هەڵاڵە محمد ئەڵماس
ئاینی ئیسلام گرنگی زۆری داوە بەتاك لەناو كۆمەڵگەدا هەر لەوكاتەدا كەپارچەیەك گۆشتە لەسكی دایكی تا منداڵی وگەنجی وگەورەیی، بەهای مرۆیی پێبەخشیوە، وەك پەروەردگار لەقورئاندا ئەم بەهاو ڕێزەی ئاماژەپێداوە( ولقد كرمنا بني ادم) الاسراء:70، مرۆڤ لەسەرجەم قۆناغەكانیدا خاوەن پلە وڕیزگیراوە بەهۆی بەهای مرۆییەوە، ئەو بەهاو ڕێزەش زیاد دەكات بەئەندازەی باشی وبونی سیفاتی جوان و ئەنجامدانی كاری چاك وخێر.
ئیسلام پارێزگاری لەڕێزی مرۆیی كردوە، وفەرمان دەكات بەڕێزگرتنی لەكاتی پیریدا وهانی دەروبەر دەدا بەیارمەتیدانی، ئەم نموونەیە كە كچەكانی پێغەمبەر شوعەیب ( سەلامی خوای لی بێت) كەوتیان: ( لا نسقي حتی یصدر الرعا‌ء وأبونا شیخ كبیر) القصص: 23.
واتە: وتیان ئێمە ئاویان نادەین تا شوانەكان مەڕو ماڵات نەبەنەوە، باوكیشمان پیرێكی بەساڵاچووە. یانی بۆ یارمەتی باوكمان ئەم كارە دەكەین.
كاتێكدا گوزەرانی بەتەمەنەكان پشتگوێ خستن و توڕەبوون و پیاهەڵشاخان بێت، پەروەردگار بەتایبەتی باسی كردووە و زیاتر گرنگی داوە بەم قۆناغە كە مرۆڤ پیایدا تێدەپەرێ، كە دەفەرمووێت: (إما یبلغن عندك الكبر أحدهما أو كلاهما فلا تقل لهما: أف ولا تنهرهما وقل لهما قولا كریما. واخفض لهما جناح الذل من الرحمة وقل رب ارحمهما كما ربیاني صغیرا). الإسرا‌ء: 23 – 24. واتە: ئەگەر یەكێك لەدایك وباوك یا هەردووكیان بەپیری لاتان بوون ئاخ‌و ئۆف و قسەی نالەباریان پێمەڵێ و لێیان توڕەمەبە و مەچۆ بەگژیاندا، بەڕێزیشەوە لەگەڵیان بدوێ. بەمیهرەبانیەوە باڵی خۆبەكەم زانینان بۆ ڕاخە و بیشڵێ ئەی پەروەردگارم ڕەحم وبەزەیی برێژە بەسەریاندا وەك لەمنداڵیدا منیان پەروەردەكرد.
بەهەمان شێوەش پیربوون‌و بەساڵاچوون زۆرتر جێگەی چاودێری وگرنگی پێدانە، پێغەمبەری خودا ئامۆژگاریمان دەكات لەم بارەیانەوە، كە دەفەرمووێت: [ رغم أنف ثم رغم أنف، ثم رغم أنف] ، قیل: من یا رسول الله؟ قال: [من أدرك أبویه عند الكبر – أحدهما أو كلیهما – فلم یدخل الجنە ] . وقال لرجل استأذنه في الجهاد: [ أحي والداك ] فقال: نعم، قال: ففیهما فجاهد.
واتە: لوتی بچێ بەخۆڵدا، لوتی بچێ بەخۆڵدا ، لوتی بچێ بەخۆڵدا، وتیان كێ ئەی پێغەمبەری خوا، فەرمووی: كەسێك كە لەگەڵ دایك وباوكیدا بێت یا لەگەڵ یەكێكیان لە كاتی پیریدا نەچێتە بەهەشتەوە. هەروەها فەرمووی بە پیاوێ كەمۆڵەتی وەرگرت بۆ تێكۆشان لەپێناوی خوادا فەرمووی: دایبابت زیندوون، وتی: بەڵێ زیندوون، فەرمووی: خزمەتكردنی ئەوانە جیهادوو تێكۆشانە . ئەم ئاكارەو ڕەوشتە تەنها بۆ دایك وباوكی بەتەمەن نیە كە جێگەی گرنگی گەنج ولاوەكان بێت، بەڵكو بۆ هەموو بەتەمەن وبەساڵاچوەكانە. پێویستە ڕیزیان لێبگیرێ وبەچاوی رێزەوە سەیر بكرێن كە ئەوە ئەخلاقی تاكی باوەڕدارە، پێغەمبەری شیرینمان دەفەرمووێت: [لیس منا من لم یرحم صغیرنا، ویوقر كبیرنا] رواه الترمذي وأحمد.
