رۆڵی پارێزەری ئایین لە پاڵپشتی خێزانیدا

نوسینی: پ.ی.د. عالیە فەرەج
پسپۆڕ لە بواری خێزان و جێندەر
ئایین لە سەرجەم كۆمەڵگەكان و بوارە زانستییەكاندا پێگەی بنچینەیی خۆی هەبووە و هەیەتی، بۆیە زیاتر لە ئاڕاستەیەكی زانستی پەسەندكراوە بۆ دیاریكردنی پێگەی ئایین ، لەوانە لە لایەكەوە ئایین بە پێكهاتەیەكی سەرەكی سیستمی كولتوری دانراوە، لە لایەكیترەوە ئایین وەكو سیستمێكی سەربەخۆ لە كۆمەڵگەدا هەژماركراوە، بۆیە گرنگە جەوهەری خودی ئایین و وەزیفەكانی پێش باس لە رۆڵی ئایین لە پاڵشتیكردنی خێزاندا بخرێنەڕوو:
یەكەم: جەوهەری ئایین
بۆ دیراسەكردنی جەوهەری ئایین چەند دەروازەیەك پەیڕەو كراوە، لەوانە، دیراسەكردنی ئایین لە ڕوانگەی بیر‌و باوەڕە ئاینیەكانەوە، بەنمونە لای تایلۆر ئایین بریتییە لە بونی باوەڕ بە بونەوەرە ڕۆحییەكان، لەكاتێكدا تایلۆر دیراسەی كۆمەڵگە سەرەتاییەكانی دەكرد كە ترسیان لە با‌و باپیرە مردووەكانیان زیاتر بوو لە باوەڕیان بە خودا، جەختخستنەسەر باوەڕ لە دیراسەكردنی ئاییندا زۆر جار ڕێگر بووە لە دیراسەكردن‌و تێگەشتن لە لە هەندێك لە بیر‌و باوەڕە نائەوروپییەكان، بە نمونە، دیراسەكردنی بوزییەت.
دیراسەكردنی ئایین لە ڕوانگەی بەجێهێنانی سرووتەكان یان ئەزمونەكانی بەپیرۆز ڕاگرتن‌و هەستكردن بە ترس لە پیرۆز، جارێكیتر داڕشتنی جیاوازی بۆ پێناسەی ئایین بەرهەمهێناوە‌و دۆركایم ئایین دادەنێت بە نەسەقێكی یەكبوو لە بیر‌و باوەڕەكان ‌و كۆمەڵێك پڕاكتیزەكردنی پەیوەست بە شتە پیرۆزەكان، كە لە كۆمەڵێك فەرمان ‌و نەواهیدا ڕەنگدەداتەوە.
دووەم: ئەركی ئایین
ماكس ڤێبەر لەڕوانگەی ئەو ڕۆڵەی كە ئایین دەیگێڕێت لە ژیانی تاكەكاندا، ئایین بە پێداویستیەكی سەرەكی مرۆیی دادەنێت لە گەڵ ڕەچاوكردنی جیاوازی ڕادە‌و سروشتی ئەم پێداویستیە لای تاكەكان بۆ ئایین.
لای بول تلیش ئایین تێگەیشتنە لە ئامانج لە ژیان‌و واتاكانی ‌و تێگەیشتن لە مانای شەڕ ‌و ئەشكەنجە‌و…هتد، ئایین تەفسیر پێشكەشدەكات بۆ كێشەكانی ژیانی ڕۆژانەی تاكەكان ‌و سەرچاوەیە بۆ ستراتیژی زاڵبون بەسەر نائومێدی ‌و خەمۆكیدا، لەمەوە ئایین دیاردەیەكی كۆمەڵایەتییە، كە لە نێو كۆمەڵگادا ڕۆڵی خۆی دەبینێت‌و گەشە دەكات بە كارلێكی لە گەڵ گروپە كۆمەڵایەتییەكان‌و ژیانیان، بۆیە دەتوانرێت باوەڕی تاكەكەس بە بیر‌وباوەڕی دابنرێت ‌و دەركەوتنی كۆمەڵایەتی بۆ ئەم باوەڕەش بە ئایین دابنرێت.
ئایین ڕۆڵی بنەڕەتی لە ئاڕاستەكردنی كۆمەڵگەكاندا هەیە لەسەر ئاستی تاكەكەسەكان و ئاستی خودی كۆمەڵگە، ئەو ڕۆڵە بنەڕەتییە لە چوارچێوەی ئەركە كۆمەڵایەتییەكانی ئایین پێوانەدەكرێت:
1) ئەركی كۆمەڵایەتی ئایین لەسەر ئاستی تاكەكەسەكان

1. فەراهەمهێنانی ئاسایشی تاكەكەسی و ڕێكخستنی لایەنی هەڵچونی مرۆڤەكان، كە بەهۆكاری بەرجەستەبوونی ئارامی دەروونی مرۆڤەكان دادەنرێت لە كاتی ڕوبەڕووبوونەوەیان بە فشاری دەروونی و شۆك و كارەساتەكان.
