ژنان چۆن لە ڕێی یاساوە بەرەنگاری هەڕەشەی تەلەفون و تۆڕەكۆمەلایەتیەكان دەبنەوە

ئاسؤس نامق براخاس

كاتێك باس لە توندوتیژی دژ بە ژنان دەكرێت وەك نەریتیك چەمكی خێزانی دەبێتە پاشگری، وەك ئەوەی ژن تەنها لە چوار چێوەی خێزاندا ڕووبەرووی ئەم دۆخە نەخوازراوە ببێتەوە، ڕەنگە هۆكاری ئەمەش بگەڕێتەوە بۆ ئەوەی زۆرینەی ئەو حاڵەتانەی تۆماركراون لەو بازنەی خێزانیدا بوون، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی ساڵانێكی زۆر ڕێكخراوەكانی داكۆكیكار لە مافی ژنان بە توندی ڕووبەڕووی ئەم دیاردەیە بوونەوە لە رێگەی چەندین كەنالی جیاواز، وەك بڵاوكردنەوەی ڕۆشنبیری لەناو كۆمەڵگە و گۆرینی یاساكانی (سزادان و باری كەسیەتی و ڕەگەزنامە)، دواجاریش دەركردنی یاسایەكی تایبەت بە توندوتیژی خێزانی تا پارێزگاری تەواو بۆ ژنان لە سنوری خیزاندا دەستەبەر بكەن.

بەڵام ئایا ژنان تەنها لە چوار چێوەی خێزاندا رووبەڕووی توندوتیژی دەبنەوە؟ تەنها كەسە نزیكەكان بەم كارە هەڵدەسن؟ ڕەنگە وەڵامی ئەم پرسیارە ئاسان بوایە بۆ كاتێك كە ژنی كورد تاڕادەیەك بازنەی پەیوەندیەكانی سنوردار بووە لە نێوان ماڵ و كاردا، بەڵام بۆ كاتی ئێستا بەتایبەت لە پاش بڵاوبوونەوەی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان ژنان بەرفراوانیەكی گەورەیان بە خۆیانەوە بینی لەبەریەككەوتن، ئەمەش وایكرد زیاتر ڕووبەڕووی توندوتیژی ببنەوە و لەبەرامبەردا زانیاری یاسایی تەواو لای ڕەگەزی مێ نیە بۆ خۆ پاراستن و بەرەنگار بوونەوە.

لە دیارترینی ئەو كێشانەی لەرێگەی بەكار هێنانی تۆرە كۆمەڵایەتیەكانی وەك (فەیسبووك و تویتر و ئینستاگرام) ڕوودەدات خۆی لە دوو شێوەدا دەبینیتەوە:

1.پەیوەندیە كەسییەكان:

تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان دەروازەیەكە بۆ ناساندن و نزیك بوونەوە تاكەكانی كۆمەڵگە لە یەكتر، بە شێوەیەكی بەرچاو، ئەمەش دەبێتە هۆی دروستبوونی هاوڕێیەتی و پەیوەندی سۆزداری لە نیوان بەكار هێنەراندا، لەو بارەدا كە پەیوەندیەكان دەرئەنجامەكانیان بە دڵی دوو لایەنەكە نابیت و، كێشە پەیدا دەبێت یەكێك لە لایەنەكان ڕەنگە خراپ ئەو پەیوەندیە بەكاربهێنێنێت و هەستێت بە هەڕەشەكردن لە لایەنی بەرامبەر بە ئاشكراكردنی پەیوەندیەكە، یان بڵاوكردنەوەی نامە و وێنەكان بە شێوەیەكی نەشیاو، بەداخەوە لە كۆمەڵگەی ئێمەدا لە زۆرینەی بارەكاندا ژنان دەبنە قوربانی ئەم جۆرە كارە، وەك پێشتریش ئاماژەمان پێدا كەمی زانیاری یاسایی لای زۆرینەی بەكارهێنەران دەبێتە هۆی دەستەوەستانی لەبەرامبەر ئەم توندوو تیژیەدا.

لێرەوە دەتوانین رێگا یاسای پێویست بخەینە بەر چاو بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم ڕووداوانە.

ژنان لە كاتی ڕووبەرووبونەوەی ئەم بارە نەخوازراوەدا دەتوانن لە ڕێگەی دادگاوە مافیان بۆ بگەرێنرێتەوە، چونكە لە یاسایی سزادانی عێراقیدا دركاندنی نهێنی كەسی بەرامبەر هەرەشەكردن بە دركاندن تاوانە و، كەسی تاوانبار رووبەرووی سزا دەكاتەوە، وەك لە دەقی ماددەی (438) ی سزاداندا هاتووە:(سزا دەدرێت بۆ ماوەیەك كە زیاتر نەبیت لە ساڵێك و سزایەكی دارایی لە زیاتر نەبیت لە سەد دیناری عێراقی لەو دوو سزایە:

1.(هەر كەس هەستا بە بڵاوكردنەوە بەشێوەیەكی ئاشكرا هەواڵ یان وێنە یان وتەیەك، كە پەیوەستە بە ژیانی تایبەتی یان خێزانی كەسەكان، تەنانەت گەر ئەو زانیاریانە راستیش بن ئەگەر هاتوو بڵاوكردنەوەیان ببێتە هۆی زیانگەیاندن بەكەسەكە)

ماددەی (431) ی سزادانی عراقی كە دەڵێت (سزادەدرێت بە بەندكردن هەركەس هەستا بە هەڕەشەكردن لە كەسێكی تر، بە ئەنجامدانی تاوانیك بەرامبەر بە خۆی یان ماڵی، یان بەرامبەر كەسانی تر یان ماڵیان بە پێوە لكاندنی بابەتی شەرەف پلەو پایە ڕووشاندن یان بڵاوكردنەوەی ئەو بابەتانەی شەرەف یان پلەو پایە دەروشێنن).

