ئا: به‌هره عبدالله حمه‌تۆفیق
ئه‌مه به‌سه‌رهات و گێڕانه‌وه‌كانى ژنێكه باس له ژیانى خۆیی و مه‌رگه‌ساتى كیمیابارانى هه‌ڵه‌بجه‌ى شه‌هید ده‌كات، ده‌ڵێت:
ناوم (ڕوخۆش)ه، خه‌ڵكى شارى هه‌ڵه‌بجه‌م و له پێش كاره‌ساتى كیمیابارانى هه‌ڵه‌بجه‌دا ژیانى هاوسه‌ریم له‌گه‌ڵ (عبدالله) پێكهێنا، ئه‌وكات له‌گه‌ڕه‌كى (شه‌هیدان) نیشته‌جێبووین، یه‌ك منداڵمان هه‌بوو ناوى (په‌روا)بوو، خانه‌واده‌یه‌كى زۆر ئاسوده بووین، هه‌رچه‌نده ماڵێكى بچوكمان هه‌بوو به‌ڵام هه‌میشه پڕ له میوان بووین، هه‌میشه هه‌ڵه‌بجه‌یه‌كان به میوان دۆست ناسراون ئه‌وه به‌ته‌واوى له‌ماڵی ئێمه‌دا ڕه‌نگى دابووه‌وه.
ساڵی 1988 هه‌موو خۆمان بۆ به‌هارێكى ڕازاوه ئاماده ده‌كرد، به‌ڵام به‌داخه‌وه ڕژێمى به‌عس نه‌یهێشت ئه‌و خۆشیه‌مان بێته‌دی، هه‌ر له‌سه‌ره‌تاى مانگى ئازاره‌وه بۆ ماوه‌ى چه‌ند ڕۆژێك ده‌بوو ژیانێكى نا ئاسایمان به‌ڕێده‌كردو ئاو و كاره‌با نه‌بوو، كۆپته‌ره‌كان ده‌سوڕانه‌وه به ئاسمانى هه‌ڵه‌بجه‌دا، ڕۆژى (16/3)ش هه‌ر وه‌ك هه‌موو ڕۆژه‌كانى تر وابوو، به‌ڵام خه‌ڵك هه‌وڵیان ده‌دا ترس له خۆیان دوربخه‌نه‌وه‌و ژیانى خۆیان بگوزه‌رێنێن، هه‌ركه‌س ڕۆشته سه‌ر كارو ژیانى ڕۆژانه‌ى خۆی، كاتى نیوه‌ڕۆخه‌ریكى نانخواردن بویین، له‌كاتژمێر (11:20) خوله‌كدا یه‌كه‌م بۆردومان ده‌ستى پێكرد، به‌هێزى بۆردومانه‌كه شوشه‌ى په‌نجه‌ره‌كان شكان و كه‌ل و په‌له‌كان كه‌وتنه خواره‌وه، ئه‌وخانوه‌ى ئێمه‌ى تیادا بوو ژێرزه‌مینێكى هه‌بوو، له‌گه‌ل چوار ماڵى تر چوینه ئه‌و ژێرزه‌مینه.