2. ئایین تا ڕادەیەكی زۆر ڕۆڵ دەبینێت لە بەهێزكردنی كەسایەتی تاكەكەسەكان و تەواوكاری ئەنجامدان لە نێوان پێكهاتەكانی كەسایەتییدا، كە لەڕێی پەروەدە و پێگەیاندنی كۆمەڵایەتییەوە دامەزراوە ئاینییەكانی وەكو مزگەوت ڕۆڵی خۆی هەیە لە بەرجەستەبوونی ئاستێك لە تەواوكاری لە كەسایەتییەكاندا.
3. ئایین یەكێكە لە هۆكارەكانی كۆنترۆڵی كۆمەڵایەتی بۆڕەفتاری تاكەكەسەكان، ئەوەش لە ڕێی كەمكردنەوەی كاریگەری هەڵسەنگاندنی كەسانی دەوروبەر بۆ ڕەفتاری تاكەكەسەكان لە بەرامبەر خواستی تاكەكەسەكان بۆ پابەندبوونی ڕەفتارییان بە بەها ئاینییەكانەوە.
   بۆیە ئایین بە دامەزراوەكانییەوە بە هۆكارێكی كاریگەر دادەنرێت لە بواری كۆنتڕۆڵكردنی ڕەفتاری تاكەكەسەكان، ئەوەش زیاتر ڕووندەبێتەوە لە ڕێی پابەندبوونی پابەندبوانی ئایین بە ڕاوو بۆچونی زانایانی ئاینییەوە سەبارەت بە وردەكارییەكانی ژیانی ڕۆژانەیان.
   2) ئەركی كۆمەڵایەتی ئایین لەسەر ئاستی كۆمەڵگە
   گرنگترین ئەركە كۆمەڵایەتییەكانی لەسەر ئاستی كۆمەڵگە بریتییە لە:
4. ئایین دادەنرێت بە ڕەگەزێكی سەرەكی پێكهێنەری كۆمەڵگە و دەوڵەتەكان و ئاڕاستەكردنی جوڵەیان و ئاڕاستەكردنی دامەزراوەكانیان، هەروەها ئایین ڕۆڵی سەرەكی دەبینێت لە پێكهێنانی پەیوەندییەكان بەسەرجەم فۆڕمەكانیەوە.
5. ئایین پاڵپشتی دەكات لە بەها كۆمەڵایەتییە ئیجابییەكان، كە بەپابەندببون بەو بەهایانەوە كۆمەڵگە جێگیر دەبێت، بۆ نموونە بەهای ڕاستگۆیی و كاركردن و بەرپرسیارییەتی و ئازایەتی و هاوكاری و هاوبەندی و …هتد.
6. ئایین لە ڕێی دامەزراوە جیاوازەكانییەوە هۆكارێكی گرنگە لە ڕێكخستنی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگەدا ، لە كاتێكدا ئایین سەرچاوەیەكی گرنگە لە سەرچاوەكانی بڵاوكردنەوەی كولتور و پەروەردە لە نێو چینەكانی كۆمەڵگە، هەروەها پاڵپشتیكردنی هاوبەندی كۆمەڵایەتی و ڕێكخستنی بۆنەكان و كەمكردنەوەی بڵاوبوونەوەی لادان و تاوانەكان و دامەزراوە ئاینییەكان ڕۆڵێكی سەرەكی لە چارەسەركردنی ناكۆكییەكان دەبینن لە نێوان تاكەكەسەكان و گروپەكاندا.
7. ئایین كاردەكات لە سەر خولقاندنی هاوبەندی كۆمەڵایەتی لە ڕێی چالاكییە ئاینییەكان وبەشداری زۆرینەی كەسەپابەندبووەكان بە ئایینەوە لەو چالاكییانەدا.
8. ئایین ئاڕاستەی گۆڕانكارییە كۆمەڵایەتییەكان دەكات لە كۆمەڵگەدا، ئەوەش لەڕێی بەرجەستەبوونی ئەو پێوەرانەی كە قەبوڵكردن و قەبوڵنەكردنی گۆڕانكارییەكان لە خۆدەگرێت بە پێی بنەما ئاینییەكان لە ناو كۆمەڵگەدا، هەروەها پابەندبوونی دەسەڵاتی ئیداری و یاسایی دەوڵەت بەو پێوەرانەوە ڕۆڵی زامنكراو بە ئایین دەدات لە بواری ئاڕاستەكردنی گۆڕانكارییە كۆمەڵاتییەكان.