هەروەها پێویستیان بە چاودێری كردنی كۆمەڵایەتییە، كە ئەركێكی ئەخلاقیە، پێغەمبەر (درودی خوای لیبێت) دەفەرموێت: “لە بە گەورە سەیركردنی خوایە ڕیزگرتنی ڕیش سپیەكی باوەڕدارە”. رواه ابوداود
هەربۆیە گەنجێك كە وەڵامی داواكاری خودا و پێغەمبەری خودا دەداتەوەو مامەڵەیەكی جوان و شیاو دەكات لەگەڵ بەتەمەنەكاندا، بەهەمان چەشن پەروەردگار پاداشتی هەر لەدونیادا دەداتەوە بەو جۆرەی كەڕێزی گرتووە و رێزی دەگیرێتەوە، پێغەمبەرمان هانمان دەدات و دەفەرموێت: [ ما أكرم شاب شیخا لسنه – أي في شیخوخته – إلا قیض الله له من یكرمه عند سنة] رواه الترمذي.
ئەم مانانەش هەموو لەسایەی بنەما گشتیەكەی بواری كۆمەڵایەتیدا جێگەی دەبێتەوە كە دەفەمووێت: (من لا یرحم لا یرحم) رواه البخاري.
لەگەورەیی وقەدری ئیسلامە كە ڕەچاوی بارودۆخی خاوەن تەمەنەكانی كردووە لەپەرستشەكانیشدا، وە فەرمانی كردووە بەو كەسەی ئیمامەتی نوێژ دەكات بۆ خەڵك ڕەچاوی بەساڵاچووەكان بكات ونوێژەكەی درێژ نەكاتەوە و بۆئەوەی ئەوان هیلاك نەبن. [ إذا صلی أحدكم للناس فلیخفف فإن فیهم الضعیف والسقیم والكبیر، وإذا صلی لنفسه فلیطول ما شا‌ء] رواه أبو داود .
ئیسلام ئاسانكاری و ڕەفعی ناڕەحەتی كردوە لەسەر بەساڵاچوان لەمەبەستەكانی شەریعەتی ئیسلامی ئاسانكاری و لابەردنی ناڕەحەتی‌و قورساییە، وەك كۆكردنەوەو كورتكردنەوەی نوێژەكان لەسەفەردان و..هتد..
وە شەریعەتی ئیسلام بۆ نەخۆش وبەساڵاچووان وجگە لەمانیش یاسای تایبەتی داناوە وتاوانی نەتوانینی لەسەر هەڵگرتوون، وەك پەروەردگار دەفەرموێت:( لا یكلف الله نفسا إلا وسعها) البقرة:286.
لەوانەش : حەڵاڵبوونی شكاندنی رۆژووی مانگی ڕەمەزان بۆ بەساڵاچوو ونەخۆش، كە ناتوانن بەرۆژووبن، گەر بەرۆژوو بن زیانیان پێ دەگات قورئان دەفەرمووێت:(وعلی الذین یطیقونه فدیة طعام مسكین) (البقرة: 184). هەندێ لەزانایان دەڵێن: یانی ئەوانەی ناتوانن بەرۆژوو بن فیدیە بدەن، فدیەش خواردنی هەژارێكە بۆ هەر رۆژێك لەمانگی رەمەزان. ئیسلام ڕوخسەتی داوە بەبەساڵاچوویەكی نەخۆش كە نەچێت بۆ نوێژی بەكۆمەڵ ، هەروەها روخسەتی داوە كە گەر نەیتوانی بەهەر شێوەیەك توانی نوێژەكانی ئەنجام بدات بەدانیشت و بەتەنشت و ڕاكشان . هەروەك بۆحەجی ماڵی خواش لەسەر ئەوەی دەتوانێ واجبە، گەر پیاوێ چوو بەساڵدا وپیربوو نەیتوانی حەج بكات ئەوە حەجی لەسەر واجب نیە، بەڵام كەمتەرخەم بووە كاتێ توانای هەبووە نەچوو مادەم تەئخیر بوونەكەی بێ عوز بوو بێت، ئەوا حەجی لەسەر واجبە. خێزان بەبنچینەو لقەكانی كۆڵەكەی كۆمەڵگەیە‌و، یەكەم پایەیە لەپایەكانی ، لەسونەتی خودایشە كە بچووك گەورە دەبێت و گەورە پیر دەبێت، ژیان بەم شێوە دەگوزەرێ، بەڵام لەگەڵ ئەم گۆڕانكاریانەدا ئەوەی كە دەمێنێتەوە بەهای مرۆیی جێگرو نەگۆراوی چەسپاوە.