له‌ناو ژێر زه‌مینه‌كه‌دا ده‌نگى قیژه‌و گریانى منداڵ و هاوارو دوعاى گه‌وره‌كان ده‌هات، بۆردومان كردن هه‌ر به‌رده‌وام بوو، له نێوان بۆردومانى یه‌كه‌م و دووه‌مدا كه‌زۆر كاتێكى كه‌میان له‌نیواندا هه‌بوو، ژێر زه‌مینه‌كه زۆر تاریكبوو یه‌كێك له‌پیاوه‌كان چوو چرایه‌كى هێنا بۆ ئه‌وه‌ى منداڵه‌كان نه‌ترسن، هه‌ر له‌و ماوه كه‌مه‌دا بۆردومانى سێیه‌میش كرا، به‌ڵام بۆ ماوه‌ى چه‌ند سه‌عاتێك ده‌نگى بۆردومان نه‌ما، ته‌نها ده‌نگى خه‌ڵك ده‌هات و هاواریان ده‌كرد، وادیار بوو بریندارێكى زۆرو شه‌هیدێكى زۆر هه‌بوو، خه‌ڵكیش شاریان چۆڵ ده‌كرد، هاوسه‌رم فرسه‌تێكى دۆزییه‌وه‌و چوو تاهه‌واڵى ماڵى باوكى بپرسیت كه نزیكبوون لێمانه‌وه، له ماوه‌یه‌كى زۆر كورتدا گه‌ڕایه‌وه‌و گووتى: “كه‌س له‌وێ نه‌ماوه ته‌نها پیره پیاوێكى لێى بوو پێیوتم هه‌موویان چوون به‌ره‌و گونده‌كه‌ى خۆمان گوندى (عه‌بابه‌یلێ)”
وه‌زعه‌كه زۆر ترسناك بوو، ئه‌و ماڵانه‌ى كه‌له ژێرزه‌مینه‌كه‌دا له‌گه‌ڵمان بوون منداڵى بچوكیان پێ بوو نه‌یان ده‌توانى له‌گه‌ڵ ئێمه‌دا بێن، ئیتر ئێمه‌ش دڵمان نه‌ده‌هات به‌جێیان بهێڵین و له‌به‌ر خاترى ئه‌وان ئێمه‌ش نه‌ڕۆیشتین، له‌نێوان بۆردومانه‌كاندا جارجاره پیاوه‌كان ده‌چوونه ده‌ره‌وه بۆ ئه‌وه‌ى هه‌واڵى ده‌ره‌وه بزانن، یه‌كێك له‌و جارانه هاوسه‌ره‌كه‌م وتى: دوو پیاوم دیوه وتویانه كیمیایى ڕژاوه، ئیتر هاوسه‌ره‌كه‌م به‌خێرایى به‌تانیه‌كى برد ته‌ڕى كردو داى به‌ده‌رگاى ژێرزه‌مینه‌كه‌دا، بۆ ئه‌وه‌ى هه‌وا نه‌یه‌ته ژووره‌وه.
كاتژمێر 6ى ئێواره ئێمه‌ش هه‌ندێك شتى خواردن و كه‌لوپه‌لى منداڵمان كۆكرده‌وه و بڕیارماندا شار به‌جێ بهێڵین‌و به‌ره‌وه‌و (عه‌بابه‌یلێ) به‌ڕێكه‌وتین.
بۆنى (سێو) هه‌موو شارى گرتبوو، نه‌مانده‌زانى هۆكاره‌كه‌ى چییه، تا ئه‌و كاته‌ى كۆمه‌ڵێك خه‌ڵكمان بینى له‌ناو ته‌كسییه‌كدا ده‌موو لوتیان گرتبوو، هاواریان كرد: ده‌م‌ولوتتان بگرین.. كیمیایى ڕژاوه، خێرا ده‌م‌و لوتى كچه‌كه‌م بگرم، چونكه به‌ده‌ستێكم ئه‌وم به‌باوه‌شه‌وه گرتبوو به ده‌سته‌كه‌ى تریشم ده‌موو لوتى ئه‌وم گرتبوو، هاوسه‌ریشم به‌هه‌ردوو ده‌ستى كه‌ل‌وپه‌ل‌و خواردنى هه‌ڵگرتبوو، هیچكام نه‌مانتوانى ده‌م‌ولوتى خۆمان بگرین، ورده ورده هه‌ناسه‌مان توندبوو، نه‌مانده‌توانى هه‌ناسه بده‌ین وچاویشمان فرمێسكى لێده‌هات و زۆركه‌م شتمان ده‌بینى، به‌جۆرێكم لێهاتبوو كه نه‌م ده‌توانى كچه‌كه‌شم هه‌ڵبگرم و ده‌مویست له شوێنێكدا دایبنێم، وه‌ك ڕۆژى حه‌شر وابوو زۆر له دایك و باوكه‌كان منداڵه‌كانیان فڕێدابوو و به‌جێیان هێشتبوون.