لێرەدا بۆمان ڕووندەبێتەوە كە تەنانەت هەڕەشەكردن بەو كارە تاوانە، ئەو ئافرەتەی ڕووبەڕووی ئەم جۆرە تاوانكاریە دەبێتەوە دەتوانێت لە دووتوێی ئەم دوو دەقەدا پارێزگاری یاسایی بدۆزێتەوە. لە رێگەی دادگای شارستانیەوە داوای قەرەبووی ماددی و دەروونی بكاتەوە.

 لە كاتی  بوختان هەڵبەستندا كەسی زەرەرمەند دەتوانێت بە پشتبەستن بە دەقی ماددەی (433)  داوا تۆمار بكات كەلەو دەقەدا هاتووە (بووختان بریتیە لە پێوە لكاندنی ڕووداوێكی دیاریكراو بە كەسێكەوە بە شێوەیەكی ئاشكرا، كە ئەو بابەتە ئەگەر راست بێت دەبێتە هۆی سزادانی ئەنجامدەرەكە وەیان بێزراندنی لە لەلایەنی كۆمەڵگەوە). ئەم بابەتەش بۆ زۆرینەی ئەو بووختانانەی بۆ ئافرەتان دەكرێن دەگرێتەوە.

 سزای تاوانی بووختان كردن بریتیە لە دەست بەسەركردن، یان غەرامەی دارایی.

2.دەستدرێژی لەلایەن كەسانی نەناسراو:

ڕەنگە ئەم جۆرە لە دەستدرێژی زیاتر ڕووبەرووی ئەو ئافرەتانە ببێتەوە كە بە جۆرێك لە جۆرەكان بوونەتە كەسایەتی گشتی، بە جیاوازی بازنەی كاركردنیان لە بواری سیاسی بێت، یان هونەری تەنانەت لە بواری رۆشنبیریشدا دەبینین كەسانێك تەنها لەبەر جیاوازی بیرورا لەگەڵیان، توندوتیژیان بەرامبەر دەكەن، زۆرینەی ئەو دەست درێژیانە بەشێوازێكی ئاشكراو لە شوینە گشتیەكانی وەك لاپەرەی تۆرە كۆمەڵایەتیەكانەوە دەبێت، یاسای سزادانی عێراقی دەقی تایبەتی بۆ ئەم جۆرە تاوانانە هەیە، كە خۆی لە سێ شێوازدا دەبینیتەوە، بریتین لە بووختان كرد و بڵاوكردنەوەی زانیاری و وێنەی كەسیان بەبێ رەزامەندی كە ئەمەش لە بابەتی پێشو تردا باسكراوە.

جۆری سێیەم بریتیە لە بەكارهێنانی وشەی نەشیاو بەرامبەریان، كە ئەم تاوانە لە یاسادا بە (السب) باسكراوە وە لە دەقی ماددەی (434) یاسای سزاداندا هاتووە:(جنێودان بریتییە لە فرێدانی قسە بۆ كەسی بەرامبەر، كە ببێتە هۆی ڕوشاندنی شەرەف یان پلەو پایەی كۆمەڵایەتی یان هەستی ئەو كەسە  تەنانەت گەر لەم كارەدا ڕوداوێكی دیاریكراویش نەدرابیتە پاڵی)، هەر كەسێك بەم تاوانە هەستێتت سزا دەدرێ بە دەستبەسەر كردنی بۆ ماوەیەك لە ساڵێك زیاتر نەبێت و بە سزایەكی دارایی كە لە سەد دینار (چاپی كۆن) زیاتر نەبێت.

سەرەرای پەنا بردن بۆ یاسا ناوخۆیەكان كەسی زەرەرمەند لەم توندوتیژیانە دەتوانێت لە ڕێگەی بەرێوەبەرانی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانەوە سكاڵا لەسەر ئەو ئەكاونت و پەیجانە تۆمار بكات كە كاری نەشیاو دەكەن، لە هەموو بارێكدا دەتوانرێت لە ڕێگەی دادگاوە داوا لەو تۆڕانە بكرێت بۆ ئاشكرا كردنی زانیاری سەبارەت بە تۆمەتبارە نەناسراوەكان.

ژنان خۆیان دەتوانن خۆیان بپارێزن لەم جۆرە توندتیژیانە بە تۆكمەكردنی سیستەمە پاریزگاری ناو تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان، هەروەها بە بیدەنگ نەبوونیان بەرامبەر تاوانباران تا دببنە پەند بۆ كەسانی تر.