بیرمان نەچێت ئەوە بزانین كە هەموو بچوكێ گەورە دەبێت ، هەموو گەورەیەك پیردەبیت، هەربەو پێوانەی كە پێت كیشاوە بۆت دەكێشن و هەربەو قەرزەی داوتە دەتدەنەوە( كما تدین تدان) پەروەردگاریش ئاگادارمان دەكاتەوە بە خاڵێكی گرنگ و دەفەرمووێت: (ما تقدموا ڵانفسكم من خیر تجدوه عند الله). (البقرة: 110) واتە: هەرخێر وچاكەیەك لەپێشدا دەینێرن بۆ خۆتان لای خودا وەردەگیرێت. سەروەریشمان پێمان دەڵێت ئیستا جوان مامەڵە بكە و بەچاكی و باشی رێز لە بەرامبەرەكانت بگرە بەتایبەتی بەساڵاچووان، چونكە لەو تەمەنەدا بەهەمان شێوەی خۆت رێزت لێدەگیرێ بۆیە پێش ئەوەی هەر ئاكاریك بكەیت خۆتت خۆش بوێت وماڵی خۆت ئاوەدان بكەو رۆژگاری خۆتت لەبەرچاوان بێت، [ما أكرم شاب شیخا لسنة إلا قیض الله له من یكرمه عند سنة] رواه الترمذي. ئەمانە هەموو پاڵنەر و پاڵپشتن بۆ چاودێریكرن و رێزگرتنی بەساڵاچووان و جێبەجیكردنی داواكاریەكانیان، تا ئەو كاتەی كە بزانی خۆشت پیرێكی دلخۆش دەبیت و جێگەی بایەخی گەنجانی دەوربەرت دەبیت، چونكە پەروەردگار پەیمانی داوە پێت كەلەكاتێكدا تۆش تەمەنت گەیشتە ئەو ئاستە رێزت لێبگیرێت.
گەر سەیر بكەین پێغەمبەری پیشەوامان(درودی خوای لەسەر بێت) چۆن مامەڵەی لەگەڵ بەساڵاچوویەك كردووە بەنەرم ونیانی‌و ڕێزەوە، (كاتێ پێغەمبەری خودا ڕۆشتە مەكە وفتحی كردو رۆشتە مزگەوتی حەرام، ئەبوبكر سدیق (ئەبو قوحافە)ی باوكی هێنا بۆ خزمەتی پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێت) بۆئەوەی ئیمانی بهێنی وپەیمان بدات بە پێغەمبەر، پێغەمبەر خاوەن ڕەوشتی بەرزو گەورە كاتێ ئەبو قوحافەی بینی ، فەرمووی باشە بۆ لێنەگەڕاوی من دەچووم بۆ لای ئەو بۆ هێناوتە؟! ئەبوبەكر دەڵێ: ئەی پێغەمبەری خوا حەقی ئەوە بێت بۆ خزمەتی تۆ، پێغەمبەری خوا لای دانیشتوو رێزی گرت ودەستی موبارەكی هێنا بەسەر سنگیدا ، پاشان فەرمووی ئیمان بهێنە، ئیمانی هێنا). سیرة النبویة لابن كثیر.
ئەم ڕیزگرتن و چاودێری كردنە ئەخلاق و ڕەوشتی هاوەڵانیش بووە، ئەبوبكری سدیق كاتی خەلیفەی مسوڵمانان بوو كردبووی بەپیشەی خۆی بەیانیان زوو بەتاریكی دەرۆشت بۆ خزمەتكردنی پیرەژنێكی نابینا لەمەدینە، ئەبێت چاودێری وخزمەتكردنی پیرێكی نابینا چۆن بێت، یا بۆچی بە تاریكی ڕۆشتووە بۆ ئەوەی كەس نەیناسێ! نەك ئیستا هەرشتێ دەكرێت خێرا لە سوشیاڵ میدیا بڵاودەكرێتەوە وبەهای هیچ شتێك نەماوە.
هەروەها عومەری كوڕی خەتاب لەكاتی دەسەڵاتداری و پێشەوای مسوڵماناندا هاوكاری بێوەژن و بەساڵاچوونی دەكرد و بەشەودا ئاوی بۆ دەبردن كەخۆیان نەیاندەتوانی ئەو كارە بكەن، (تەلحە) جارێك بینی خەلیفەی مسوڵمانان شەو دەچێت بۆ ماڵی ژنێكی نابینای بەتەمەن، ئەویش هەستا بەرۆژدا رۆشت بزانی چ باسە!، كەبینی ژنێكی پیری نابینا لەجێگەدا كەوتووە، پرسیاری لێكرد ئەو پیاو چیت بۆ دەكات كاتێ دێت بۆ ئێرە، دەڵێ ئەوە ماوەیەكی زۆر ئەو كەسە دێت كارم بۆ دەكات وپاك وخاوێنم دەكات و خواردنم بۆ ئامادە دەكات ، تەلحە بەخۆی دەڵێ دەك تەڵحە لەباری دایكت بچویتایە، بەشوێن هەڵە و عەیبەكانی عومەردا دەگەڕێیت!
