مودریك عه‌لى عارف
یه‌كێك له گرنگترین ڕووداوه مێژووییه‌كانى مرۆڤایه‌تى به‌گشتى و ئیسلام و موسڵمانان به‌تایبه‌تى، ڕووداوى پڕ له په‌ند و وانه و هه‌ڵوێستى گه‌وره و گرنگى هیجره‌ت و كۆچى موحه‌ممه‌د پێغه‌مبه‌ره ـ درود و سڵاوى خواى لێبێت ـ ڕووداوێك كه ڕه‌وڕه‌وه‌ى مێژووى مرۆڤایه‌تى و موسڵمانانى گۆڕى و چه‌ندین قۆناغ بردیه پێشه‌وه و ته‌كانێكى گه‌وره‌ى پێدا، ڕووداوێك كه ده‌توانرێت به له‌دایكبوونه‌وه‌یه‌كى دیكه‌ى مرۆڤایه‌تى ناوزه‌د بكرێت.
له‌م ڕووداوه گه‌وره و مێژووییه‌دا، چه‌ندین هه‌ڵوێست و كارى مه‌ردانه و جوامێرانه و بوێرانه ئه‌نجام دراوه، كه وه‌ك سه‌روه‌رییه‌كى گه‌وره و گرنگ بۆ پێغه‌مبه‌ر ـ درودى خواى لێبێت ـ و هاوه‌ڵانى تۆمار كراوه و ده‌كرێ، هه‌روه‌ها وه‌ك ده‌ستكه‌وتێكى ناوازه و بایه‌خداریش بۆ سه‌رجه‌م موسڵمانان هه‌ژمار ده‌كرێت، له‌م ڕووداوه‌دا كۆمه‌ڵێك سه‌روه‌رى ـ كه ئێستا و له داهاتووشدا ـ شانازییان پێوه ده‌كرێت و مایه‌ى سه‌ربه‌رزى و ڕوو سورین بۆ موسڵمانان و شوێنكه‌وتووانى ئایینى ئیسلام و ئه‌و په‌یامبه‌ره تێكۆشه‌ره، له لاپه‌ڕه‌كانى مێژووى ئه‌و ڕووداوه‌دا تۆمار كراون.
به‌و په‌ڕى بڕوا و قه‌ناعه‌ته‌وه ده‌توانین بڵێین كه: هیجره‌ت و كۆچى پێغه‌مبه‌ر ـ درودى خواى لێبێت ـ و هاوه‌ڵانى، هه‌ر له ساتى بیر كردنه‌وه و پلاندانان و یه‌كه‌م هه‌نگاوه‌وه، تاوه‌كو گه‌یشتن به مه‌دینه و دروستكردنى ده‌وڵه‌تێكى مه‌ده‌نى و خاوه‌ن ده‌ستوورێك كه ڕێزى له هه‌موو بۆچوون خاوه‌ن ئایینه‌كان ده‌گرت، لێوانلێوه له بوێرى و جوامێرى و ئازایه‌تى و كار و هه‌ڵوێستى مه‌ردانه و دلێرانه و نه‌به‌ردانه‌ى هاوه‌ڵان و به‌شدارانى جێبه‌جێكردنى ئه‌و سه‌فه‌ره پڕ له وانه و په‌ند و سه‌روه‌رییه، به ژن و پیاوه‌وه، به موسڵمان و ناموسڵمانه‌وه، به موهاجیر و ئه‌نساره‌وه.
