و: نیرگز محێدین
كاتێك تەمەن بەرەو هەڵكشان دەڕوات بەهێواشی گۆڕانكارییە تەندروستیەكان دەردەكەون، بەڵام ئەتوانیت خۆتیان لێ بپارێزیت بەپێی گونجاندنی تەمەن‌و بارە تەندروستیەكان.
مرۆڤ ئەتوانێت پێش وەختە ڕێگری بكات لە تووشبوون بەهەندێ لەنەخۆشیەكان یاخود درەنگتر توشبوونیان، ڕێكخستنی شێوازی ژیانێكی گونجاوو تەندروست، جگەرە نەكێشان و نەخواردنەوەی ماددە كحولیەكان، ڕێكخستنی كێشی لەش و قەڵەونەبوون چالاكی و جوڵەی ڕۆژانەو خواردنی تەندروست مەترسیە تەندروستیەكان كەمتر دەكەنەوە.
بەڵام هەندێ نەخۆشی و باری تەندروستی هەن كە زیاتر لەكەسەنی بەتەمەن دیاری دەدەن لەوانە:
1. نەخۆشیەكانی دڵ:
لەزۆرێك ووڵاتانی جیهاندا نەخۆشیەكانی دڵا بكوژی ژمارەیەكی زۆری كەسانی بەتەمەنە، دیارترینیشیان خوێنبەرەكانی دڵا تەسك دەبنەوە یاخود تووشی ڕێگریكردن لەگەیاندنی خوێن بۆ بەشەكانی تر دەبنەوە، بەتێپەڕبوونی كات زیاد دەكات یاخود هەندێ جار كتوپڕ كەسەكە تووشی جەڵتەی دڵا دەكات.
2. نەخۆشی بۆریە خوێنەكانی مێشك (جەڵتەی دەماخ)
جەڵتەی مێشك كاتێك ڕوودەدات كە بەشێك لەبەشەكانی مێشك خوێنی بۆ ناچێت، ئەویش بەهۆی بچڕانی مولوولەیەك لەمولوولەكانی خوێن بۆ ئەوبەشەی كە بۆ مێشك دەبات، هەربۆیە ئۆكسجین ناچێت بۆی‌و زۆربەخێرایی خانەكانی ئەو ناوچەیە ووشك ئەبنەوە.
دووجۆر جەڵتەی مێشك هەیە:
یەكەمیان بە ( Ischemic stroke) ناسراوە كاتێك كڵۆیەك لەناو بۆری خوێن هەیەو لەلوولەیەك یاخود مولوولەیەك گیردەبێت و ئیتر خوێن ڕێگری لێدەكرێت و ناچێت بۆ ئەو بەشەی ئەكەوێتە بەشی پشتەوەی كڵۆكە.
دووەمیان(Hemorrhagic stroke) ئەمیش كاتێك ڕوودەدات كە مولوولەیەكی خوێن دەپچڕێت.
زۆرجار جەڵتەی مێشك ئەبێتە هۆی مردن یاخود دەبێتە هۆی پەككەوتنی بەشێكی لەش دەكەوێتە سەر ئەو بەشەی مێشك كە تووش بووە.
3. بەرزی پەستانی خوێن:
پەستانی خوێن لەسەر دیواری خوێنبەرەكان لەئاكامدا پەمپی خوێن لەدڵەوە پەستانەكە كەم دەبێتەوە لەكاتی نوستن و ڕێست وەرگرتندا، كاتێك سترێس و قەلەقی و دڵەڕاوكێت هەیە زیاد دەبێت یاخود خۆشیەكی كتوپڕت توش دەبێت. بەپێی تێپەڕبوونی تەمەن ئەم پەستانە زیاد دەكات‌و دەبێتە هۆی دروستبوونی چەندین كێشەی تر لەوانە كێشەكانی دڵا و بۆریەكانی خوێن‌و گورچیلەو چەند كێشەیەكی تری سیستمی لەش.
4. شێرپەنجە:
زۆرێك لە جۆرەكانی شێرپەنجە لەتەمەنی درەنگتردا مەترسیدارتر دەبن چونكە گەشەو دابەشبوونی خانەكان لەكۆنترۆڵا دەردەچن. بەپێی توێژینەوەكان لەكەندا لە 77% ی ئەو كەسانەی بەهۆی شێرپەنجەوە دەمرن لەتەمەنی سەروو 55ساڵیەوەن، ئەو جۆرە باوانەش شێرپەنجەی پێست و پڕۆستات و شێرپەنجەی سیەكان و شێرپەنجەی مەمك، شێرپەنجەی گەدەن.