ڕۆژێك ئافرەتێك، پێشەوا عمری كوڕی خەتابی (خوالێی ڕازی بێت) كە خەڵكێكی زۆر بە دەوربەریەوە بوو، وەستاندنی‌و ئامۆژگاری زۆری پێشكەش كردن، تیایدا ووتی: ئەی عومەر بیرتە پێتدەوترا: (عومەیر) پاشان ئێستا پێت دەوترێت پێشەوای موسوڵمانان، لە خوا بترسە ئەی عومەر: كەسێك لە بەمردن بترسی دەترسێ لەوەی كە ژیانی بەكاربهینێ لەشتێ بۆ دوا رۆژی سودی نەبێت. واتە كاتی خۆی بەفیرۆ نادات و كاتی هەمیشە لەخێر وچاكەدا بەكار دەهێنێ. عومەریش بەپێوە وەستابوو گوێی بۆ گرتبوو، كەسێك پێی وت ئەم وەستانە بۆ ئەی پیشەوای باوەڕداران؟ فەرمووی: والله ئەگەر لە بەیانیەوە هەتا ئێوارە لەبەر نوێژە فەرزەكان نەبێت دەوەستم‌و گوێی لێ دەگرم! پاشان وتی دەزانن ئەو پیرە ژنە كێیە؟ ئەوە خەولەی كچی پعلبه یە كە خوای گەورە لەسەرو حەوت ئاسمانەوە گوێی لە گفتوگۆكەی بوو، ئایا كەسێك خوا گوێ بگرێت بۆ وتەكانی، عومەر چۆن گوێی بۆ نەگرێت!؟. (الامام السیوطي في الدر المنثور).
ئێمە لەكوێی ئەو قیەم وبەهایەداین! ئیسلام تەنها باسی چاكە ومامەڵەی جوانی ئەخلاقی لەگەڵ بەساڵاچووی مسوڵمان داوا ناكات، بەڵكو بۆ بێباوەڕانیش هەمان داوای هەیە كە پێویستە ڕێزیان لێبگیرێ و ئەزیەت نەكرێن، هەتا لەشەڕو جەنگەكانیشدا حسابی تایبەتی كراون، دەزانین لەشەڕدا تەڕو وشك بەیەكەوە دەسوتێن ومرۆڤایەتی بەهیلاكدا دەچێ‌‌و ماڵ وسامان وگوند وشارەكان وێران دەكرێن، منداڵ وپیر وئافرەت وبەساڵاچوو لەناو دەچن ودەمرن، بەڵام ئیسلام فەرمانیكرد بەجوان مامەڵەكردنی لاواز و منداڵ و ئافرەت و پیاوە پیرەكان ، (موسلیم ڕوایەتی كردووە كەسولەیمانی كوری بورەیدە، ئەویش لەباوكیەوە، دەڵێ پێغەمبەری خوا كاتێ كەسێكی بكردایە بە فەرماندەی لەشكرێ یا كۆمەڵێ، ئامۆژگاری و ڕێنمایی دەكرد بە لە خواترسان وباش مامەڵەكردن لەگەڵ مسوڵمانان كە لەگەڵیدان، پاشان دەیفەرموو بجەنگێن بەناوی خودا و لەڕێگەی خودا، غەدر مەكەن وزیادە ڕۆی مەكەن و كەس نابوت مەكەن ونیشانەی بكەن ومنداڵ مەكوژن دروست نیە بۆتان كەسانێك بكوژن بەناوی جەنگەوە كە ئەهلی جەنگ نین، وەك (ئافرەت ومنداڵ و پیر ونابینا وپەككەوتە وئەوانەی بەشداری جەنگ ناكەن و وەك جوتیار و پیاوانی ئاینی).. ئەم ڕێنماییە وێنای مامەڵەی جوان وشیاوە بۆ لاوازو بەساڵاچووان لەكاتی جەنگدا ئەی لەكاتی ئاشتی وئاسیدا دەبێت چۆن بێت!!؟ (سەیری ئەم دیمەنە دەگمەنەی عومەر ( خوا لێی رازی بێت) جارێك بە ڕێگەیەكدا تێپەری كەسێكی بەتەمەن سواڵی دەكرد كەپیاوێكی پیری نابینا بوو ، لێی پرسی بزانم تۆ سەر بە چ ئاینێكی لە ئەهلی كتاب؟ پیاوە نابیناكە وتی: یەهودی ، فەرمووی: چی گەیاندوتی بەم حاڵە؟! دەڵی: جزیەدان و پێویستی و تەمەن، عومەر دەستی پیاوە یەهودیەكە دەگرێت و دەیباتە ماڵی خۆی و شتێكی پیدەدا لەماڵەكەی خۆی، پاشان دەینێرێ بۆلای خەزێنەداری بەیتولمال وپێی دەڵێت: سەیری ئەوە بكە سوێند بەخوا بێ ویژدانیە ئێمە گەنجیەكەیمان خوارد ولەپیریدا پشتگوێی بخەین و پشتی تێبكەین، بەڵكو صدەقات وبەخشین بۆ هەژاران وبێنەوایانە، هەژاران لەمسوڵمانان وئەمەش هەژارە لەئەهلی كتاب، ئەویش جزیە زەریبە دەدا ). لەكتێبی الخراج لابی یوسف.