ئێمه لێره‌دا هه‌وڵ ده‌ده‌ین هه‌ندێك له‌و كار و هه‌ڵوێسته (جوامێرانه) و (بوێرانه)ى ئه‌سحاب و هاوه‌ڵانى خۆشه‌ویست، زۆر به كورتى و به پوختى بخه‌ینه ڕوو، به‌و هیوایه‌ى ئه‌و ڕوواوه و كاراكته‌ره‌كانى هه‌میشه له بیر و زه‌ینماندا بمێننه‌وه و دڵمان ببێته مه‌نزڵى عیشق و مه‌حه‌ببه‌ت و خۆشه‌ویستییان، كه شایسته‌ى ئه‌وه‌ن خۆشمان بوێن و ئه‌و ڕۆحى و (جوامێرى و بوێرى)یه‌ى ئه‌وان زیندوو بكه‌ینه‌وه و ئاماده‌بین له پێناوى خزمه‌ت به په‌یامه‌كه‌ى ئه‌و په‌یامبه‌ره‌دا ـ درودى خواى لێبێت ـ كارى له‌و چه‌شنه ئه‌نجام بده‌ین و هه‌ڵوێستى له‌و شێوه‌یه تۆمار بكه‌ین.
یه‌كه‌م/ عه‌بباسى مامى پێغه‌مبه‌ر ـ درودى خواى لێبێت ـ، له كاتى ئاماده‌سازى بۆ كۆچ و زه‌مینه خۆشكردن بۆ كۆچدا، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى كه هێشتا موسڵمان نه‌بووبوو، به‌ڵام ڕازى نه‌بوو كه پێغه‌مبه‌ر ـ درودى خواى لێبێت ـ به‌و شه‌وه تاریكه و به ته‌نها بچێت بۆ كۆبوونه‌وه له‌گه‌ڵ هۆزه‌كانى (ئه‌وس و خه‌زره‌ج) بۆ دۆڵى عه‌قه‌به و گرێدانى (په‌یمانى عه‌قه‌به) و په‌یداكردنى پشتیوان و په‌ناگه بۆ ئیسلام و موسڵمانان، به‌ڵكو وه‌ك خزم و كه‌سێكى نزیك و پشتیوانێكى ڕاسته‌قینه له‌گه‌ڵیدا چوو بۆ كۆبوونه‌وه نهێنییه‌كه، كه له‌وێش هه‌ندێ قسه‌ى گرنگى كرد له‌گه‌ڵ نوێنه‌رى هۆزه‌كاندا و دڵسۆزى و خه‌مخۆرى و په‌رۆشى ته‌واو و هه‌ڵوێستى بوێرانه و جوامێرانه‌ى خۆى نیشاندا.
دووه‌م/ عه‌بدوڵڵاى كوڕى ئه‌ریقت، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى كه بت په‌رست بوو و هێشتا موسڵمان نه‌بووبوو، نهێنى سه‌فه‌ره‌كه‌ى پاراست و دوو وشتره‌كه‌ى جوان به‌خێو و ئاماده‌كردن، له‌وه‌ش زیاتر له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى كه ده‌یزانى گیانى ده‌كه‌وێته مه‌ترسییه‌وه، به‌ڵام (بوێرانه و جوامێرانه) بوویه ده‌لیل و چاوساغى ڕێگه‌ى كۆچه‌كه‌ى پێغه‌مبه‌ر ـ درودى خواى لێبێت ـ و حه‌زره‌تى ئه‌بوبه‌كرى هاوه‌ڵى.
سێهه‌م/ سوهه‌یبى ڕۆمى، كاتێك ویستى كۆچ بكات بۆ مه‌دینه، بێباوه‌ڕ و موشریكه‌كانى قوڕه‌یش پێیان زانى و ڕێیان لێگرت و پێیان ووت: تۆ به هه‌ژارى و نه‌دارى هاتوویته ناومان بۆ مه‌ككه، ئێسته به‌و هه‌موو ماڵ و سه‌روه‌ت و سامانه‌وه ده‌ته‌وێ بۆى ده‌رچیت و به‌جێ بهێڵى؟ ئه‌ویش فه‌رمووى: ئه‌گه‌ر ماڵ و سامانه‌كه‌متان بۆ به‌جێ بهێڵم ڕێگه‌م ده‌ده‌ن؟ وتیان: به‌ڵێ، ئه‌ویش جوامێرانه و مه‌ردانه ماڵ و سامانه‌كه‌ى بۆ به‌جێ هێشتن و له‌پێناوى پاراستنى بیر و باوه‌ڕه‌كه‌یدا كۆچى كرد بۆ مه‌دینه.
