لە خودناسینماندا بەهەڵە چوین، لەبەرئەوە لەناسینی خالقیش تەواو پەرێشانین

بەشی یەکەم

لەژێر ڕۆشنایی بۆچونی ئیمام غەزالی “ڕەحمەتی خوای لێبێت”
 
شادان تالب
)من عرف نفسە فقد عرف ربە)، ئەم وتەیە پێشینان زۆریان وتووەو، هەندێك لە عاریفان بە فەرمودەی دادەنێن، خودی ئیمام غەزالی لە ژێر ڕۆشنایی ئەم دێڕەدا باس لە بابەتی خودناسی دەكات، وەك هەنگاوێك بۆخالق ناسی.
خود ناسی بەبەردەوامی ڕەهەندێكی فەلسەفی و ئایینی و ئیستاش لە زانستی نوێی سایكۆلۆژی گرنگی تایبەتیی هەیە، قوڵایی ئەم بابەتە لە فەلسەفەدا دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی یۆنانیەكان، كەلەسەر پەرستگای “ئۆپۆلۆ” لەدەروازەی پێشەوەی نوسراوە (خۆت بناسە)، كە وەك ڕەهەندێكی ئایینیش ئەم بابەتە گرنگی تایبەتی هەبووە، چونكە بەڕای ئەوانەی لەم بابەتەوە قاڵ بونەتەوە لایان وابووە لێرەوە دەگەن بە حەقیقەتی ڕەها.
هەرچەندە هەندێك لە عاریفەكان جیاواز لە غەزالی لایان وایە، بابەتەكە بەو جۆرەیە كە (خالق)دەناسین دواتر دەتوانین خۆمان بناسین و جارێكی دیكە دەگەڕێنەوە بۆبازنەی خودا ناسی.
غەزالی بۆ ئەم بابەتە پڕ چێژە و بۆ زیاتر دەرخستنی حەقیقەتی قوڵی بابەتەكە دەستەواژە گەلێكی مەزن دێنێتە بواری قسەلێكردنەوە، ئەوانیش چەمكەكانی (دڵ، ڕۆح، فیترەت، زانست…هتد)، لەوێوە دەمانباتە سەر شا ڕێگەی حەقیقەتی خودناسی. بەبۆچونی ئەو ئەم زانستە ئیجگار گەورەو پڕبایەخە وەك ئەوەی بیستراوەو دەوترێت هێندەش ساناش نیە، تەنانەت لە زانستی توێكارزانی (تشریح)ی  پزیشكەكانیش ناچێت، بەڵكو شا ڕێگایەكی بەرفراوانە بۆ گەیشتن بە مەنزڵگەیەكی نەبڕاوە، كە عەرشی سەرووە، ڕەنگە هەر ئەم گرنگییە بێ پایانەی بێت وای لە (غەزالی) مەزن كردووە بیكاتە دەستپێكی شاكارە مەزنەكەی (كیمیای سعادت(
ئەم عاریف و زانا گەورەیە، لە دەرگایەكی گەورەوە دەچێتە ناو ئەم بوارە، سەیر لەوەدایە لە سەردێرەوە دەیەوێت بمانخاتە بەردەم پرسیارێكەوە دەرچون لێی جگە لە وەڵامەكەی ئەو سەخت و گرانەو دەشیەوێت بەرپرسیاریەتی لۆژیكی ئەو وەڵامە بخەینە ئەستۆی خۆمان، كاتێك لە ڕستەیەكی ئاڕاستەكەر و هەژێنەردا دەڵێت:”هیچ شتێك لە خۆت  بۆ تۆ نزیكتر نییە، تۆ كەخۆت نەناسی چۆن كەسی دی دەناسی”، ئەو ڕاستیە دەبێت دانی پێدا بنێین زۆربەمان لە ناسینی خۆماندا شكستمان هێناوەو لە كەناری ناسینێكی قوڵی خۆماندا لەنگەرمان نەگرتووە، بۆیە دەبێت ئەو ڕایەی غەزالی قەبوڵ بكەین، چونكە لەپەی بردنی خودناسینماندا بەهەڵە چوین و نەگەیشتونەتە ئەو حەقیقەتەی دەمانباتە شاڕێگەی (خودا ناسی)، هەربۆیە لەناسینی خالقیش تەواو پەرێشان كەوتوین.
بۆ ناسینی خود دەبێت مرۆڤە گەورەكە بزانیین چیە و چۆنە بۆیە سروشتی مرۆڤمان بەو شیوەیە بۆ پێناسە دەكات (وەك زۆرێك لە زانایانی دەرونناسی و كۆمەڵناسی لەسەری كۆكن)، مرۆڤ دیوێكی ئاژەڵیانە و دیوەكەی تری فریشتەییانەیە، دەبێت وردبوونەوەیەك بۆ ڕەفتارەكانمان بكەین، بزانیین ئێمە خاوەنی ئەو دیوە (چوار پێییەین) كە هەمیشە عەوداڵی تێركردنی سك و خواردن و خەو و ورگ پڕ كردنیین، گەر هێشتا لەم دۆخە بین ئەوا لە كاروانی چاكەكاران زۆر جێ ماوین و دەبێت هیمەتی پێ ڕاگەیشتن بەوان بكەین. یان ئەگەر دیوە فریشتەییەكە باڵی بەسەرماندا كێشاوەو ئاكار و ڕەفتاری ئەوان ناخی تەنیوین ئەوا ئیدی خەریكە دەگەینە شاڕێگەی ناسینی خالق و دەبێت بوێرانە بیناسین و، ڕێگای هەورازو نشێوی زۆر ببڕین بۆ گەیشتن بەمەنزڵی حەق و بەختەوەریی یەكجاری. ئیدی ئەم ڕێگایە زۆر جار زەحمەتی و ئاڵۆزی دێنێتە ڕێ بەتایبەت لەسەرەتای ڕێگادا، بەڵام دواتر دەبێتە مەنزڵی ئاسودەی و مەنزڵی حەق.
غەزالی، كە باس لە ناسینی (خود) دەكات مەبەستی ئەوەنیە پێمان بڵێ ئەم جەستەیە لە دوو چاوو گوێ و دەم و قاچ و دەستە پێك دێت و دەبێت ئەمانە  بناسین، بەڵكو ئەوە ” دیوە حەقیقیەكەی بوون (ڕۆح یان گیان یان نەفس)ە دەبێت بیناسین” ،  لای وایە تەواوی جەستە شوێنكەوتەو پاسەوان و پاشكۆی سەرۆكێكە ناوی “دڵ”ە،  هەڵبەت ئەو (دڵ)ە ش ئەو پارچە گۆشتە نیە دەكەوێتە بەشی چەپی سنگی مرۆڤەوە! بەڵكو ئەو ڕۆحەیە ئاوێتەی زەینی مرۆڤ بووە، بۆیە “ناسینی ئەم گەوهەرە سروشت فریشتەییە كارێكی زۆر گەورە و گرانە”، لێرەدا دەبینین غەزالی ناخی مرۆڤ لە دیوە فریشتەییەكەی دەیبینیت، بۆیە لای وایە تەنها ناسینی ناخ و ڕوكاری ناوەوەی مرۆڤ دەتوانی بمانگەیەنێت بە ناسینی یەزدان و دوری ئەم ڕێگایە تەنها بە ئەو دەبڕدرێت، ناتوانین لە ڕێگەی ترەوە هەنگاوی ناسینی خالق بدەین. بەڵام ئەو كاتە دۆخەكە گرانتر دەبێت كە خودی ناسینی “دڵ” دەبێتە بابەتێكی ئاڵۆز  بۆ زۆرینە، چونكە “ڕاڤەی گیان بۆ ئەو كەسەی بەتەواوی لەڕێگەی دیندا تێنەكۆشاوە شیاو نیە”،  لەسەرەتای ڕێگای دینداریدا پێویستی بەزانینی ئەم بابەتە نیە، چونكە خودی بابەتەكە وردەكاری و هەندێك جاریش ئاڵۆزی تێدایە، تا دەگەیتە مەنزل بە دەیان ئەزمونی دینداری و بگرە بێ دیندیشدا دەڕۆیت، ڕەنگە لەبەر ئەمە بێت ئیمام غەزالی ئەمەی بۆ سەرەتای ڕێبوارانی ڕێگا بە نا پێویست زانیبێت، وەك دەبینین زۆرێك لە عاریفان هەندێك ئەزمونیان بڕیوەو هەندێك وتەیان وتەوە لە ڕوكاردا خەڵكی بەكوفریان زانیوەو تەنانەت كوشتنیشیان پێویستكردووە، بەڵام لە بنەڕەتا ئەوە ئەو حاڵە تایبەتەو ئەو مەنزڵە حەقەیە كە پێی گەیشتوون.
لای وایە ” رۆح بابەتێكە لەبابەتەكانی دونیای ئەمری ئیلاهی ( ویسألونك عن الروح قل الروح من أمر ربی)، عالەمی ئافراندن و عالەمی ئەمر لێك جودان، چونكە رۆح نە دەپێورێت نە دابەش دەكرێت، بۆیە دەكەوێتە چوارچێوەی دونیای ئەمرەوە، بەڵام بە پێچەوانەوە جەستە دەپێورێت و دابەش دەكرێت لە چوارچێوەی دنیای ئافراندا”. هەرلەبەر ئەوە قسەو باسكردن بۆ ڕێبوارانی سەرەتا ڕەنگە بابەتێكی ئاڵۆز بێت.
ئەم جەنگە پێشگیرمانەی خۆی هەیە بۆیە :”بەر لە غەزا دەبێت لەشكری دڵ بناسرێت، چونكە ئەوەی سوپای خۆی نەناسێ شەڕی پێناكرێت”،  لە باسی ناسینی دڵدا دەڵێت : ناسینی دڵ لەسەرەتای ڕێگای دینداریدا ناپێویستە، بەڵكو سەرەتای ڕێگا تێكۆشانە و دواتر خۆی وردە وردە لەم ناسینە تێدەگات”.