” خێزان پێویستى به‌پاراستن وگرنگى پێدانه‌!

هه‌ڵاڵه‌ محمد ئه‌ڵماس
خێزان به‌به‌ردى بناغه‌ى كۆمه‌ڵگه‌و دروستكردنى شارستانیه‌ت ئه‌ژمار ده‌كرێت، ئه‌و پێشكه‌وتنه‌ى كۆمه‌ڵه‌گه‌كان له‌دێر زه‌مانه‌وه‌ هه‌تا ئه‌مرۆ، خێزان بنه‌ماى بنچینه‌یى‌و دروستكردنى بونیاتى بووه‌..
له‌بونى خێزانێكى پته‌و ومتمانه‌دار‌و و ته‌ندروستدا، كۆمه‌ڵگه‌یه‌كى ته‌ندروست به‌رهه‌م دێت.
ژیانیكى پڕ بایه‌خى مرۆیى بونیات ده‌نرێت‌و ئاسوده‌یى‌و ئارامى‌و دامه‌زراویى له‌ناخى تاكه‌كانیدا ده‌ڕوێت.
له‌گه‌ڵ گرنگى‌و ڕۆڵى بنچینه‌یى خێزان له‌ژیاندا، كه‌سه‌رچاوه‌ى ئاسووده‌ییه‌كانى رۆح‌و معنه‌ویاته‌، به‌ڵام چه‌ندان له‌مپه‌رو پیلان ده‌گێڕدرێت بۆ نه‌هێشتن‌و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌‌و بێ ڕێزسه‌یركردن وكه‌مكردنه‌وه‌ى هه‌یمه‌نه‌و گرنگیه‌كه‌ى.
گه‌ر سه‌رنج بده‌ین، له‌گه‌ڵ بونى ده‌یان گرفتى نێوخۆیى وه‌ك سه‌قامگیرنه‌بوونى لایه‌نى ئابورى وسیاسى وكۆمه‌ڵایه‌تى وپه‌روه‌رده‌یى ویاسایى، كه‌زۆرجار هیچ قودسه‌یه‌تێكى ئه‌وتۆى بۆ ئه‌م ده‌زگا به‌رهه‌م هێنه‌ مرۆییه‌ نه‌هێشتۆته‌وه‌، ئه‌فسوس گرنگیه‌كى ئه‌وتۆ نادرێت به‌خێزان ویاسا‌و پایه‌كانى! گرنگى به‌ زیندوو كردنه‌وه‌ى بنه‌ماكانى ڕیزو خۆشه‌یستى‌و متمانه‌‌و وه‌فاداریى‌و لێبورده‌یى نادرێت، نمونه‌ جوانه‌كان گه‌وره‌ ناكرێت وخه‌مى تر بۆ خێزان‌و تاكه‌كانى له‌سایه‌ى ته‌كنه‌لۆژیاو جیهانگه‌رایى و ڕواڵه‌تخواز و هه‌وه‌سبازو وسیكۆلاره‌كان هاتۆته‌ گۆڕێ.
له‌ ڕووی نێوده‌وڵه‌تیشه‌وه‌, چه‌ندان گۆنگره‌ له‌سه‌ر پرسی خێزان ساز دراوه‌ و به‌ مه‌به‌ستی چاندنی كلتورێك كه‌ بنه‌ما و هه‌ڵقوڵاوى ماده‌گه‌رایى‌و ڕۆژئاواییه‌، وه‌ك كۆنگره‌ى بوخارست له‌ساڵى 1974و، كۆنگره‌ى مه‌كسیك 1984و، قاهیره‌ له‌ساڵى 1994، كه‌ به‌مه‌ترسدارترین كۆنگره‌ داده‌نرێن كه‌باس‌و ته‌وه‌ره‌ى بنچینه‌یى تیایدا، ئازادى ‌و ڕه‌هایى سێكسى و، دانانى یاسا بۆى‌و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى هه‌موو ئه‌و یاسایانه‌ى كه‌به‌حه‌رام‌و قه‌ده‌غه‌ له‌سنورى خێزان و په‌یوه‌ندیه‌كانى دانراوه‌، هه‌روه‌ها حه‌ڵاڵكردنى له‌باربردنى كۆرپه‌له‌یه‌ك كه‌نه‌خوازراو بێت، كه‌ نوێنه‌رى 160 وڵات و1200 ڕێكخراوى ناحكومى تیایدا به‌شداربوون.
