ڕۆشنایی قەڵەمی ژن لە هەورامانی كەونارا

ئا: كەتان خادیمی 

زۆرجار باس لە كەمیی دیاردەی توندوتیژی دەكرێت بەرانبەر بە ژنان لە هەوراماندا،  كە كەمترین ڕێژەی تۆمار كردووە، یان هەر نیە، زۆركەس ئەم دیاردەیەیان بەلاوە سەیرە! بەڵام كە لە مێژووی ناوچەكە ورد دەبینەوە،  بەلامانەوە  ئاسایی دەبێتەوە، كە نەبوونی ئەم دیاردەیە ڕیشكێكی زۆر قووڵی هەیە، ژنانی هەورامان لە زووەوە كاریان لەسەر ئەوە كردووە، كە پێگەیەكی بەهێز بۆ كەسایەتی خۆیان دروست بكەن، دواجار لای ڕەگەزی بەرامبەریش پێگەی تایبەتی خۆیانیان هەبێت چجای ئەوەی  ستەمیان لێبكرێت و توندی و تیژییان بەرانبەر بنێنرێت، هەربۆیە لەچاو ناوچەكانی دیكەی دەورووبەر، بوار بۆ ژنانی هەورامان ڕەخساوتر بووە كە لە مەیدانە جیاوازەكاندا ئامادەیی هەبێت، تەنانەت لە بواری سیاسییشدا، ژنان لەسەركورسی دەسەڵات بوون و فەرمانڕەواییان كردووە، لەم ڕووەوە ناوی چەندان  ژن تۆمارە لە میژوودا، بە تایبەت لە مێژووی سانەكانی هەوراماندا.

لە كایەی زانستیی و خوێندەوارییدا، نموونەی ژن هەبوون خەریكی تەدریس بوون لە حوجرەدا.

یەكێكی تر لەو كایانە، ڕۆشنبیری و نووسینە، (دایە تەورێز و دایە خەزانی سەرگەتی) نموونەی دوو قەڵەمی ژنانەن، كە دایە خەزان بەر لە نزیكەی یانزدە سەدە و دایە تەورێز بەر لە شەش سەدە شیعر و هۆنراوەیان نووسیوە، لەو ڕۆژگارەدا شیعر و هۆنراوە تاكە ژانری نووسین بوون.

دایە تەورێزی هەورامی:

یەكێكە لەو ژنە خوێنەوارەی كە بە هۆنراوەكانی دڵی گوێگرانی هێناوەتە جۆش، بە ژنێكی عاریف و لە خواترس ناسراوە، لە سەرەتای سەدەی چواردەهەمدا لە دایكبووە، لە ناوەڕاستی هەمان سەدەدا لەهەورامان كۆچی دوایی ئەكات و هەر لەوێش بە خاك ئەسپێرێت، بەیەكێك لە یارانی بابا سەرهەنگی دەودانی ئەژمێرێت.

 صدیق بۆرەكەیی (صفی زادە) بەم شێوەیە شەرحی شیعرەكانی ئەكات….

رازەن پیاڵەم رازەن پیاڵەم                سەرسامم نە بەزم رازەن پیاڵەم

بادەی پیاڵەم یاوا وە عالەم               چمكە ناڵەكەم بەرز بی وەعاڵەم

(ڕازەن پیاڵەم)..واتە: پیاڵەی مەیەكەم لە شاری نهێنیەوە پێم دراوە. (سەرسامم نەبەزم ڕازەن پیاڵەم) واتە: من لەبەزم و جەمی جامخانەی خواناسیدا سەرم سوڕماوە. (بادەی پیاڵەم یاوا وە ناڵەم) واتە:بەڕاستی ئەو مەیەی كە لە ناو پیاڵەكەمدا بوو گەیشتە فریام. (چمكە ناڵەكەم بەرزبی وەعاڵەم) واتە: چونكە ناڵەو بڵێسەی دەروونم لە دونیادا بەرز بوویەوەو بە جارێ هەمووی وریاكردەوە پاشان بە هۆی ئەو مەیەوە كەمێك ئەهوەن بوومەوە.

