بەیان نوری توفیق
بڕیارى (1325) به‌رواری ( 31\10\2000) دەرچووە سەبارەت بە ئافرەت و ئاشتى و ئاسایش، ئێستا بیست و سێ ساڵ تێپەڕیوە بەسەر دەرچوونیدا، ساڵانە بەدواداچوون دەکرێت بۆ ڕادەى جێبەجێکردنى بڕیارەکە، کە ئەم بڕیارە لە هەژده بڕگە پێکهاتووە، زۆرینەى دەوڵەتانى ئەندام لە پلانى خۆیاندا کردویانە بە ٤ تەوەر (بەشدارى، پاراستن، بەرگرتن، فریاگوزارى و بوژانەوە)، بەڵام هەندێکى تریان کردویانە بە تەوەر یان زیاتر.
لەو کاتەوە تا ئێستا بەدوایدا چەند بڕیارێکى پاشکۆ هاتووە، کە شارەزایانى بوارەکە کردویانە بە دوو بەشەوە، بەشێکیان تەنها تایبەت کراوە بە بەرگرتن لە توندوتیژى سێکسى، ئەوانیش بڕیارى ژمارە 1820کە لە 2008 دا دەرچووە. 1888 لە 2009دا دەرچووە، 1960 لە 2010 دا دەرچووە، 2467 لە 2019 دەرچووە.
بەشى دوەمیان سەبارەت بە تەوەرە گشتیەکانى بڕیارەکەیە وەک 1889کە لە 2009 دەرچووە و جەخت لە بەشدارى ئافرەتان دەکات لەسەرجەم کایەکانى ژیان بە تایبەت بەشدارى لە رێکەوتنانەکانى ئاشتى، کۆتاییهێنان بە جەنگ و ململانێی چەکدارى، بڕیارى 2122 کە لە 2013 دا دەرچووە، باس لە ڕێکخستنى راپۆرت و بەشدارى رێکخراوەکان لە جێبەجێکردنى ئەو بڕیارەدا دەکات، جگە لە بڕیارى راپۆرتێکى گشتى بۆ پیشاندانى ڕادەى جێبەجێکردنى بڕیارەکە لە 2015، وە بڕیارى 2493 دوبارە جەختکردنەوەیە لەسەر بەشدارى ئافرەتان لە کایەى فەراهەمهێنانى ئاشتى و ئاسایش.
ئەمیندارى گشتى نەتەوە یەکگرتوەکان (أنگونیو جوتیریش) لەبەر دەم ئەنجومەنى ئاسایشدا لە یادى 23 ساڵەى ئەو بڕیارەدا تیشکى خستە سەر چەند خاڵێک لەوانە:-
-سوپاسى ئەنجومەنى ئاسایشى کرد بۆبە بیرهێنانەوەى هەوڵەکانى بێرپا لۆتس (ئەو ئافرەتە بەرازیلییەى کە رۆڵێکى گرنگى هەبووە لە جێگیرکردنى مافى ئافرەت لە میساقى نەتەوە یەکگرتوەکاندا لە 1945) پاشان ئاماژەیدا بە وێنەى چالاکى ئەو ئافرەتانەى کە لە پێشانگایەکدا پیشان درابوو، ئەوانەى لە پێناو دابینکردنى ئاشتى و ئاسایش هەوڵیانداوە.
لە باسى واقیعى ئەمڕۆدا ئاماژەیدا بە زیادبوونى ململانێکان و بە بەردەم چەقۆ وەسفى کرد، زیادبوونى زوڵم و ستەم، وهەڕەشەى چەکى ئەتۆمى کە لە تەقاندنەوەدایە، هەروەها ئاماژەیدا بە تێکچوونى ژینگە و کەش و هەوا، کێشەى دروستبوونى بێ متمانەیی.
لە ئاماژەدان بە زمانى ژمارە وتى: جیهانێکى کارەساتبار دروستبووە، خەرجى عەسکەرتاریەت لە ئاستێکى زۆر بەرزدایە (بە پێی بڕیارى 1325 دەبێت ساڵ بە ساڵ کەم بێتەوە)، ڕاگوێزران و ئاوارەیی بەهەمانشێوە بەرەو ئاستێکى بەرز رۆشتووە بە هۆکارى زیادبونى توندوتیژى و زوڵم و ستەم و داگیرکارى.
رێژەى ئەو ئافرەتانەى لە ژێر هەڕەشەدا ژیان بەڕێدەکەن بە بەراورد بە ساڵى 2017، زیادیکردووە بە رێژەى %50. کاتى هەڵگیرسانى شەڕ ئافرەت ناڕەحەتى دەچێژێت و بەرەوڕووى هەڕەشەو ستەم و زۆردارى دەبێتەوە، وەک ئەوەى لە سودان و هایتى و ئەفغانستان دەبینرێت.