چواره‌م/ حه‌زره‌تى عه‌لى، لاوێكى ئازا و بوێر و به جه‌رگ، گه‌نجێكى جوامێرى باوه‌ڕ پته‌و و له‌خۆبردوو، ئاماده‌یى ده‌رده‌بڕێ له‌نێو جێگه و پێخه‌فه‌كه‌ى پێغه‌مبه‌ردا ـ درودى خواى لێبێت ـ بێت و بخه‌وێت، بۆ ئه‌وه‌ى قوڕه‌یشییه‌كان ئاگادارى ده‌رچوون و كۆچى سه‌روه‌رى نازدار نه‌بن، ئه‌م هه‌ڵوێسته لوتكه‌ى جوامێرى و بوێرى حه‌زره‌تى عه‌لى نیشان ده‌دات، له كاتێكدا كه گریمانه‌یه‌كى زۆرى ئه‌وه هه‌یه كه ئه‌و بكوژن و به شمشێر لێى بدرێت.
پێنجه‌م/ عامرى كوڕى فه‌هیره‌ى شوان، ئه‌میش وه‌ك مه‌ردێكى جوامێر، له‌گه‌ڵ پاراستنى نهێنى كۆچدا، ڕۆژانه شیرى بۆ ده‌بردن و به ڕانه مه‌ڕ و بزنه‌كه‌ى ده‌چوو به‌سه‌ر شوێن پێكانى پێغه‌مبه‌ر ـ درودى خواى لێبێت ـ و حه‌زره‌تى ئه‌بوبه‌كردا، بۆ ئه‌وه‌ى ئاشكرا نه‌بن.
شه‌شه‌م/ حه‌زره‌تى ئه‌بوبه‌كر و مناڵه‌كانى، ده‌توانین بڵێین گرنگترین و به‌هێزترن هه‌ڵوێستى بوێرانه و جوامێرانه و مه‌ردانه له ڕووداوى هیجره‌تدا، هه‌ڵوێستى حه‌زره‌تى (ئه‌بوبه‌كرى ڕاستگۆ)یه خوا لێى ڕازى بێت، كه به خۆى و ماڵ و سامان و كچه‌كانى و كوڕ و شوان و خزمه‌تكاره‌كه‌یه‌وه، له خزمه‌تى سه‌روه‌رى خۆشه‌ویستدایه بۆ هیجره‌ت.