سەیری ئەم بەخشندەیی ودادپەروەری و باش مامەڵەیە بۆ بەتەمەن ولاوازو كەم دەرامەتەكان لەمسوڵمان وغەیرە مسوڵمان، كەهەندێك تۆمەت دەدەنە پاڵ ئیسلام كە ئاینی توندڕەوی وتوندو تیژیە!
ئیسلام گرنگیەكی زۆری داوە بەچاودێری وخزمەت كردنی بەساڵاچوان لەلایەن منداڵ ونەوەكانیانەوە و، لەم خزمەتكردن وبەدەمەوە بوونە پاداشت وچاكەی چەند قات دانراوە بۆ بكەرانی، جا گەر بەتەمەنەكە دایك وباوك بوون دووجار پاداشت هەیە، یەكەم حەقی چاودێری گشتی ودووەم حەقی نزیكی(سیلەی رەحم) . ئیسلام سوپاسكردنی دایك وباوك لەوەی پێشكەشی نەوەكانیان دەكەم لەچاكەو پەروەردەكردن و چاودێری لەكاتی منداڵیدا هاوچەشنی كردوە بەسوپاسگوزاری پەروەردگارەوە،( أن اشكر لي ولوالديك إلي المصير) لقمان: 14.
ئیبن عەباس (رەزای خوایان لێ بێت) دەلێ: سێ ئایەت كە دابەزیوە و بەرامبەرن بە سێ داواكراو ، یەكەم وەرناگیرێ هەتا دووەم لەگەڵیدا جیبەجێ نەكرێت، خوای گەورە دەفەرمووێت : (أطیعوا الله وأطیعوا الرسول) هەركەس گوێرایەڵی خوا بكات و گوێرایەڵی پێغەمبەر نەكات لێی وەرناگیرێ ، دووەم ئایەت (وأقیموا الصلاة وا‌توا الزكاة) هەركەس نوێژ بكات وزەكات نەدات نوێژەكەی وەرناگیرێ ، سیهەم ئایەت: (أن اشكر لي ولوالدیك) هەركەس شوكر وسوپاسی خوا بكات وهی دایك وباوكی نەكات لێی قەبول ناكرێت، پێغەمبەری خواش(درودی خوای لەسەر بێت) دەفەرمووێت: (رضا الله في رضا الوالدین وسخط الله في سخط الوالدین). البزار والبیهقي بسند حسن
مرۆڤ كاتێ دایك و باوكی پشتگوێ خست و هەڵنەستا بەچاودێریكردن و خزمەتكردنیان بەتایبەتی لەكاتی بەساڵاچوون و لاوازی و نەخۆشیدا، ئەوا دور دەبێت لە ڕەحمەت وبەزەیی خوایی وبەهەشتەكەی ، “ئەبوهورەیرە دەڵێ :پێغەمبەری خوا (درودی خوای لەسەر بێت) رۆشتە سەر مینبەر و فەرمووی: ئامین، ئامین، ئامین وتیان پێغەمبەری خوا تۆ هیچ كات وات نەفەرمووە؟ فەرمووی: جوبرەئیل پێی وتم لوتی بروات بەخۆڵدا كەسێك لەگەڵ دایك وباوكی یا یەكێكیان بێت ونەچێتە بەهەشت ، منیش وتم ساخوایە گیرای بكەیت، پاشان وتی لوتی بروات بەخۆڵدا كەسێك مانگی ڕەمەزان تەواو بكات وخوا لێی خۆش نەبێت، منیش وتم ساخوایە گیرای بكەیت، پاشان وتی: لوتی بچێ بەخۆڵدا كەسێك ناوی من لەلایدا ببرێت وسەڵاواتم لەسەر نەدات، منیش وتم ئامین خودایە گیرای بكەیت”. احمد وتەبەرانی وترمزی روایەتیان كردووە.
هەروەها چاكەكردن وباش مامەڵەكردن لەگەل دایك وباوكدا وەك جیهاد وتیكۆشانە لەپێناوی خودا، هەروەك چاكەكردن لەگەڵیاندا ریگەیە بۆچوونە بەهەشت، كاتێ پیاوێ مۆڵەتی لەپێغەمبەر وەرگرت بۆ جیهاد لێی پرسی دایكت هەیە پیاوەكە وتی بەڵێ فەرمووی: (فالزمها فإن الجنة عند رجلیها).( أحمد والنسائي والحاكم وصححه ووافقه الذهبي).
بۆیە كاتێ دایكی ئەیاسی كوڕی معاویە وەفاتی كرد، گریا وتیان بۆ دەگریت؟ وتی: دوو دەرگای بەهەشتم بۆ كراوەبوو ئیستا دەرگایەكم لێ داخرا. لەكاتی بیباوەڕی دایك وباوكیشدا پێویستە ڕێزیان لیبگیرێ وچاكەیان لەگەلدا بكرێت، ئەسمای كچی ئەبوبكری سدیق پرسیاری لەپێغەمبەری خوا كرد سەبارەت بەدایكی ئایا هاتوچۆی بكات وسەردانی بكات لەكاتێ ئەو بیباوەڕە؟ فەرمووی: بەڵێ سەردانی بكە«نعم, صلي أمك».متفق علیه.