كه‌مێك ڕۆیشتین گه‌یشتین به پیاوێكى ناسراو كه هه‌ستى بۆنكردنى نه‌بوو هیچ شتێك كاریگه‌رى له‌سه‌ر هه‌ناسه‌ى نه‌ده‌بوو، كه‌زانى چاومان نابینێت كچه‌كه‌ى لێگرتین و پشتوێنه‌كه‌ى خۆى ته‌ڕكردبوو یه‌كى سه‌رێكیدا به‌ده‌ستى من و هاوسه‌رمه‌وه تاده‌م و لوتمانى پێبگرین، به‌ڵام هیچ سودى بۆ ئێمه نه‌بوو چونكه كیمیاییه‌كه كارى لێمان كردبوو، ئه‌و خۆى له پێش ئێمه‌وه ڕۆیشت و گوتى باكچه‌كه‌تان بگه‌یه‌نمه ماڵى باپیرى له عه‌بابه‌یلێ و ئێمه‌ش ورده ورده به‌دوایدا ڕۆیشتین .
به‌رده‌وام به‌ده‌م ڕێگه‌وه ده‌ڕشاینه‌وه، خه‌ڵك زۆر له‌سه‌ر ڕێگادا كه‌وتبوون و به‌سه‌ر جه‌نازه‌ى خه‌ڵكدا هه‌نگاومان ده‌نا، زۆر به‌ناڕه‌حه‌تى گه‌یشتینه گوندى (عه‌بابه‌یلێ) و گه‌یشتین به ماڵى خه‌زوورم، به‌رده‌وام فڕۆكه بۆردومانى ئه‌و شوێنه‌ى ده‌كرد، ئیتر به‌ناچارى هه‌ر ئه‌و شه‌وه گوندى عه‌بابه‌یلیمان به‌جێهێشت، ئه‌وانه‌ى كه‌نه‌مان ده‌توانى به‌سه‌یاره به‌ڕێ كه‌وتین و ئه‌وانى تریش به‌پێ به‌ره‌و شاخى شنروێ ڕۆیشتین، گه‌یشتینه جێگایه‌ك كه‌ئیتر سه‌یاره نه‌یده‌توانى پێیدابڕوات، ده‌بوو به‌پێ بڕۆین، ئینجا به‌ره‌و گوندى (هاوار) به‌ڕێكه‌وتین، له‌وێ تابه‌یانى مایه‌نه‌وه‌و پشووماندا، به‌ڵام به‌یانیش دیسانه‌وه له‌وێش كیمیاییان پیادا كردینه‌وه‌و به‌ناچارى یه‌كسه‌ر ئه‌وێشمان به جێهێشت و به‌ڕێكه‌وتین به‌ره‌وه گوندى (هاواره كۆن)، له‌وێ به‌ماڵى باوكى خۆم گه‌یشتین، من و هاوسه‌ره‌كه‌م نه‌مانده‌توانى ئه‌وان ببینین، چونكه چاومان نه‌یده‌بینى، پێیان وتم كه‌باوكیشم كیمیایى لێیداوه‌و چاوى نابینێت.
دیسانه‌وه كه‌وتینه‌وه ڕێ.. ورده ورده خۆر به‌ته‌واوى هه‌ڵهاتبوو، كاتێك تیشكى خۆره‌كه له‌چاومانى ده‌دا چاومان زۆر ئازارى ده‌بوو، به‌رده‌وام بووین له ڕۆیشتن تا گه‌یشتینه شوێنێك گوتیان ئێره گوندى (شێخانه)، له‌وێ له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ئێمه ته‌ندروستیمان زۆر خه‌راپ بوو پاسدارى ئێرانى سوارى سه‌یاره‌یان كردین و بردینیان بۆ گوندى (دووئاو)، له‌وێ پزیشكیى ئێرانى لێبوو، سه‌رو ده‌ست ده‌موچاو یان به‌ئاو شۆردین و قه‌تره‌یان كرده چاومان‌و خواردنیان پێداین، هه‌ستمانكرد كه‌چاومان كه‌مێك ڕۆشن بووه، پاشان سوارى پاسیان كردین بردینیان بۆ یه‌كێك له قوتابخانه‌كانى (كرمانشاه) و بۆ ماوه‌ى زیاتر له (15 ڕۆژ) له‌ونه‌خۆشخانه‌یه ماینه‌وه.