ژمارەیەکى زۆری ژن لە هێرشەکەى روسیا بۆ سەر ئۆکرانیا لە ترسى دەستدرێژى و ستەم ڕایان کردوە.
لە کێشەى فەلەستیندا وەک کێشەى رۆژهەڵاتى ناوەڕاست ناوى هێناو تەواو لایەنگیرى پێوە دیار بووکە کارى حەماسى بە وەحشیگەرانە وەسف کرد، بەڵام لە بۆمیارانکردنى غەزەدا تەنها ئاماژەى بەوەدا کە قوربانیان زیاتر ژن و منداڵن و چەندەها ئافرەتى سکپڕ پێداویستى منداڵبوونى بەردەست نیە (بێ ئاماژەدان بەوەى کێ ئەو بۆمبارانە دەکات).
لە جەختکردنەوە بۆ بەشدارى ئافرەتان لە پڕۆسەى ئاشتى و ئاسایشدا دەڵێت: ئەو تاریکستانەى ئەمڕۆ کەهەیە دەبێت دواى 23 ساڵ لە دەرچوونى بڕیارى 1325 بەشدارى ئافرەتان زیاتر لەو پرۆسەیەدا بکرێتە بنچینەى کار، چونکە ئێستا:-
-لە کاتێکدا رێکخراوەکانى ژنان و مافى مرۆڤ دەگەڕێن بە شوێن سەرچاوەى دارایی بۆ چالاکیەکانیان، بەڵام ڕۆژ بە رۆژ تێچووى عەسکەرتاریەت بەرەو زیاتر دەچێت.
-لە 18 رێکەوتننامەى ئاشتى کە لەم ساڵەدا کراوە تەنها یەکێکیان ئافرەتى تیادا بەشداربووەو واژۆى ئافرەتى لەسەرە.
-بەشدارى ئافرەتان لە دانوستانەکاندا وەک ناوەنگیریی گەیشتۆتە %16 لەو پرۆسانەى کە نەتەوە یەکگرتوەکان سەرۆکایەتى کردووە.
-ئەمڕۆ لە جیهاندا پیاوسالارییەو ئەوە بۆتە گەورەترین لەمپەر لەبەردەم گەیشتن بە یەکسانى نێوان ژن و پیاو.
-مافەکانى ئافرەتان رووبەڕووى هێرشکردنە سەر بۆتەوە لە لەهەموو سوچێکى جیهاندا، هەروەها ئافرەتە داکۆکیارەکانیش، لەمساڵدا 7 راپۆرت گەیشتۆتە ئەنجومەنى ئاسایش.
-توندوتیژى لەسەر ئینتەرنێت و واقیعیش یەکێکە لە لەمپەرە هەرە گەورەکانى بەردەم ئافرەتان بۆ بەشداریکردن لە کایەى سیاسى و مەدەنى.
-جیهان پێویستى بە نیو سەدەى تر هەیە تا ئافرەتان ببنە نیوە لە پەرلەمانى وڵاتەکانیاندا.
ئەم قسانە بۆ موجامەلەى ئافرەتان نیە، بەڵکو بابەتى ماف و دادپەروەرى و عەقڵانیەتە، پشتگیرى ئافرەتان بۆ بارودۆخى هەموو جیهان باشە، چونکە ئەو رێکەوتنامە ئاشتیانەى ئافرەتانى تیایە زیاتر بەرگە ئەگرن.
ئەو پەرلەمانانەى ئافرەت دەبێتە نیوە خەرجى بۆ بوارى فێرکردن، تەندروستى، بیمەى کۆمەڵایەتى زیاد دەبێت و گەندەڵى کەمدەبێت.
لە کۆتاییدا ئاماژەى بە دوو نموونەى باش داوە لە جێبەجێکردنى ئەم بڕیارەدا، یەکەمیان کۆڵۆمبیا کە ئافرەت بەشدارى رێکەوتنى ئاشتى کردووە، دووەمیان عێراق و سوریا و ئەفریقاى ناوەڕاست کە سزایان چەسپاندوە بەسەر ئەو کەسانەى توندوتیژى سێکسیان ئەنجامداوە.
لە کۆتاییدا ئامادەیی خۆیان وەک نەتەوە یەکگرتوەکان پیشان دەدات بۆ یارمەتى هەر وڵاتێک کە بیەوێت لە بوارى ئافرەت و ئاشتى و ئاسایشدا کار بکات.