جوامێرى و بوێرى و دڵسۆزى و په‌رۆشى و له‌خۆبردوویى حه‌زره‌تى ئه‌بوبه‌كر ـ سه‌لامى خواى لێبێت ـ زمان له ئاستیدا ده‌سته‌وسان ده‌وه‌ستێ و چاوه‌كان ئه‌بڵه‌ق ده‌بن و بیر و زه‌ین حه‌یران و مه‌دهۆش ده‌بێ، ئاخر هیچ وێستگه‌یه‌كى هیجره‌ت و كۆچ نییه كه ڕۆڵى ئه‌بوبه‌كرى به‌وه‌فاى جوامێر و بوێرى تێدا نه‌بێت، ته‌ماشاكه‌ن دوو وشتره‌كه ئه‌بوبه‌كر ئه‌یانكڕێت و ده‌یاندات به‌لاى عه‌بدوڵڵاى كۆنه به‌نده‌ى خۆیه‌وه تاوه‌كو به‌جوانى ئاماده و به‌خێویان بكات بۆ سه‌فه‌ره‌كه، عامیرى شوانى له‌سه‌ر داواى ئه‌و جێ پێكانیان ده‌سڕێته‌وه و شیریان بۆ ده‌بات، عه‌بدوڵڵاى كوڕى خۆى ڕۆژانه ئه‌چێته ناو خه‌ڵكى مه‌ككه و گوێ ئه‌گرێ بۆ ده‌نگوباسى ناو شار و ئه‌یگه‌یه‌نێت به باوكى و پێغه‌مبه‌رى خۆشه‌ویست ـ درودى خواى لێبێت ـ، عائیشه و ئه‌سما خواردنیان بۆ ئاماده ده‌كه‌ن و ئه‌سماش ده‌یگه‌یه‌نێته ئه‌شكه‌وتى سه‌ور، ئه‌بوبه‌كر له كاتى ڕێكردندا جارێك له پێشى پێغه‌مبه‌ره‌وه ـ درودى خواى لێبێت ـ ڕێ ده‌كات و جارێ له دواوه، تاوێك له لاى ڕاسته‌وه و گاهێك له‌لاى چه‌په‌وه، نه‌با كه‌سێك بیه‌وێ زیان و ئازارێك به‌و خۆشه‌ویسته بگه‌یه‌نێ، كاتێكیش ده‌گه‌نه ئه‌شكه‌وتى سه‌ور، خۆى له‌پێشدا ده‌چێته ژووره‌وه نه‌كا گیاندارێكى زیانمه‌ندى لێبێت و ئازارێك به خۆشه‌ویسته‌كه‌ى خوا بگه‌یه‌نێ، كراسه‌كه‌ى ده‌دڕێنێ و هه‌موو كون و كه‌له‌به‌ره‌كانى ئه‌شكه‌وته‌كه‌ى پێ ده‌گرێ، كه ده‌گه‌نه قوبا و مه‌دینه‌ش، سێبه‌ر بۆ پێغه‌مبه‌ر ـ درودى خواى لێبێت ـ دروست ده‌كات، نه‌كا خه‌ڵكى لێیان تێك بچێ و نه‌زانن كامیان پێغه‌مبه‌ره.
حه‌وته‌م/ مه‌ردانه‌گى و جوامێرى (ئه‌بوئه‌ییوبى ئه‌نسارى) نابێ له‌بیر و فه‌رامۆش بكرێت، ئه‌و كاتێك سه‌روه‌رى خۆشه‌ویست ده‌باته‌وه بۆ ماڵه ساده و خاكى و هه‌ژارانه‌كه‌ى، ماڵێك خاڵى له خۆراك بۆ میوان، به‌ڵام لێوانلێو له خۆشه‌ویستى و عیشق و مه‌حه‌ببه‌ت و وه‌فادارى، بۆ ئه‌وه‌ى شه‌رمه‌زارى به‌رده‌م مێوانه خۆشه‌ویسته گه‌وره‌كه‌ى نه‌بێ، له‌گه‌ڵ هاوسه‌ره دڵسۆزه سه‌لاره‌كه‌یدا، له‌به‌ر خاترى مێوانه‌كه‌یان و بۆ ئه‌وه‌ى بتوانن مێواندارى بكه‌ن، ژیرانه و زوو مناڵه‌كانیان ده‌خه‌وێنن، له‌كاتى هێنانى خواردنه‌كه‌شدا چراكه‌یان ده‌كوژێننه‌وه بۆ ئه‌وه‌ى مێوانه‌كه‌یان شه‌رم نه‌كات و تێر خواردن بخوات، خۆشیان ته‌قه ته‌ق به قاپى خاڵى به‌رده‌میان ده‌كه‌ن بۆ ئه‌وه‌ى سه‌روه‌ر وابزانێ ئه‌وانیش نان ده‌خۆن، دڵسۆزى و ئیخلاس و پاكى و به‌رائه‌تى ئه‌م هه‌ڵوێسته مه‌ردانه و جوامێرانه‌ى ئه‌م خێزانه، ده‌گاته ئاستێكى گه‌وره‌ى وا كه خواى میهره‌بان له ڕێگه‌ى فریشته‌ى وه‌حى (جیبریلى ئه‌مین)ه‌وه پێغه‌مبه‌رى لێ ئاگادار ده‌كاته‌وه و ئه‌ویش سه‌رسام و حه‌یران ده‌بێ له‌م هه‌ڵوێسته دانسقه و ناوازه‌یه.