پاشان بردینیان بۆ شارى (كه‌نگاوه‌ر) له‌وێ خێمه‌مان وه‌رگرت تا تیایدا بمێنینه‌وه، بۆ ماوه‌ى نزیكه‌ى (4 مانگ) له‌وێ ماینه‌وه و ته‌ندروستى چاومان كه‌مێك باشتر بوو، ژیانێكى زۆر سه‌ختمان به‌ڕێده‌كرد، چونكه هیچ پاره‌مان پێ نه‌بوو، جگه له ده‌خیله‌ى كچه بچووكه‌مه‌م كه‌مێك پاره‌ى تێدابوو، كه‌لوپه‌لى ماڵیشمان هیچ نه‌بوو.
ڕۆژێك كچه‌كه‌مان سه‌ره خه‌یارێكى بینى كه له‌ناو خۆڵه‌كه‌دا كه‌وتبووو هه‌ڵى گرته‌وه‌و به‌نیاز بوو بیخوات به‌ڵام نه‌مانهێشت، ئه‌ویش زۆر گریاو داواى خه‌یارى ده‌كرد، نه‌مانده‌زانى چى بكه‌ین، ناچار ده‌غیله‌كه‌مان هه‌ڵپچرێ ئه‌ویش ته‌نها 3دینارى ئه‌و كاته‌ى تیادا بوو، هاوسه‌رم چوو تا به‌و پاره خه‌یار بۆ كچه‌كه‌مان بكرێت، كه‌ته‌نها كیلۆیه‌ك خه‌یار به‌و پاره ده‌كرڕا، دای به‌من‌و كچه‌كه‌م خۆى هیچی لێ نه‌خوارد، وتى من حه‌زم لیی نیه، بۆ ئه‌وه‌ى ئێمه بیخۆین، ئێستاش كه خه‌یار ده‌بینم ئه‌و یادگارییه تاڵ و ناسۆره‌م به‌بیردیته‌وه چاوم پڕله گریان ده‌بێت.
دواى 4 مانگ داواى نقڵمان كرد بۆ شارى (كامیاران)، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى كه‌سوكارمان له‌وێ بوون، هاوسه‌رم هیچ كاسپییه‌كى نه‌بوو نه‌یده‌توانى كار بكات، ئیتر ده‌ستى كرد به دامه‌زراندنى ده‌رسى مزگه‌وته‌كان و سه‌رپه‌رشتى ده‌كردو كۆمه‌ڵێك مامۆستاش وانه‌ی قورئان و ته‌جویدیان ده‌گوته‌وه.
وه‌ك قوتابخانه‌یه‌كى بچوكیان لێهاتبوو، پاش ماوه‌یه‌ك كتیبى مه‌نهه‌جى خویندنى كوردستانیشان بۆ په‌یداكردن‌و به‌منداڵه‌كانیان ده‌وته‌وه، بۆ ئه‌وه‌ى له خوێندن دوانه‌كه‌ون.
پایز هات و سه‌رما ده‌ستى پێكرد، ئێمه‌ش بێ پێخه‌ف و بێ پۆشاكى گه‌رم و بێ سوته‌مه‌نىو بێ مالأ بووین، ئیتر بردینیان بۆ قاوش و هه‌ر كۆمه‌ڵه ماڵێك و له قاوشێكدا دایان ناین و یه‌كى ژوورێكیان پێداین، له‌وێ ماینه‌وه‌و ژیانمان گوزه‌رانداو بۆ ماوه‌ى (3 ساڵ و نیو) له‌وێ له‌ناو ئه‌و قاوشه‌دا ماینه‌وه، له‌و ماوه‌یه‌شدا خواى گه‌وره كچێكى ترى به‌ناوى (به‌هره) و كوڕێك به‌ناوى (ڕێبین)ی پێبه‌خشین.