یاران وپێشینان هەمیشە سەیری یەكیان كردووە بۆ چاكە كردن وپێشبركێی باشەكان، چونكە لایان وابووە كەپاداشتی دایك وباوك نادرێتەوە هەرچەندە زۆرترین خزمەتیشیان بكرێت. ئەوەتا كاتی (عەبدوڵڵای عومەر) پیاوێكی بینی كە دایكی كردبوویە كۆڵ وتەوافی كەعبەی پێدەكرد ، وتی ئیبن عومەر ئایا ئیستا پاداشتی چاكەكانیم نەداوەتەوە ؟ عەبدوڵڵا وتی: تەنها یەك ژانی منالبوونیش! ، بەڵام كارێكی باشت كردوە وخودای گەورەش لەسەر چاكەی كەمیش پاداشتی زۆر دەداتەوە.هەروەها (عەلی كوڕی حسێن) لەگەل دایك وباوكی نانی نەدەخوراد! لێیان پرسی بۆ لەگەڵیاندا نان ناخۆی؟ وتی: دەترسم لەبەردەمم پارویەك هەبێت باشتر لەو پارووەی لەلەبەردەست ئەواندایە ئەوان حەزیان لێی بێت و دەنگ نەكەن منیش بیخۆم، هەقی ئەوان پشتگوێ بخەم. “تەماشای ئەم مامەڵە نازەنینەی ئەبوهورەیرە لەگەڵ دایكی، دەڵێ ئەبوهورەیرە ماڵی لە پەنای ماڵی دایكی بوو، كاتی دەیوست بڕواتە دەرەوە لەبەردەرگای ماڵەكەی دەوەستاو دەیوت سڵاوی خوای گەورەت لێ بیت دایكە گیان، ئەویش دەیوت سڵاوی خوای گەورە لەتۆش كوڕی شیرینم، پاشان ئەبوهورەیرە دەیوت: ڕەحمەتی خوا برژێ بەسەرتا دایكە گیان كەبەمنداڵی گەورەت كردم، دایكیشی دەیوت : ڕەحمەت وسۆزی ئیلاهی بەسەر تۆشدا برژێ كە لەپیریمدا چاكەم بەرامبەر دەكەیت”. الادب المفرد للبخاري.
ئەم هاندانە بۆ چاودێری و بەدەمەوە بوون‌و لە خزمەتبوونیاندا تەنها بۆ دایك وباوكی بەتەمەن نەبووە، بەڵكو ئیسلام داوای چاكەمان لێدەكات بەرامبەر هاورێ‌‌و دۆستی دایك وباوكمان بەتایبەتی كاتی پیریان.
بەدەمەوەبوونی بەساڵاچووان ئەركێكی ئەخلاقی و مرۆیی و ئاینینە ، كاتێ سەردانیان دەكەیت وهاوكاریان دەكەیت وكارێكی قورسیان بۆ ئەنجام دەدەیت ئەوكات دڵیان خۆش دەبێت ودوردەكەونەوە لەگۆشە گیری و خەمۆكی ونارەحەتی دەروونی، دەزانی كاتێ گوێ بەس گوێ بۆ بەساڵاچوویەك دەگریت چەندە دڵی پێی خۆشە وباری سەرشانی سووك دەبێت ئەو كاتەی دەردە دڵت بۆ دەكات وتۆ دڵی بۆ دەكەیتەوە و هەناسەكانت لەگەڵ هەناسەكانی تێكەڵ دەكەیت، رۆحی تۆش ئاوێزانی خۆشی وئارامی دەبێت.
بەرێزان وەرەن بالە زەمینەی واقیعدا و لەم بارودۆخە نالەبارەی كە تەكنەلۆژیاو تۆرە كۆمەڵایەتیەكان دروستیان كردووە و لەدوربوون لەبەساڵاچوان و مردنی دڵ و ویژدان و مامەڵەی نەشیاو بۆتە دیاردە بەرامبەر دایك وباوكی بەساڵاچوو، ئێمە بگەرێینەوە بۆ ئەو دەمەی بەهای بەتەمەنەكان لەچ ئاستێكدا بوو، برۆین بۆلایان دڵیان خۆش بكەین ودەستیان ماچ بكەین وبیخەینە سەر دڵ وچاومان و ڕۆحمانی پێ ئاسوودەبكەین.