5. شەكرە لەجۆری دووەم
شەكرە واتە خەرج نەكردنی گلوگۆز یاخود شەكرە لەناو لەش و مانەوەی لەناو خوێندا شەكرەی جۆری یەك زیاتر كەسانی خواروو 30ساڵا تووشی دەبن، زۆربەی بەربڵاوترین جۆری شەكرە، شەكرەی جۆری دووە، كە ئەنسۆلینی پێویست دەرنادرێت لەهەردوو بارەكەدا ڕێژەی ئاستی شەكر لەخوێندا بەرزدەبێتەوەو هۆكاریشە بۆ تووشبوون بەچەند نەخۆشیەكی تر، كاتێك كە ئەم ڕێژەیە زیاتر بەرز دەبێتەوەو كۆنترۆڵا ناكرێت لەوانە جەڵتەی دڵا و جەڵتەی مێشك و لەكاركەوتنی دەمارو وەستانی گورچیلەو لەدەستدانی بینایی‌و ڕەق بوونی بۆریە خوێنەكانی لەدوابێت.
6. پاركنسۆن:
ئەم نەخۆشیە بەناوی زانای بەریتانیەوە ناونراوە كە بۆیەكەمجار لەساڵی 1800كانەوە دۆزیەوە، كە تێكچوونێكی دەمارییە كە دەبێتە هۆی لەرزین‌و ڕەقبوونی جومگەكان‌وجوڵەی تێكچوو بۆ نموونە شەلین لەكاتی ڕۆشتندا، ئەم نیشانانە بەشێوەیەكی گشتی لەدوای تەمەنی 60ساڵیەوە دەردەكەون پیاوان زیاتر دووچاری ئەم بارودۆخە دەبنەوە لەئافرەتان بۆ ماوەیش هۆكارێكی گرنگە، چونكە ئەگەر لەمێژووی نەخۆشیەكانی خێزاندا هەبێت ئەوا ئەگەری تووشبوون زیاتر دەبێت، چەند بارێكی تێكچوونی تایبەتی پێكهاتە كیمیاییەكانی مێشكیش هۆكارێكە بۆ تووشبوون بەركەوتنی سەریش بە زەبر یاخود هەر هێزێكی تر وا دەكات كەسەكە تووش بێت
7. نەخۆشی دەروونی لەوانە (الزهایمر)
بەوە ناسراوە كە مێشك فەرمانەكانی خۆی جێبەجێ ناكات بەباشی، لەم بارەدا یادەوەریەكان تێك دەچن یان بیردەچنەوە، مەزاج دەگۆڕێت، شتەكان تێكەڵا دەكات، زەحمەتی بۆ دروست دەبێت لەپەیوەندیەكاندا، دیارترین تێكچوونی باری دەروونی (الزهایمر) كە بەهۆی كەم ڕۆشتنی خوێن بۆ مێشك دروست دەبێت، هەندێ جاریش پەیوەندی بە پاركسیۆنەوە هەیە بەپێی سەركەوتنی تەمەن بارەكە زیاد دەبێت.
8. كێشەكانی ڕاڕەوی هەناسە:
نەخۆشیەكی درێژخایەنە، چارەسەری تەواوەتی نیە، بەڵام ئەشتوانرێت چارەسەر بكرێت یاخود ڕێگری لێ بكرێت، بەوە ناسراوە كە بڕی هەوای پێویست ناگاتە سیەكان بەو هۆیەوە هەوكردن دروست دەبێت، دیواری بۆریە هەواییەكانی سیەكان تەنك دەبنەوە، دروستبوونی شلەی زیادە لەبۆریەكانی هەوادا.
نیشانەكانی بریتین لە كۆكەو سیغەی سەر سنگ‌و كورتبوونەوەی هەناسە.
هۆكاری سەرەكی ئەم بارەش كێشانی جگەرەی تووتن و بەكارهێنانی كەرەستەی جگەرە كێشانی كەسانی تر، پیسیوونی هەوا بەهۆی پێشكەوتنی شۆڕشی پیشەسازییەوە، بەڵام جگەرەكێشان مەترسیدارترین هۆكارە.
9. هەوكردنی ئێسك و جومگە:
داخورانێكی بەردەوام و هێواشی جومگەكانە زیاتر لە كەسانی بەتەمەندا دەردەكەوێت بەتایبەتی تر لە خانماندا باوترە، كێشی زیادە شكاوی و بەركەوتنی زوتر هەبن ئەوا ئەگەری تووشبوون بە هەوكردنی جومگە خێراتر دەكات.
ئاوساوی و ئازار لە جومگەكەدا ڕوودەدات تائێستا چارەسەری بنبڕكەری نیە، بەڵام ئەتوانرێت بارەكە ڕابگیرێت و كۆنترۆڵی ئاوساوی و ئازارەكەشی بكرێت، ئازار شكێن و دەرمانی دژە هەوكردن گۆڕینی شێوازی ژیان و ڕاهێنانەوەی جەستەیی لە چارەسەركانن بۆ ئەم بارە.