هه‌رچه‌نده شارى هه‌ڵه‌بجه به‌ته‌واوى وێران بوو بوو، وڵاتى ئێرانیش زۆر خزمه‌تی ده‌كردین، به‌ڵام وه‌ك ده‌ڵێن: “شام شه‌كره به‌ڵام وڵات شیرنتره” ئێمه‌ش دڵمان هه‌ر بۆ گه‌ڕانه‌وه بۆ هه‌ڵه‌بجه به‌تاسه‌وه بوو، تا دواجار له (8/9/1991) گه‌ڕاینه‌وه بۆ هه‌ڵه‌بجه، شارێك مات و بێده‌نگ، ته‌نانه‌ت ئاژه‌ڵیشى لێ نه‌بوو، ده‌نگى باڵنده‌ش نه‌ده‌هات به‌ته‌واوى وێران بوو بوو، به‌بینینى دیمه‌نه‌كانى هه‌ڵه‌بجه چاومان پڕ بوون له‌گریان، چونكه هه‌ڵه‌بجه پێشتر زۆر شارێكى جوان و ڕازاوه و دڵگیر بوو، ئیسته‌ش ئاوا بووه به وێرانه.
كه گه‌یشتینه‌وه هه‌ڵه‌بجه ڕۆیشتینه خانوى كرێ و تا ساڵى (1997) كرێچى بووین، ئازارى كرێچێتى و ئازارى نه‌بوونى به‌قه‌د ئه‌وئازاره سه‌خت نه‌بوو كه هاوسه‌ره‌كه‌م به‌ده‌ستیه‌وه ده‌یناڵاند، چونكه له ساڵى (1991)ه‌وه كه له ئێران گه‌ڕاینه‌وه تا ساڵى (2000) بۆماوه‌ى (9 ساڵ) ئازار له قاچیى هاوسه‌رمدا دروست بوو ئازارێكى زۆرى هه‌بوو، سه‌ردانى چه‌ندین دكتۆرى كرد له(هه‌ڵه‌بجه) و (سلێمانى) و (هه‌ولێر) و (به‌غداد)، چه‌ند جارێك نه‌شته‌رگه‌رى بۆ ئه‌نجامدرا، به‌ڵام هه‌ر نه‌خۆشییه‌كه‌ى نه‌دۆزرایه‌وه، پاش ماوه‌یه‌ك ئازار له قورگیشیدا په‌یدا بوو به‌رده‌وام كۆكه‌یه‌كى توندى لێده‌هات.
دواجار له‌هه‌ولێر دكتۆر (صلاح ابوبكر) نه‌خۆشیه‌كه‌ى دۆزییه‌وه‌و گوتى:
“به‌هۆى كیمیابارانى هه‌ڵه‌بجه‌وه له دوو قه‌سه‌به‌ى سییه‌كانیدا برین دروست بووه، چونكه گازى كامیایی كاریگه‌رى هه‌بووه له‌سه‌ر سیه‌كانى و ئازارى قاچیشى هه‌ر په‌یوه‌ندى به‌وه‌وه بووه، هه‌موو ئه‌و چاره‌سه‌رو ده‌رمانانه‌شی به‌كارى هێناوه ئازارى قاچى هه‌ڵه بووه‌و هیچ په‌یوه‌ندى به‌نه‌خۆشییه‌كه‌ى ئه‌وه‌وه نه‌بووه، به‌ڵكو نه‌خۆشیه‌كه‌ى خه‌راپتر كردووه”.
ئه‌و قسانه‌ى دكتۆر وه‌ك ئه‌وه بوو خه‌نجه‌ر به‌دڵماندا بكه‌ن، توشى شۆك بووین، غه‌م و په‌ژاره به‌ته‌واوى بووه میوانى ماڵ و دڵمان و ئیتر خۆشى و پێكه‌نین له‌ماڵى ئێمه تۆراو ماڵه‌كه‌مان بووه كۆشكێك له‌غه‌م و په‌ژاره‌و گریان، ئه‌و دكتۆره ناردینى بۆ (به‌غداد) بۆ چاره‌سه‌ركردن.
له ساڵى (2000) تا (6/11/2003) هه‌موو (15 ڕۆژ جارێك) هاوسه‌رم سه‌ردانى (به‌غداد)ى ده‌كرد و چاره‌سه‌رى وه‌رده‌گرت، هه‌موو جارێك پێویستى به پاره‌یه‌كى زۆر هه‌بوو تا ده‌ڕۆیشته به‌غدادو ده‌گه‌ڕایه‌وه، ئێمه‌ش هیچ موچه‌یه‌كمان نه‌بوو ته‌نها دوكانێكى بچوكى قوماشمان هه‌بوو، بۆ هه‌رسه‌فه‌رێكى به‌غداد هه‌موو قازانجى دوكانه‌كه‌و برێك پاره‌ى تریشی قه‌رزده‌كرد، هه‌موو ڕۆیشتنه‌كانیشى هه‌ر به‌بێ سود بوو، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى دره‌نگ نه‌خۆشییه‌كه‌ى دۆزرایه‌وه‌و ده‌ست به‌چاره‌سه‌ر كردنى كرا، به‌رده‌وام نه‌خۆشییه‌كه‌ى به‌ره‌و خه‌راپتر ده‌چوو ته‌ندروستى زۆر خه‌راپتر ده‌بوو.
هه‌موو ئه‌و شتانه زۆر ئازاربه‌خش بوون بۆ ئێمه له‌ناخه‌وه دڵى ده‌هه‌ژاندین و ئازارى ده‌داین، له‌ته‌واوى ئه‌و ساڵانه‌دا نه‌مان ده‌زانى خۆشى چییه، هه‌میشه به‌و ئاواته‌وه ده‌ژیاین كه‌خودا تۆڵه‌ى ئیمه له‌ڕژێمى به‌عس بكاته‌وه، چونكه ئه‌وان بونه هۆكارى ئه‌و هه‌موو ئازارو ناره‌حه‌تى و نه‌خۆشی و ماڵوێرانیه‌ى كه‌به‌سه‌رماندا هات، خۆشم له‌به‌ر ئه‌وه‌ى چاوم كیمیایى لێیدابوو، توشى حه‌ساسێتى چاو و قوڕگ بووم، تا ئێستا (3 جار) نه‌شته‌رگه‌ری بۆ چاوم ئه‌نجام داوه.
به‌م جۆره هاوسه‌رم به‌ده‌م ئازاره‌وه ده‌یناڵاندا تاله‌به‌ره‌به‌یانى11ی ڕه‌مه‌زان ساڵس (2003) توشى خوێنبه‌ربوونێكى به‌هێز بوو ده‌ست به‌جێ گیانى له‌ده‌ستدا…
ئه‌ركى من زۆر قورس بوو، جگه له ئازارى له‌ده‌ستدانى هاوسه‌رم، ئه‌ركى سه‌په‌رشتى و به‌خێوكردنى منداڵه‌كانم كه‌وت به‌سه‌ردا، سوپاس بۆ خودا، خوداى گه‌وره یارمه‌تیدام‌و سه‌ركه‌وتو بووم له‌به‌خێوكردنیان، ئێستا كچه گه‌وره‌كه‌م مامۆستایه‌و ژیانى هاوسه‌ری پێكهێناوه، كچه‌كه‌ى تریشم خوێندنى ته‌واو كردوو، سێ كوڕه‌كه‌شم خه‌ریكى خوێندنن.
ئه‌وه‌ى وتراو چه‌نده‌ها ئازارى تر به‌هۆى كیمیابارانى هه‌ڵه‌بجه توشى ئێمه‌و هه‌موو هه‌ڵه‌بجه‌ییه‌كان بوو، هیوادارم خوداى گه‌وره هه‌مووى به ئه‌جرو پاداشت بۆمان بنوسیت.