بوونى ئه‌م كۆنگرانه‌ له‌مه‌ڕ ڕه‌وشى خێزان، ئاماژه‌ بۆ گرنگى‌و له‌هه‌مانكاتدا مه‌ترسى خێزانى ڕاسته‌قینه‌و به‌هاكه‌یه‌تى، له‌دیدو ئایدیاى هه‌وه‌س بازان‌و سه‌رگه‌ردانان‌و فیمه‌نیسته‌كان و …
لێره‌دا ده‌مه‌وێت ئاماژه‌یه‌كى خێرا به‌ گرنگى خێزان‌و، چۆنیتى خۆ ڕزگار كردن له‌و به‌ربه‌ستانه‌ى ئه‌مڕۆى ماده‌گه‌رایى و هه‌وه‌سبازان بۆیان دروستكردوه‌، بده‌م.
چونكه‌ خێزان گرنگترین یه‌كه‌ى بێ پلانه‌!؟ بۆئه‌وه‌ى خێزانه‌كانمان له‌ته‌قلیدى ڕابردوو ده‌رچن‌و له‌هه‌مانكاتدا خۆیان تسلیمى سیستمه‌كانى جیهانگه‌رایى به‌ته‌واوى نه‌كه‌ن، پێویسته‌ بۆ پارێزگارى خێزان له‌و قه‌یرانه‌و له‌ڕوانگه‌ى كاره‌كانى خۆیه‌وه‌ كه‌وه‌ك ده‌زگایه‌كى نموونه‌یى كه‌ له‌خاكه‌كه‌یدا بنه‌ماكانى بیرو هزرى جوان‌و شیك به‌رهه‌م دێت‌و به‌رپرسه‌ له‌چاندنى داب‌ونه‌ریتى ڕه‌سه‌ن‌و هۆشیارى تاك‌و ئاڕاسته‌كردن‌و قه‌ناعه‌ت پێكردنى، هۆكارى گه‌یاندن‌و به‌یه‌كگه‌یشتنى نه‌وه‌ى ڕابردوو به‌نه‌وه‌ى داهاتوو، ئه‌وه‌ش به‌بونیاتنان وچاندنى ئاكارو ئه‌خلاقه‌كانى خۆشه‌ویستى‌و لێبورده‌یى‌و توندوتۆڵى خێزانى‌و پاكێتى په‌یوه‌ندیه‌كان له‌ڕوانگه‌ى ئه‌م ئه‌ركانه‌وه‌:
1- ئه‌ركى بایلوجى: له‌ مناڵبوون‌و پاراستنى جۆرى مرۆیى ڕه‌سه‌ن‌و پاك، رێكخستنى وه‌چه‌خستنه‌وه‌ و پارێزگارى كردن لێى به‌حه‌ڵاڵى ودروستى و پاراستنى له‌نه‌خۆشیه‌سارى‌و باوه‌كان‌و، نه‌خۆشیه‌ بۆماوه‌ییه‌كان‌و هه‌ڵبژاردنى باشترین وپاكترین هاوسه‌رو هاوژین .
2- ئه‌ركى ده‌روونى: زیادكردنى هه‌ستى ئاسایش‌و ئارامى‌و ئاشتى‌و جێگیربون‌و ڕێكه‌وتنى ده‌رونى له‌ خێزاندا، یاسا قورئانیه‌كه‌ داوامان لێده‌كات كه‌( هن لباس لكم وانتم لباس لهن) له‌گرنگترین ئه‌ركه‌كانه‌. چاره‌سه‌رى كێشه‌كان‌و، گه‌شه‌دان به‌متمانه‌ به‌خۆبوون‌و به‌خشین وهه‌ستكردن به‌ قورساى تاك له‌ خێزانه‌كه‌یدا، چونكه‌ هه‌ستكردنى ڕۆڵه‌كان به‌خۆشه‌یستى ،ده‌یانپارێزى له‌هه‌ڵچوون وتوڕه‌یى و خۆئه‌زیه‌تدان‌و سه‌ركه‌شى‌و ته‌مه‌ڵى‌و لاموبالاتى.
3- ئه‌ركى په‌روه‌رده‌یى: په‌روه‌رده‌ى منداڵه‌كان ده‌كه‌وێته‌ ئه‌ستۆى دایك‌و باوك له‌پله‌ى یه‌كه‌مدا، په‌روه‌رده‌ش له‌مانا گشتگیره‌كه‌ى ئاماده‌كردنى خواردن وخواردنه‌وه‌و دابینكردنى به‌رگ‌و شوێنى حه‌وانه‌وه‌ و ڕه‌فاهیه‌ت نیه‌ به‌ته‌نها، به‌ڵكو ئه‌وه‌یه‌ كه‌مرۆڤ چاكه‌كار‌و دڵخۆش بێت ئه‌ویش به‌چاندنى به‌هاباڵاكان‌و داب‌ونه‌ریته‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان كه‌پاڵپشت‌و هێزه‌ له‌ژیانى تاكدا، دروستكردنى هه‌ستى ئومێد ودڵخۆشى وخۆشه‌ویستى وئارامى خێزانى كه‌ هانى تاك ده‌دات بۆ ڕۆڵ بینین له‌ژیاندا، وه‌ك چاندنى پابه‌ندى ئاینى و خۆشه‌ویستى نیشتمان‌و ئینتما و هاوڵاتى بوون له‌دڵ‌و ناخى نه‌وه‌كاندا، هه‌روه‌ها قوربانیدان‌و پارێزگاریكردن لێى.