10. پوكانەوەی ئێسك:
بەوە ناسراوە ئێسكەكان پێكهاتەكەیان تێك دەچن بەجۆرێك كە تەنك ئەبنەوەو لاواز ئەبن، زیاتریش دەبێت بەپێی چونە پێشەوەی تەمەن بەتایبەتی لە ژنانی قەوقازی و ئاسیاوی دا زیاترە، كەمبوونەوەی چڕی ئێسك مەترسی خۆی هەیە بەپێی توێژینەوەیەكی پەیمانگای نیشتیمانی ئەمەریكی نیوەی ژنانی تەمەن سەرو 50ساڵا وە چارەكێكی ڕێژەی پیاوان تووشی شكاوی بوون بەهۆی لاوازبوونی ئێسكەكانیانەوە وەكو شكاوی لەئێسكی سەروی ڕان كە زۆر كێشە بۆ تووشبو دروست دەكات، ئەبێتە هۆی كەمبوونەوەی جوڵە.
ڕۆیشتن‌و پەستان خستنە سەر بنی پێیەكان خواردنی خواردنە دەوڵەمەندەكان بە كالیسیۆم و ڤیتامین D، دوركەوتنەوە لە جگەرە كێشان و خواردنە كحولیەكان یارمەتی دەرن بۆ ڕێگریكردن لە پوكانەوەی ئێسك.
11. ئاوی سپی چاو:
هەست بەتەمكردن لەچاوەكان هۆكارەكانی زۆرن لەوانە بەركەوتنی تیشكی سەرو بنەوشەیی بەچاو، جگەرەكێشان‌و شەكرە بەپێی توێژینەوەیەكی پەیمانگای تەندروستی نیشتیمانی ئەمەریكی نیوەی ئەو كەسانەی تەمەنیان سەروو 65ساڵیە تووشی ئاوی سپی چاو دەبن، زۆرجار هەست بەتێكەڵبوون‌و تەڵخ بوونی چاو دەكەین، بەڵام بەهێواشی زیاد دەكات، چارەسەرەكەشی ئەوەیە كە هاوێنەی چاوی كەسی تووشبوو بگۆڕدرێت بەنەشتەرگەری كەلەئێستادا بەشێوەیەكی ئاسان ئەنجام دەدرێت.
12. دروستبوونی پەڵەی تەمەن:
بارێكی دیاری تەمەنی سەروو 50ساڵیە، كە پەڵە لەسەر چاو دروست دەبێت كە نەخۆشەكە ناتوانێت بە ڕوونی شتەكان ببینێت، بەتایبەت كەسەكە ڕاستەوخۆ تەماشای شتەكان دەكات، بەڵام لەلاتەنیشتەكانی چاوییەوە دەتوانێت ببینێت زۆرجاریش دەبێتە هۆی لەدەستدانی بینایی.
تەمەن یەكێكە لەهۆكارەكان، بەڵام جگەرەكێشان‌و، بوونی نەخۆشیەكە لەخێزاندا ئەمانەش هۆكارن باشكردنی شێوازی ژیان‌و ئەنجامدانی جوڵەو دوركەوتنەوە لەجگەرەكێشان‌و خواردنی سەوزەواتە ڕەنگاوڕەنگەكان‌و ماسی‌و، خواردنی خۆراكی دژەپیری و كۆنترۆڵكردنی ڕێژەی پەستانی خوێن‌و شەكرە وا دەكات مەترسی توشبوون كەمتربێتەوە.
13. چرچ بوونی پێست:
بەپێی تێپەڕبوونی تەمەن پێستیش تێك دەچێت بەتایبەت چرچ بوون، بەتایبەتی لەو جێگایانە ئەم چرچ بوونە دەردەكەوێت كە خۆر بەری دەكەوێت وەكو دەست ودەم و چاوو مل خۆر هۆكارێكی سەرەكیە بەڵام جگەرە كێشان و بەركەوتنی گەرمی زۆرو تەپوتۆزیش هۆكارن.
14. دەركەوتنی پەڵە لەسەر پێست :
پەڵەی قاوەیی و قەبارە جیاوازن لەسەر دەم‌وچاوو دەست‌و شان‌و مل بەزۆری دەردەكەوێت بەتایبەت ئەو شوێنانەی خۆری بەردەكەوێت، لەسەرو 40ساڵا دەست بەدەركەوتن دەكات، پێویست بەچارەسەر ناكات، چونكە هیچ زیانێكی نیە، مەگەر لەڕووی جوانكارییەوە چارەسەری بۆ بكرێ، دوركەوتنەوە لەبەرخۆر و كەوتن‌و بەكارهێنانی كرێمی دژی هەتاو باشترین ڕێگەیە بۆ دوركەوتنەوەو ماوەی دەركەوتنی ئەم پەڵانە.
سەرچاوە:
