ئه‌سرینه‌كانى كچان په‌یامه‌ بۆ دایكان

خەرامان محەمەد
ڕۆژى جیهانى هاوڕێیه‌تى كه‌ده‌كاته‌ 25/5 ى هه‌مووساڵێك هاوكات له‌گه‌ڵ نزیك بونه‌وه‌ى یادى جیهانى مناڵان له‌ 1 / 6 ى هه‌مووساڵێك ڕێژه‌یه‌كى كه‌مى هاوڵاتیان ئاگادارى ئه‌ودوو بۆنه‌یه‌ن به‌تایبه‌ت یه‌كه‌میان، گرێدانى ئه‌م دوویاده‌ لێره‌ وله‌م بابه‌ته‌دا ئاماژه‌یه‌ به‌گرنگى هه‌ردوو یاده‌كه‌ ونزیكییان له‌یه‌كه‌وه‌ له‌لایه‌ك له‌كات وساتى یاده‌كه‌و له‌لایه‌كی تره‌وه‌ له‌ چه‌مك وناوه‌ڕۆكدا.
هاوڕێیه‌تى چه‌ند جۆرێكی هه‌یه‌ وه‌ك هاوڕێیه‌تى نێوان ژن وپیاو خێزان ومنداڵ خزم ودۆستان كچان وكوڕان …هتد
هاوڕێیه‌تى دایك له‌گه‌ڵ كچه‌كه‌یدا مه‌به‌ستى سه‌ره‌كى ئه‌م باسه‌یه‌ ئاشكرایه‌ بونى په‌یوه‌ندى وهاوڕێیه‌تیه‌كى پته‌و له‌نێوان دایكان ومنداڵه‌كانیاندا به‌تایبه‌ت كچان پاڵپشتێكى گه‌وره‌یه‌ بۆبه‌هێزبوون و گه‌شه‌دان به‌كه‌سێتى كچان كه‌ئه‌مه‌ش به‌ردى بناغه‌ى زۆرێك له‌سه‌ركه‌وتنه‌كانه‌ له‌ژیاندا، پێچه‌وانه‌كه‌شى واته‌ نه‌بونى په‌یوه‌ندى یه‌كى گونجاو له‌نێوان دایك وكچدا هۆكاره‌ بۆ داڕمانى قه‌ڵاى كه‌سێتى ولادانى كۆمه‌ڵایه‌تى خێزان.
گرفت وكێشه‌كانى گه‌نجان به‌گشتى له‌ئه‌مڕۆى پێشكه‌وتندا ڕۆژ به‌ ڕۆژ به‌ره‌و زیادبونه‌، فه‌راهه‌م هێنانى مادییاته‌كان له‌ژیانى نوێدا نه‌بووه‌ته‌ هۆكارى كه‌م كردنه‌وه‌ یاخود سوكردنى قورسایى ئه‌وكێشانه‌، به‌تایبه‌ت توێژى (كچانى لاو)كه‌له‌ناو جه‌نجاڵیه‌كانى ژیانداخه‌ریكه‌ توشى وون بوون ده‌بن، چونكه‌ فرمێسكه‌ وه‌ریوه‌كانى فه‌رامۆش وپشتگوێ ده‌خرێن له‌لایه‌ك و دڵته‌نگى وخه‌مه‌كانى له‌بیرده‌كرێ، وگوێ بۆهاوارى دووباره‌بوى ناگیرێت، هه‌ربۆیه‌په‌ژاره‌كان له‌سه‌ردڵى كه‌ڵه‌كه‌ده‌بن وئازار له‌جه‌سته‌یدا په‌ره‌ده‌سه‌نێت و بەرەو ئاكاری نائومێدی ده‌یبات، لە كاتێكدا كه‌دایكى هاوخه‌م وهاوڕێى نییە و نه‌بوه‌ته‌ ره‌وێنه‌ری خه‌مه‌كانی، ئه‌ویش به‌دواى ئامێزێكدا ده‌گه‌ڕێت تائازاره‌كانى كه‌م بكاته‌وه‌، وبه‌ره‌و باوه‌شێكى نادیارده‌چێت تافرمێسكه‌كانى بۆبسڕێت چونكه‌ ئه‌وپێویستى به‌كه‌سێكه‌ ده‌ستى بگرێت وڕێنمایى بكات له‌كاتى شڵه‌ژان وسه‌رسامیدا گه‌ر دایك نه‌بویه‌ هاوڕێ بۆكچه‌كه‌ى، ئه‌وا ده‌ورو به‌ر له‌لاى ئاڵۆز ده‌بێت وگومان له‌شتانێك ده‌كات كه‌جێگه‌ى گومان نین ساڵانێك ئازار ده‌چێژێت تاڕۆژێك هه‌ست به‌ئازاره‌كانى بكرێت.
