کتێبخانە و ئامرازی هونەریی و  وەرزشیی گونجاو.
جگە لەوە دڵنیابوون لە ئاستێکی بەرزی خوێندن و دابینكردنی مامۆستای شارەزا و شێوازی وانەووتنەوە و تێڕوانینی جۆراوجۆر گەورەترین ئاڵنگاریی بەردەوامە و پێویستی بە چارەسەرکردن و ڕاهێنانی زیاتری مامۆستایان و پەرەپێدانی پیشەییان هەیە.
لە لایەکی ترەوە ئێستا قوتابخانەکان دابەش بوون بەسەر  زمانی کوردی و عەرەبی و  ئینگلیزیدا  ، ئەمەش دەتوانێت ئاستەنگ لە پێشکەشکردنی پەروەردە بە شێوەیەکی کاریگەر دروست بکات و  لە ئایندەیەكی نزیكدا  لێكەوت و دەرئەنجامەكانی دەردەكەوێت .
بەشێکی بەرچاو لە قوتابیان و مامۆستایانیش کێشەی گواستنەوە و نیگەرانیی جۆراوجۆریان هەیە و  سەرەڕای پێشکەوتنەکان، هێشتا کەلێنی جێندەری لە دەستڕاگەیشتن بە خوێندن و کوالیتی خوێندندا هەیە. کچان لەوانەیە لە هەندێک بواردا ڕووبەڕووی بەربەستی زیاتر ببنەوە. هەندێ بابەتی مەنهەج لە ڕووی کولتوورییەوە هەستیارە و مامۆستاكان خۆیانی لێ لادەدەن.
بێباكیی حكومەت و سنووردارکردنی ئابووری  کاریگەریی گەورەی لەسەر سەرچاوەکان بۆ قوتابخانەکان و مووچەی مامۆستایان دروستکردووە  و زۆر جار ململانێ و ناسەقامگیریی سیاسی و ئابووریی لە هەرێمدا  خوێندن و چالاکییە پەروەردەییەکان پەک دەخات و دەبێتە هۆی داخستنی قوتابخانەکان .  دڵنیابوون لەوەی کە دەرچووان دەرفەتی خوێندنی زیاتر یان دامەزراندنیان هەیە، تەحەدایەکی سەرەکییە و هەوڵەكان بۆ چارەسەرکردنی ئەم تەحەددایانە زۆر لاوازن ، بەڵام هێشتا نیگەرانییەکی بەرچاون بۆ سیستەمی پەروەردە لە هەرێمی کوردستان.
ئەمە کورتەیەکە لە تێڕوانینێکی گشتی و هەر خاڵێک لەو خاڵانە دەتوانرێت بە وردی زۆر زیاتر لێی بکۆڵرێتەوە.