9. ئایین یارمەتیدەرە بۆكارلێكردنی كۆمەڵایەتی نێوان تاكەكەسەكان، ئەوەش لە ڕێی پابەندكردنی پابەندبووانی ئایین بە ئامادەبوون لە سروتە دەستەكۆییەكان و بۆنە ئاینییەكان و…هتد.
10. ئایین ئەركی گرێدانی ڕەفتاری كۆمەڵایەتی بە بەها و پێوەر و سیستمە كۆمەڵایەتییە باوەكانی كۆمەڵگە بەجێدەهێنێت، بەوەش كۆنتڕۆڵی كۆمەڵایەتی لە ڕێی چەسپاندنی بەها و پێوەرە كۆمەڵایەتییەكانەوە فەراهەمدێنێت.
11. ئایین ڕۆڵی سەرەكی لە گەشەپێدانی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگەدا دەبینێت لە ڕێی بەهێزكردنی پاڵنەرێتی ناخی تاكەكەسەكان بۆ بەشداریكردن لە پڕۆسەی گەشەپێدانی كۆمەڵایەتی و ئابووری، هەروەها ئایین ڕۆڵی پێكەوەگرێدانی بەهاكۆمەڵایەتییەكان لە ئەستۆدەگرێت لە لایەك و گرێدانی گەشەپێدانی كۆمەڵایەتی و ئابووری لە لایەكیترەوە.
    سێیەم: ئایین و پەروەردەی ئاكاری
    لەبەسەرهاتی پێغەمبەرانەوە” قصص اڵانبیا‌و” تێدەگەین كە یەكێك لە ئەركە سەرەكییەكانی پێغەمبەرانی خوا بریتی بووە لە كاركردن لەسەر پەروەردەی تاكەكەس ‌و بەرجەستەبونی ئەو پەروەردەیە لە واقیعێكی بینراو ‌و هەستپێكراودا بۆ هەریەكە لە تاكەكەس ‌و گروپ ‌و دامەزراوەكان ‌و، تەرجەمەكردنی روانینە قورئانییەكان بۆ بونی مرۆڤ ‌و پەیامی لە ژیانیدا لە ڕێی پڕۆسەی پەروەردەوە‌و، ڕەنگدانەوەی ئەو روانینانە لە وتار‌و ڕەفتار‌و مامەڵەی خودی مرۆڤدا، بۆیە سەنتەربونی تاكەكەس لە پڕۆسەی چاكسازی ‌و ئاوەدانی كۆمەڵگەكان دادەنرێت بە یەكێك لە گرنگترین تایبەتمەندییەكانی روانینە قورئانییەكان، كە راستەوخۆ كاریگەری بووە لە بەسەنتەركردنی پەروەردە و پێگەیاندنی مرۆڤ لە چوارچێوەی خێزاندا.
    پەروەردەكردن كە ئەركی بنچینەیی خێزانە پێناسەدەكرێت بە ئەكتیڤكردنی هەریەكە لە زیهن (عەقڵ)‌و دڵ‌و دەرون‌و جەستەی تاكەكەس، بە مەبەستی هاتنەدی سەروەربونی مرۆڤ لەسەر زەویدا‌و بەدیهێنانی جێنشینی بۆ خوای گەورە.
    پەروەردەكردن بە دواندنی ژیری‌و دەرون‌و ڕۆحی تاكەكەسەكە دەستپێدەكات، كە لە ڕێی شێواز‌و میكانیزمەكانی پەروەردەییەوە كار لەسەر دارشتنی قەناعەت عەقڵییەكان‌و درككردن ‌و هۆشمەندی تاكەكەس ئەنجامدەدرێت، سەرئەنجام ئیڕادەی تاكەكەس ئەكتیڤ دەبێت ‌و دایەنەمۆی گۆڕانكاری كارادەبێت‌و دەبێتە هۆی ئەوەی تاكەكەس خۆویستانە ئاڕاستەی گۆرانكاری لە ناخ ‌و ئاكار‌و ڕەفتار‌و مامەڵەی خۆیدا بكات.
    ئایین لە رێی پەیامە خواییەكانەوە توانیوییەتی رۆڵی سەرەكی ببینێت لە مێژووی مرۆڤایەتییدا لە رێی یە نێوەندكردنی خێزان وەكو نێوەندێكی پێگەیاندن و گەشەپێدانی بوارە سەرەكییەكانی كەسایەتی مرۆڤ و ئەركی پاراستنی مرۆڤ لە رێی خێزانەوە بەدیهاتووە و ئاینیش لە رێی پەیام و رێنماییەكانییەوە پشتگیری تەواوی لە پڕۆسەی پاراستنی مرۆڤ كردووە.