له‌ساڵڕۆژى جیهانى هاوڕێیه‌تى و بۆ سڕینی فرمێسكی كچان وكردنه‌وه‌ی ده‌رگای سۆز، وه‌ك مافێكى سه‌ره‌تایى كچان به‌سه‌ردایكانه‌وه‌،و بۆئه‌وه‌ى دایكان وكچان ببنه‌ هاوڕێیه‌كى دڵسۆز بۆیه‌كتر پێویسته‌دایكان ڕه‌چاوى ئه‌م چه‌ندخاڵه‌بكه‌ن .
1-هه‌ندێ له‌دایكان قۆناغه‌ فیسێۆلۆجیه‌كانى كچه‌كانیان پشت گوێ خستووه‌ له‌و گۆڕانه‌ كتوپڕانه‌ى كه‌له‌جه‌سته‌یاندا ڕوو ده‌ده‌ن، له‌به‌رئه‌وه‌ كچان توشى شه‌رم ودڵته‌نگى ودڵه‌ڕاوكێ ده‌بن .
بۆیه‌ئه‌ركى دایكه‌ كه‌تێبینى وهۆشیارى ئه‌وقۆناغه‌ به‌كچه‌كه‌ى ئاشنابكات وڕۆشنبیرى پێویستى گۆڕانكاریه‌كانى پێ ببه‌خشێت، بۆئاسایى بونه‌وه‌ى ڕووداوه‌كانى ئه‌وقۆناغه‌ تازه‌یه‌ تاوه‌كو به‌ هه‌ڵه‌ و نادروست ئه‌ قۆناغه‌ به‌رێ نه‌كات.
2-ده‌گونجێت ئه‌و گۆرانكاریانه‌ له‌هه‌ندێك له‌كچاندا پێش وه‌خت ڕوبده‌ن ونه‌گه‌شتبنه‌ ئاستى تێگه‌شتن وگونجان له‌گه‌ڵ ئه‌وكه‌شه‌ نوێیەیدا، ئه‌ركی دایكه‌ كه‌ ببێته‌ خاڵى پێگه‌شتنى گۆڕانكاریه‌كه‌ وكچه‌كه‌ى بێت ، و وه‌ك هاوڕێیه‌ك لێى نزیك بێته‌وه‌و به‌دڵسۆزی
ونه‌رم ونیانى ڕێنمایى پێویستى ئاراسته‌بكات وله‌گه‌ڵیدابێت، چونكه‌ كچه‌كه‌ى له‌نێوان دووشتدایه‌ ژیانى یه‌كه‌م قۆناغی منداڵى كه‌به‌ته‌واوى تێپه‌ڕى نه‌كردووه‌، دووه‌م ئه‌و گۆڕانكاریه‌ كتوپڕه‌ى كه‌به‌سه‌ریدا هاتوه‌ .
3-گۆڕانكاریه‌ جه‌سته‌ى یه‌كان، هه‌ندێ جاركچان توشى خه‌مۆكى ده‌كه‌ن كه‌چه‌ندین ورته‌ و خه‌یالات به‌مێشكیدا دێن وده‌ڕۆن ،بۆیه‌ده‌بێت دایكان بۆكچه‌كانیان ڕونى بكه‌نه‌وه‌ كه‌ئه‌مه‌قۆناغى ترس و سه‌ركۆنه‌كردن نى یه‌، به‌ڵكویه‌كێكه‌ له‌قۆناغه‌جوانه‌كانى ژیانى مێینه‌یى.
4-دایكایه‌تى ماناى وه‌ده‌ستهێنانى هه‌موو داخوازیه‌كانى منداڵ نیه‌ ،به‌و مانایه‌ی ئه‌وهه‌رچى ویست وهه‌رچى داوا كرد بۆى جێ به‌جێ بكه‌یت ،به‌ڵكودایكایه‌تى ماناى خوێندنه‌وه‌ى نێوان ژیرى وسۆزداری وتێكه‌ڵكردنى پێداویستى وبه‌هره‌یه‌،دایكایه‌تى كۆى هه‌ردووچه‌مكى (ماناى)نه‌رمى نواندن وتوندی یه‌ بۆیه‌ بڕیاره‌كانى ده‌بێت لێره‌وه‌ ده‌ربچن.