هه‌شته‌م/ خاتوونه ئه‌سماى سه‌لار و بوێرى كچى حه‌زره‌تى ئه‌بوبه‌كر، مه‌سه‌له و بابه‌تێكى گرنگى شیاوى له‌سه‌ر وه‌ستان و هه‌ڵوێسته‌كردن، مه‌سه‌له‌ى به ته‌نیا ڕۆیشتنى (ئه‌سما)یه له مه‌ككه‌وه بۆ ئه‌شكه‌وتى سه‌ور، كه (كچى ئه‌بوبه‌كر)ه و ڕۆژانه به هه‌ندێك خواردنه‌وه بۆ لاى پێغه‌مبه‌ر و باوكى ده‌چێ، له‌و چۆڵه‌وانى و ڕێگه پڕ مه‌ترسییه‌دا، ڕێگه‌یه‌ك كه ئه‌گه‌ر پێى بزانن و بیگرن، سزاكه‌ى كه‌متر له كوشتن و ئه‌تك كردن و سوكایه‌تى پێكردن نییه، ڕێگه‌یه‌ك كه ڕێگه‌ى بڕینى هه‌وراز و نشێوو و به پێشوازى چوونى مه‌رگ و له‌ده‌ستدانى ژیانه، ئه‌م ڕۆشتنه‌ى ئه‌م كچه سه‌لاره‌ى ئه‌بوبه‌كر، وانه‌ى زۆر گرنگى مه‌ردانه‌گى و جوامێرى و بوێرى تێدایه، وانه‌ى متمانه به‌خشینى تێدایه به كچێكى ئازا و چاونه‌ترس، متمانه به ئیمانى قایم و دامه‌زراوى، متمانه به ئازایى و به ئه‌خلاق و سلوكى، متمانه به ڕازگرى و ئه‌مانه‌تپارێزى، متمانه به عه‌قڵ و سه‌لیقه‌ى، متمانه به‌وه‌ى كه شیاوى گرتنه ئه‌ستۆى به‌رپرسیارێتى گه‌وره و گرنگه، به‌رپرسیارێتى و ئه‌ركى سه‌نگین و گران و پڕ له مه‌ترسى، مه‌سئولییه‌تى بانگخوازى و په‌یامدارى و ڕیسالى بوون، مه‌سئولییه‌تى قودوه‌یى و پێشه‌نگى و ڕچه‌شكێنى و تۆماركردنى سه‌روه‌رى و پێشینه بوون، مه‌سئولییه‌تى ئاماده‌یى بۆ قوربانیدان به هه‌موو هه‌بوویه‌كت كه لات خۆشه‌ویسته.
هه‌موو ئه‌م دیمه‌نانه و چه‌ندینى دیكه، ئه‌وه‌مان پێ ده‌ڵێن كه: پێویسته یادى هیجره‌ت و كۆچ بكه‌ینه وێستگه‌ى به‌خۆداچوونه‌وه و خۆ نوێكردنه‌وه و زیندووكردنه‌وه‌ى سه‌روه‌رییه‌كان و تۆماركردنى هه‌ڵوێستى جوامێرانه و بوێرانه، بیكه‌ینه وێستگه‌ى خۆساغكردنه‌وه بۆ خوا و ئاماده‌بوون بۆ به‌رخۆدان و هه‌ستكردن به به‌رپرسیارێتى له‌به‌رده‌م په‌یامى خواییدا