چیرۆكەكانی ئەم گرنگی نەدان وپشتگوێ خستنی بەساڵاچوو دایك و باوكە بەتەمەنانە، لەو چیرۆكانەن مرۆڤی خاوەن ویژدان دڵی دێتە ژان وژیان لای ئەرزشێكی نامێنێ. هەموومان بەدەیان چیرۆكی تاڵی دەركردن وبردنی بەتەمەنەكان بۆ خانەی بەساڵاچوان ومامەڵەی نەشیاوی دەروبەر بەتایبەتی منداڵەكانمان زۆر بیستووە. چیرۆكێكی واقعی كەسێك دەگێریتەوە دەڵێ لە قەراخی ڕوباردا بووم ئافرەتێكی بەتەمەنم بینی لەسەر كورسی دانیشتبوو، دوای كاتژمێر دووی پاش نیوەرو ، هەتا ماوەیەكی زۆر هەر دیم لەو شوێنە دانیشتبوو كات درەنگ بوو هەوا تاریك بوو لەگەڵ خێزانەكەم لێی نزیك بوومەوە لەئوتومبیلەكەم دابەزیم ووتم دایكی من چاوەرێی كەسێكی ؟! وتی: بەڵی كوڕەكەم رۆشتووە دێتەوە بەدوامدا، پیاوەكە دەڵێ گومانم بۆ دروست بوو ئەم دایكە بەتەمەنە لەم كاتە دڕەنگەدا چۆن بەجێیان هێشتووە، بۆیە مامەوەو بەجێم نەهێشت، كاتەكە زۆر درەنگ بوو گومانم وانەبوو كەسێك لەوكاتە درەنگەی شەو بێت !! پیاوەكە دەڵێ یەك كاتژمێر مامەوە لای هیچ كەس نەهات! جارێكی تر رۆشتمەوە بۆلای ئەم دایكە بەتەمەنە دیسان وتی: دڵنیام كوڕەكەم دێتەوە!! دەڵی سەیری تەنیشتیم كرد كاغەزێك لەپەنایدا دانرابوو موڵەتم لێوەرگرت وتم بابیخوێنمەوە ووتی: بیرم كەوتەوە كوڕەكەم وتی هەركەس هات ئەم كاغەزەی پێبدە بیخوێنێتەوە، پیاوەكە دەڵێ: كاتێ خوێندمەوە تیایدا نوسرابوو هەركەس ئەم ژنەی بینی بیبات بۆ خانەی بەساڵاچووان ؟!! وای چەندە بەئازاربوو چەندە جەرگ بڕە ئەوە چۆن دڵێكە دایكت كە گەورەو پەروەردەی كردووی بەدەستەكانی خۆی ئیستا بەو جۆرە دەتەوێ لەژیانی خۆت دەریبكەیت؟!
ئیستا مامەڵەی ناشایستە وڕەنجاندن وئێشاندنی دڵی دایك وباوك وبەتەمەنەكان بۆتە دیاردەو رۆژ بەرۆژ زیاد دەكات. بۆیە ئەمرۆ پێویستە زۆر بەدەم بەساڵاچوان ودایك وباوكە بەتەمەنەكانەوە بین، سەردانیان بكەین دەوروبەریان قەرەباڵغ بكەین ودڵیان خۆش بكەین ولەسەرەوەی كۆبونەوەكانمان دایانبنێین وكاتی تایبەتیان پێ بدەین بۆ قسە كردن وماڵەكان بكەین بەبەهەشت وكچ وكچەزا وكوڕەزا چواردەوریان بگرن، نەك لەماڵێكی ساردو وسڕ یا لەخانەی بەساڵاچووان بەجێیان بهێلین وبیناز وبێ میهر؟
ئالێرەدا و لەم ئاماژە ناسكەی پەروەردگار تێدەگەین، كە دەفەرموێت نابێت لەكاتی پیریدا ئوفیشیان لەدەست بكەیت وپێیاندا هەڵشاخێی ودڵی ناسك وپر ئەوینیان بشكێنی چ جای پشتگوێ خستن وبردنیان بۆ خانەی بەساڵاچووان (اما يبلغن عند الكبر احدهما او كلاهما فلا تقل لهما اف) الاسراء:23
هەندێ دەڵێن: گەر لەزمانەوەنی عەرەبدا وشەیەكی تر لەئۆف بچوكتر بۆ مامەڵەی نەشیاو هەبوایە خودای گەورە ئاماژەی بەوە دەكرد، یانی نابێت كەمترین ئاخ وئۆفیان لەدەست نەكەن. هەندێكی تر وشەی ئۆف یانی كۆمەڵی مامەڵەی نەشیاو دەگرێتەوە، وەك داخستنی دەرگا بەتوندی لەداخی ئەوان بەجۆرێ سەیركردنیان یا ئاخ وئۆف لەدەستكردنیان ویا…هتد، بۆیە پەروەردگار جەخت دەكاتەوە لەسەر ئەوەی كەدەبێت بەچاكی مامەڵەیان لەگەڵ بكەن ﴿و بالوالدين احسانا) ئەو حرفی بایە بۆ لكاندنی كارەكە بە بكەرەكەوەیە یانی خۆتان هەست بەئەنجامدانی چاكەكە نەك كەسێكی تر وەك شۆفێر یا خزمەتكار راسپێرن، ئەوە ئەدەبی تەواوە لەگەڵ دایبابی بەساڵاچوودا. هەروەها پێوستە مناڵەكان فێر بكرێن ڕێزی بەتەمەنكان بگرن ( هەرچەندە لێرەدا ڕێزی كوڕو كچ بۆ باپیرەو داپیرەیان رێك لەدایك وباوكی خۆیان وەردەگرن وئەوان مامۆستاو پەروەرشیارێكی گەورەن بۆ ڕواندنی ئەم بەها گەورەی ژیانە) وەك بەهایەكی كۆمەڵایەتی جوان وگرنگ، وبەهایەكی ئەخلاقی ورۆحی، ڕێزگرتنی بەتەمەنەكان وەك، سڵاوكردن وتەوقەكردن ودەست ماچ كردن یا سەرماچ كردنی دایك وباوك یامامۆستا و زانایایەكی گەورە، یاباپیرە ئەوە بەهایەكی گرنگی ئیسلامە كە هانمان دەدات بۆی، چونكە ئەوە پێویستیەكی كۆمەڵگەییە، هەموو تاكێك بەو قۆناغەدا تێدەپەڕێت. گەر ڕەچاوی فەرمانەكانی ئاین وسروشتی پاكمان بكەین ئەوا لەكاتی پیریشدا هەمیشەدڵخۆش ولەشساغ وئاسودە دەبین، چونكە قۆناغەكان بەستراون بەیەكەوە . بەهای مامەڵە لەگەڵ بەتەمەنەكاندا دانیشتن لەگەڵیان و بەجوانی لە خزمەتیاندا دانیشتن، هەروەها نابێت بەناوی خۆی بانگی بكات نابیت لەپێشیەوە بڕوات نابێت لەپێش ئەوەوە دانیشێ ئەوانە مامەڵە و ئەتەكێتی بەساڵاچووانە. بۆیە ئیسلام وەك كۆتا ئاینی سەر ڕووی زەوی رێنمونیمان دەكات بۆ رێزگرتنی مرۆڤ (بەهای مرۆیی) لەهەموو كات و قۆناغێكدا بەتایبەتی قۆناغی پیری، بۆیە گرنگە بۆ چاودێریكردنی بەساڵاچووان ئەم هەنگاوانە لەیاد نەكەین:
1- پێویستە ڕاگەیاندن ڕۆڵیكی بەرچاو وكاریگەر ببینێ لە هاندان وبەدەمەوەچوونی بەساڵاچوان .
2- زانایانی ئاینی وكۆمەڵناس وبانگخوازان، پێویستە ئەوانیش ڕۆڵیان هەبێت لە چاندنی بیری (چاودێریكردنی بەتەمەنەكانمان، ئەركی هەموومانە) هەروەها پەرەدان بەوازعی كەسی ومرۆیی ودینی بەرامبەریان و ئاماژەدان بەسەرەنجامی پشتگوێ خستنیان یا بردنیان بۆ خانەی بەساڵاچووان.
3- پێشنیار دەكەم بە دانانی پرۆگرامێكی باشی پەروەردەیی بۆ تازەپێگەیشتوان، كە هەستێ بەبڵاوكردنەوەی هۆشیاری ئاینی و كۆمەڵایەتی بۆ چاودێریكردن و گرنگی دان بەبەساڵاچووان و پێشكەش كردنی یارمەتی و هاوكاری پێیان.
4- هەروەك پێویستە لەسەر لایەنە پەیوەندیدارەكان هۆكاری تازەو پێشكەوتوو بدۆزیتەوە بۆهەڵگرتنی بەرپرسیاری بەساڵاچوان‌و مافی مادی ومەعنەویان پارێزراو بێت وچاودێری بەرژەوەندیەكانیان بكات.
5- بەئاگابوون لە یاسا كۆمەڵایەتیەكان و هەڵوەشاندنی خێزان بەشێوازی باوو، دروستكردنی خێزانی مۆدێرن، كە نەبەهای دایكایەتی و باوكایەتی وخوشك وبرایی وخزمایەتی بوونی نیە تیادیدا و بەتەنها مرۆڤ بیر لەخۆی دەكاتەوە و، خۆی بەجەمسەری بوون دەزانێ، كەئەمە ئەركی هەموو لایەكە كاری بۆ بكەین و هەركەسەو لەشوێنی خۆی ئەم بەهای ڕیزو خزمایەتی وكەسایەتیە بپارێزین.
6- لە پرۆگرامی خوێندندا هەر لەباخچەوە ئەم بابەتە گرنگی پێ بدریت بەمیكانیزمی دروست وشێوازی جوان وپەسەند.
سەرچاوەکان:
-النهی عن التبرم و التضجر من كبیر السن :
-أدبیات أخری في التعامل مع كبار السن :