5-ئه‌ودایكه‌ى له‌ ده‌ره‌وه‌ی ماڵ كار ده‌كات، كار به‌ده‌ست یان فه‌رمان به‌ره‌ یاخود هه‌ر پیشه‌یه‌كی هه‌یه‌،كاتى كه‌متره‌ بۆ سه‌رپه‌رشتى وئاگابون له‌ڕۆڵه‌كه‌ى بۆیه‌ده‌بێت له‌كاتى گه‌ڕانه‌وه‌یدابۆماڵه‌وه‌ قه‌ره‌بوى ئه‌وكاتانه‌ى بۆبكاته‌وه‌ كه‌دوو ربووه‌ لێى وبێ به‌شبووه‌ له‌سۆزومیهرى، ئه‌ویش به‌نزیك بونه‌وه‌ لێى ودوركه‌وتنه‌وه‌ له‌سه‌رقاڵى وكاریگه‌رى یه‌كانى كاتى ئیشه‌كه‌ى ونه‌هێنانه‌ ماڵه‌وه‌ى ئیش وكارى ده‌زگا.
6-دایك به‌سروشتى خۆى كۆگایه‌كه‌ له‌سۆزو میهره‌بانى جۆراو جۆر بۆیه‌ ده‌توانێت دابه‌شی بكات به‌سه‌ر منداڵه‌كانیدا وهه‌مووشیان تێربكات له‌سۆز و عاتیفه‌،دایكى ڕۆشنبیرئاشنایه‌ به‌وه‌ى مامه‌ڵه‌ى منداڵى ( بچوك وگه‌وره‌ –كوڕ یا كچ )به‌شێوه‌یه‌كى دروست بكات به‌وشێوه‌یه‌ى پێویستیان پێ یه‌تى وهه‌ركه‌سیان به‌پێى سروشت وشێوازى هه‌ڵسوكه‌وتیان .
7-دایكان ده‌بێت ئه‌وه‌ بزانن ژیان كار و ڕێكخستنه‌ ئه‌مه‌ش ئه‌وه‌ ناگه‌یه‌نێت كه‌به‌ڕێگایه‌كى داڕێژراو وپله‌ داریدا بڕۆیت وبه‌هیچ شێوه‌یه‌ك نه‌توانرێت له‌چوارچێوه‌ى ئه‌وڕێكخستنه‌ده‌رچێت،به‌ڵكو راگرتنی هاوسه‌نگی له‌ نێوان ئه‌ دوو چه‌مكه‌دا ڕه‌و ڕه‌وه‌ی ژیان به‌دروستی به‌ڕێده‌كات.
8-پێویسته‌دایكان ئه‌وه‌بزانن كه‌منداڵان ئامرازى تاقیكردنه‌وه‌نین تاكرداریان به‌سه‌رداتاقى بكه‌نه‌وه‌، به‌ڵكو ئه‌وه‌ى له‌گه‌ڵ سروشتیان ده‌گونجێت وله‌توانایاندایه‌ بۆیان ده‌ستنیشان بكه‌ به‌ره‌چاو كردنی حه‌زو داخوازیه‌كانیان.
9-پێویسته‌ دایك كچه‌كه‌ى به‌شێوه‌یه‌ك ڕابهێنێ كه‌متمانه‌ى به‌خۆى هه‌بێت وپێویستى و تواناو ئاره‌زوى خۆى تێدابێت وهیچ شتێك نه‌سه‌پێنن به‌سه‌ریداوده‌بێت فێرى ئه‌وه‌بكرێت كه‌خۆى هه‌ڵه‌ى خۆى چاره‌سه‌ربكات، نابێت دایك به‌سه‌رزه‌نشتى زۆركچه‌كه‌ى بێزاربكات له‌كاتى ڕودانى هه‌رگرفت وهه‌ڵه‌یه‌كدا.
10-كچان سومبولى ژیانن .دونیاى كچ جیهانێكى پڕ له‌شتى زۆر سه‌ر سوڕهێنه‌ر وپڕ له‌ململانێ وله‌خۆ ڕازى بون وخۆده‌رخستن وچه‌ندینى تره‌، بۆیه‌ ده‌بێت دایك به‌شێوه‌یه‌كى ڕاست ودروست وسه‌رده‌مانه‌ مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ كچه‌كه‌یدا بكات وئه‌وكه‌ش وهه‌وایه‌ به‌دروستى بگوزه‌رێنێ ،بۆ ئه‌وه‌ی له‌دونیاى نوێدا ئاكاره‌ خراپه‌كانى سه‌رده‌م كاریگه‌ریان له‌سه‌رى نه‌بێت وكچانیش چیدى فرمێسكى بێنازى وبێ خه‌مخۆرى دانه‌بارێنن.