مەبەستی لەوەیە ك لەڕۆژی بەریندا كە گەوهەری  هەموو بەندەكان پەیمانیان بەست، پیاڵەیەك بادە لە نهێنیەوە بەمن درا، بە ڕاستی من لەبەزمی یارانی جەمخانەدا واقم وڕماوە، كە هەمیشە وا ن لە بیرو خەیاڵی شاری پشتی پەردەی نهێنییەوە، چاك بوو پیاڵە مەیەكەی لە ناو جامەكەمدا بوو، گەیشتە فریای ناڵەی دەرونم. چونكە ناڵەم لە دونیادا بەرز بووەو بەجارێ هەمووی وریاكردەوە، پاشان بەهۆی خواردنەوەی بادەی ئەو پیاڵەوە كەمێك ئەهوەن بوومەوەو ناڵەو بڵێسەی دەروونم داساكاو ئارامیگرت.

سەرجەم دووبەیتەكانی دایە تەورێز پڕن لە زاراوەی خواناسی، كەئەم جۆرە تەعبیرانە هەر لە كۆنەوە لە شیعری فارسی و كوردیدا بەكار هێنراون، بریتین لەو زمانە مەجازیەی شیعری عیرفانی، (ڕاز) واتا سەیركردن و ڕاز خاوەنكردە.(پیاڵە ) بریتیە لە یارو دڵدار، ئەڵێن هەر تۆزقاڵێك لە تۆزقاڵەكانی هەسگەل پیاڵەیەكە كە لەناو یدا، پیاوی خواناس و پارێزگار، شەراب و بادە ئەخواتەوە .(بادە)واتای كۆمەكی خوایی و ئەوینی  بەرزو گەورەیە،( ناڵە) بەو ڕازو نیازو پاڕانەوەیە ئەوترێت كەبەرامبەر خودای گەورە ئەكرێت.

جەم پەی راسان، جەم پەی راسان      یاران یاوەران جەم پەی راسان

هەركەس نێوەكی كەرۆ  ئاسانەن        جەم پەی ڕۆشنی زێڵ خاسانەن

واتا: ئەی یاران كۆببنەوە لە جەمخانەدا بۆراستی و چاكانە، هەر كەسێك لەوێدا چاكە بكات،  كارەكانی بۆ ئاسان ئەبن، ئەم كۆبوونەوەیە بۆ دڵ و دەروونی خواناسان و چاكەخوازانە.

(نێوەكی) واتە: چاكین،  ئەم جەمبوون و كۆبوونەوەیە كە یادی خوای تێدا كراوە، حەقەكان لە هەفتەیەكا یەك جار لە  شوێنێكا كۆبوونەتەوە، خەریكی خوێندنەوەی هۆنراوەكانی سەرئەنجامبوون، سەرەتا پیر یان سەرۆكی جەم، تەنبووری لێداوە، وە بەدەنگی بەرز چەند هۆنراوەیەكی لە هۆنراوەكانی سەرئەنجام بە دڵ و دەنگێكی خۆشو سەرنجڕاكێش خوێندۆتەوە، ئامادەبوانیش بەدوایدا دووبارەیان كردۆتەوە، هەر كەسەو بە پێی توانا قوربانیكردوەو بەو شێوەیە خۆیان لە خودا نزیك كردۆتەوە. هەر بۆیە دایە تەورێز چوونە نێو ئەم مەجلیسەی بە زەرور زانیوە بۆ ڕاست بوونەوەی مرۆڤ لە كردەوە خراپەكانی، ڕازوو نیازیش لە گەڵ خوادا دەكات، هەموو كەسێك لە دونیادا دەبێت كاری چاكە ئەنجام بدات، تا لەڕۆژی دواییدا بە ئاسانی حەشر بكرێت.