    گشتگیری‌و تەواوكاری لە پەروەردەدا تەنها بە گرێدانی بواری زیهنی(ژیری)‌و دەرونی‌و ڕۆحی‌و جەستەیی كەسی پەروەردەكراو دێتەدی، بەوەش زەمانەتی پێگەیاندنی مرۆڤی كارای خاوەن كاریگەری دەبێتە واقیع، كە بە پشتبەستن بە جەوهەری پەیامە ئاسمانییەكان و ئەزمونە زانستییە زەمینییەكان رۆڵی جێنشینی خوای گەورە دەبینێت.
    بۆ پەروەردەیەكی تەواوكار‌و گشتگیر كەببێتە زەمانی بەرهەمهێنانی سیستەمێكی ئەخلاقی بونیادنەر‌و گەشەپێدەر‌و پارێزەری تاكەكەس ‌و خێزان ‌و گروپ ‌و كۆمەڵگە، قورئانی پیرۆز‌و فەرمودەكانی پێغەمبەریش” درود‌و سەلامی خوای لەسەربێت”بە ڕاشكاوانە پێوەری خاوەن ئاكاری بەرز دەكەنە پێوەری كەسایەتییە كامل‌و كاریگەر‌و كاراكان، قورئان شایەتی بۆ پێغەمبەری خوا دەدا ” درود‌و سەلامی خوای لەسەربێت”: ۆإِنَّكَ ڵعَڵیٰ خُلُقٍ عَڤِیمٍ ﴿٤﴾ القلم
    خودی پێغەمبەریش ” درود‌و سەلامی خوای لەسەربێت” جەختدەكاتەوە لەسەر ئەم پێوەرە ” خیركم خیركم ڵاهله وانا خیركم ڵاهلی”
    خاوەندارێتی بۆ ئاكاری بەرز پێوەرە بۆ تەواو كامڵبونی پڕۆسەی پەروەردەكردن‌و گشتگیری لە بەئامانجكردنی سەرجەم بوارەكانی پەروەردە لە زیهن‌و جەستە‌و دڵ‌و دەرونی‌و گەشتن بە قۆناغی گۆڕانكاری دەرەكی لە كەسایەتی تاكەكەسدا، لە هەمان كاتدا خاوەندارێتی ئاكاری بەرز پێمان دەڵێت گۆڕانكارییەكانی ڕۆحی‌و دەرونی‌و زیهنی تەواوبون‌و هێزی هۆشمەندی تاكەكەسەكەیە بووەتە بەرهەمهێنەری ئاكاری بەرز كە بۆ خۆی پارێزەری سیستمی كۆمەڵأیەتی كۆمەڵگەیە. لەمەوە دەتوانین ئەم هاوكێشەیە دابڕێژین:
    پەروەردەكردنی ( زیهن=عەقڵ +دڵ+ دەرون ) = دەرون ‌و ناخێكی دروست ‌و ئاكارێكی بەرز
    ئاشكرایە كە ئایین بە تایبەتی ئایینی ئیسلام لە چوارچێوەی ئایەتەكانی قورئانی پیرۆز و فەرموودەكانی پێغەمبەر – دروود و سەلامی خوای لەسەربێت- سەرچاوەیەكی بنچینەیی پەروەردەی خێزانییە لە بوارە جیاجیاكاندا و رۆڵی پشتیوانی مەعریفی و زانستی و پارێزەری هەیە بۆ خێزان لە رێی چەسپاندنی بەها مرۆییە باڵاكان لەسەر ئاستی تاكەكەس و گروپ و دامەزراوە و كۆمەڵگە.
    سەرچاوەكان:

• پێشەكییەك دەربارەی كۆمەڵناسی ئایین، بابەتێكی بڵاونەكراوەیە بۆ دامەزراوەی هەژان بۆ فیكر و مەعنەوییەت ئامادەكراوە، د. عالیە فرج، 2014.
• علم الاجتماع الدیني، احسان محمد الحسن، دار وائل للنشر، عمان، 2005.
• علم الاجتماع الدینی الإشكالیات والسیاقات، سابینو أكوافیفا وغنز وباتشی، ترجمة، د. عزالدین عنایة، هیئة أبوظبی للثقافة والتراث، كلمة، 2011.
• نحو نظریة جدیدة في علم الاجتماع الدیني، د.یوسف شلحت، دار الفارابي، بیروت، 2003.
• مهدی محمد القصاص، علم الاجتماع الدینی، 2008، مصر
• رشوان حسین عبدالحمید، الدین والمجتمع، مركز الإسكندریة للكتاب، مصر، 2004
• سامیە جابر ، علم اجتماع العام، دار النهضة العربیة، 2003، ط1.