له‌ هه‌مانكاتدا دانانى پلانێكى باش‌و تۆكمه‌ له‌پشووه‌كانى هاوین‌و پشووه‌ فه‌رمیه‌كان بۆ زیاتر سودمه‌ندبونى نه‌وه‌كانمان له‌كاته‌كانیان، كه‌ به‌ سودى خۆى‌و خێزان‌و كۆمه‌ڵگه‌ ته‌واو ده‌بێت.
4- ئه‌ركى كۆمه‌ڵایه‌تى: فێركردنى نه‌وه‌كان له‌چۆنیتى مامه‌ڵه‌ى دروست‌و ڕه‌چاوكردنى سنوره‌كانى تێكه‌ڵى‌و دروستكردنى په‌یوه‌ندیه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان له‌ڕوانگه‌ى پرۆگرامێك كه‌ له‌خێزاندا دانراوه‌، بۆپاراستن‌و پاریزگارى كردن له‌داب‌ونه‌ریتى ڕه‌سه‌نى كوردى‌و ئیسلامى‌و چۆنیتى مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ داب‌ونه‌ریته‌ هاورده‌كان‌و كلتورى وڵاتان به‌و پێوه‌ره‌ى كه‌ خێزان ‌و كۆمه‌ڵگه‌ قه‌بوڵى ده‌كات‌و مایه‌ى ئاسوده‌ییه‌.
5- ئه‌ركى ئابوورى: پاڵپشتى كردنى ژیانى خێزانى به‌ماڵ‌و سامان بۆده‌سته‌به‌ركردنى ژیانیكى ئابڕوومه‌ندانه‌ بۆیان، ئه‌ویش له‌ڕێگه‌ى پلانێكى تۆكمه‌ له‌سامانى هاتوو له‌گه‌ڵ خه‌رجى‌و به‌كار هێنه‌ردا هه‌روه‌ها كاركردن بۆ دڵنیایى له‌ئاینده‌دا، به‌ پاشكه‌وتكردنى به‌شێك له‌سامانى به‌ده‌ستهاتوو.
6- ئه‌ركى هزرى‌و عه‌قڵى: زانایانى ده‌روونى ده‌ڵێن:”خێزان‌و كه‌سه‌ نزیكه‌كان مامۆستاو وه‌ستاى یه‌كه‌من بۆ فێربوونى ئاكار‌و زمان‌و ئه‌زموون‌و مه‌عریفه‌ى منداڵه‌كان، له‌ئه‌وانه‌وه‌ فێرى چاره‌سه‌ركردنى كێشه‌‌و مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌زموون وتاقیكردنه‌وه‌كان، ده‌بن.
كه‌واته‌ خێزان كارى گرانه‌و هه‌روا ئاسان ناتوانێ پێشكه‌وتن به‌ده‌ست بهێنى وپارێزراو بێ، به‌تایبه‌ت له‌م سات و وه‌خته‌ى پیلانگێران به‌هه‌موو جۆرێ دیانه‌وێ ئه‌و شێوازه‌ى كه‌ له‌ڕۆژئاوا له‌سه‌ر خێزان تاقیكرایه‌وه‌ وفه‌شه‌لى هێناو مرۆڤى ئه‌وروپى بێ كه‌س كرد، لاى ئێمه‌ش به‌بێ بیركردنه‌وه‌و خه‌مخواردن وبه‌ناوى گرنگیدان به‌خێزان و ئافره‌ت تاقیبكه‌نه‌وه‌ وخێزان‌و تاكى كوردى به‌ره‌و هه‌ڵدێرو هه‌ڵوه‌شان وبێ كه‌سى ببه‌ن.
بۆیه‌ له‌سه‌ر تاك به‌تاكمانه‌ به‌گرنگیه‌وه‌ له‌م بابه‌ته‌ بڕوانین و پلانى تۆكمه‌‌و بنه‌ڕه‌تى خۆمان هه‌بێت بۆ خێزانه‌كان ئه‌وه‌یش به‌گه‌ڕانه‌وه‌‌و زیندووكردنه‌وه‌ى ڕۆحى شه‌ریعه‌تى ئیسلام وداب‌ونه‌ریته‌ ڕه‌سه‌ن وبه‌هاكانى مرۆڤى ڕه‌سه‌ن.