زێڵ كەران رەوشەن، زێڵ كەران رەوشەن     یاران وە خوەرە زێڵ كەران رەوشە

سەر سپەردە بان،  وەیاری وەشەن            بسازن پەرێ وێتان یوو جەوشەن

( خوەر) واتە تیشكی خوایی كەلەلایەن خوای گەورەوە ئەكەوێتە سەردڵی مرۆڤە، بە هۆی ئەو تیشكەوە مرۆڤ دەباتە پایەی زانیاری و خواناسی و پارێزگاری و فەڕو شكۆ. دایە تەورێز دەڵێت، ئەی یاران : بەخوەرەو تیشكی خوایی دڵتان ڕووناك بكەنەوە، سەری خۆتان بسپێرنە ئەم ڕێبازە . چونكە ڕەوشتی خوایی ڕەوشتێكی جوانە، بۆ دوا ڕۆژیشتان كراسێكی لە زرێ درووست دەكەن، لێرەوە دایە تەورێز باس لەو بەختەوریە گەورەیە ئەكات كە مرۆڤ تەنها لەكاتی نزیكبوونەوەی لەخواوە چێژی دەكات.

دایە خەزانی سەرگەتی:

ئەم خاتوونە لە دێی سەرگەت لە لەسەرەتای سەدەی پێنجەمی كۆچیدا دایكبووە، ناوی خەزانی كچی ئەحمەدی سەرگەتییە، مناڵبووە باوكی كۆچی دوایی ئەكات، دایكیشی لەبەر هەژاری شووئەكاتەوە، سەرەتا لای دایكی و پاشانیش لای مەلای ئاوایی خەریكی خوێندن بووە، تا بەتەواوەتی فێری نووسین و خوێندنەوە ئەبێت، ئیتر ڕوودەكاتە خوێندنەوەی شیعری شاعیران، وەك هەموو شاعیرێكی تر سرووشتی جوانی  هەورامان كاریگەری گەورەی هەبووە لەسەر نووسینەكانی، بەیەكێك لە ژنە خواناس و پارێزگارەكان ناسراوە، وەك ژنێك توانیویەتی ماوەیەكی زۆر بە شیعر دژایەتی (باباناووس)ی سەرگەتی بكات، كەئەمەش بوێریەكی قەڵەمی ئەم ژنە دەرئەخات، پاشانیش قەناعەتی پێكردوەو هەر لە شیعرەكانیدا هانی خەڵكی داوە شوێنی بكەون، دایە خەزان هەر لە سەرگەت كۆچی دوایی ئەكات و  لە وێش ئەنێژرێت.

لە یەكێك لە دووبەیتەكانیدا داوا لە شێرۆی كوڕی ئەكات كە بێت بە هانای خەڵكەوە، ڕزگاریان بكات لە زوڵمی (بابە ناووس)، وشەی شێریش مەبەستی لەوەیە كە بەتوانای شێرێكەوە بێتە مەیدان و  لەناوی ببات.

شێرە كریا جەور، شێرە كریا جەور                  نە دەست بلە مەردوم كریا جەور

دادمان رەسان نەدەست ئی گەور                    دەستی وەش ئافات دندانش هزەوەر بوو

هەڵبەتە ئەمەش ئەوە ئەسەلمێنێت لەو ڕۆژگارەدا لەهەورامان نەك ژن هەربۆی هەبووە بنووسێت، بەڵكو توانیویەتی بەرامبەر بە پیاوانی گەورەش دژایەتی بكات، ئازادی تەواوی هەبووە.

تیری وەت  كەفۆ دەم و دگانا             مەردت زیندەكەر جە گۆڕستانا

یارت گەلەودان جەوەر ئاوانا              چای خودایوەن هەنش نیشانا

واتە : تیرێكت بۆهاویشتم ئەو تیرە نیشتە دڵم و گیانمی بوژاندەوە، وەك زیندوو كردنەوەی مردوویەك لە گۆڕستان، تۆ بەم كردەوەت یاری خۆتت لە لافاوی ڕووبار و بەری ئاوانا گلەودا، بەڕاستی ئێستا ئەزانم كە تۆ نوێنەری خوایت.

بێگومان ئەمانە تاكە ژنی شاعیری هەورامان نین بەڵكو چەندانی دیكە هەن كە میژوو ناویانی تۆماركردوون.

سەرچاوە:مێژووی صدیق بۆرەكەیی (صەفی زادە) وێژەی كوردی بەشی یەكەم /        لاپەڕە 74_ 78، لاپەڕە 129_130.