خەرمان عبدالکریم
لەگەڵ هەموو داهێنان و تازەگەری و کرانەوەی کۆمەڵگەی کوردی، بەداخەوە هیچ کات بەئەزموون و بەچاوکراوەیی نەکەوتینە ناو بازنەی خۆگرتن و خۆهەڵنەدانەوەو، ئەبینین هەموو دونیا بۆ زانیاری و وەرگرتنی کۆمەڵێک داتاو زانیاری تۆڕی تەکنەلۆجیا بەکاردەهێنن، بەڵام لە کۆمەڵگەی کوردەواری بەداخەوە کە کەمینەیەک بۆ ئاڵوگۆڕی زانیاری و وەرگرتنی لایەنە ئیجابیەکان بەکاری دەهێنن، ئەمە سەرەڕای ئەوەی کە خەریکە پاشخانێکی تەکنەلۆجی زۆر خراپ لەنێومان بۆ مێژوو جێ دەمێنێ بەهەزاران ناوی نەخوازراوو هەزاران جۆر لەناشرینکردن و، لەهەمووی خراپتر جێگرەوەی پەیوەندی گەرماوگەرمی پەیوەندی کۆمەڵایەتی بەداخەوە، چونکە نەیاسای ڕێگری لە خراپ بەکارهێنان گەشتۆتە ئاستێک کە هەمووان بگرێتەوە نە سایتە نەشیاوو ئەپە تێکدەرەکان قەدەغەکراون تا شیرازەی خێزان لەمە زیاتر بچوک نەبێتەوەو، نەبێتە قوربانی ئالەتێکی ئەلەکترۆنی و، گفتوگۆو دانیشتنە خێزانیەکان بۆتە نامەی دەنگی و لایڤ و، گوێگرتن لە بەزم و بالۆرەو قسەی ناجۆرو فەسادی کۆمەڵگەیی و لەناو خێزانەکاندا بەری پێ ناگیرێت لە گەورە بۆ بچوک بەرکەوتەین.
جۆرەکانی توندوتیژییە دیجیتاڵییەکان
توندوتیژی دیجیتاڵی چەندین شێوەی هەیە، لەوانە:
- هەراسانکردنی ئۆنلاین وەک جنێودان، هەڕەشەکردن، و بڵاوکردنەوەی قسەی ناشرین لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکاندا.
سوکایەتی کردن بەڕەگەزی مێ زیاتر لەڕێگەی بڵاوکردنەوەی وێنەو دروستکردنی وێنەو ڤیدۆ بەزیرەکی دەستکرد. - دزینی زانیاری و دروستکردنی پڕۆفایلی ساختە.
ڕێکار و هەوڵەکانی حکومەت و ڕێکخراوەکان - بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان و خێزان ئەم بەڕێوەبەرایەتییە هێڵی گەرمی 119ی بۆ هاوکاری و ڕاوێژکاری بۆ قوربانیانی توندوتیژی دامەزراندووە، کە خزمەتگوزاری یاسایی، کۆمەڵایەتی و دەروونی پێشکەش دەکات.
- کەمی ڕۆشنبیری دیجیتاڵی: کەمبوونەوەی هۆشیاری لەبارەی سەلامەتی ئۆنلاین و مافەکان لە ژینگەی دیجیتاڵیدا.
کچان لە هەرێمی کوردستان زۆرترین قوربانی توندوتیژی دیجیتاڵین:
سیستەمی پیاوسالاری و پێوەرە کولتوورییەکان
ئەمە بە بنەماترین هۆکار دادەنرێت. کۆمەڵگەی کوردی بە شێوەیەکی گشتی هێشتا بە سیستەمێکی پیاوسالاری بەڕێوەدەچێت، کە تیایدا: - شەرەفی خێزان: ژن وەک هێمای شەرەف و نامووسی خێزان سەیر دەکرێت، نەک وەک تاکێکی خاوەن بڕیار و سەربەخۆ. ئەم تێڕوانینە وادەکات هەر شتێکی تایبەت بە ژن (وێنە، پەیوەندی، پۆست) وەک کەرەستەیەکی مەترسیدار بۆ ڕیسواکردنی تەواوی خێزان بەکاربهێنرێت.
- کپکردنی ژنان: توندوتیژی دیجیتاڵی، بە تایبەتی هەڕەشەی بڵاوکردنەوەی وێنە تایبەتییەکان ئامانجی سەرەکی لێی کپکردن و، دوورخستنەوەی ژنانە لە ژیانی گشتی و چالاکییە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان.
- ڕەوایەتیدان بە دەسەڵاتی پیاو: بەکارهێنانی تەکنەلۆجیا لەلایەن پیاوەوە (هاوسەر، برا، باوک) بۆ چاودێریکردن و کۆنترۆڵکردنی ژیانی ژن و کچانی خێزانەکە، کە ئەمەش درێژکراوەی کۆنترۆڵی جەستەییە لە جیهانی ڕاستەقینەدا.
لێپرسینەوەی قوربانی - لە کاتی ڕوودانی توندوتیژی دیجیتاڵی (بەتایبەت کاتێک وێنەی تایبەت بەکاردەهێنرێت)، زۆرجار قوربانی (ژنەکە) لۆمە دەکرێت لەسەر:
- بڵاوکردنەوەی وێنەکە.
- متمانەکردن بە کەسی بەرانبەر.
- بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان.
- ئەمەش وادەکات ژنان لە ترسی ڕیسوایی کۆمەڵایەتی و سزادانی خێزان، ڕووداوەکان ڕانەگەیەنن. بێدەنگیی قوربانیش هاندەرێکی گەورەیە بۆ تاوانباران بۆ ئەوەی بەردەوام بن.
کاریگەرییەکان زۆر قورسترن. - لە کۆمەڵگە نەریتییەکاندا، توندوتیژی دیجیتاڵی دەتوانێت ببێتە هۆی دەرئەنجامی زۆر ترسناک:
- کوشتنی شەرەف: لە هەندێک حاڵەتدا، ڕیسوابوونی ئۆنلاین دەبێتە هۆی توندوتیژی جەستەیی و تەنانەت کوشتنی ژنەکە لەلایەن خێزانەکەیەوە.
- گۆشەگیرکردن و دابڕان: قوربانی لە کۆمەڵگە و خێزان دادەبڕێت و ڕەنگە تووشی زەواجی زۆرەملێ بکرێت.
بێلایەنیی پلاتفۆرمەکان - زۆربەی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان (وەک فەیسبووک و ئینستاگرام) لە دەرەوەی کۆنترۆڵی ناوخۆیی هەرێمن و بەربەستی زمان و کولتووری هەیە لە ڕووی ڕاپۆرتکردن و سڕینەوەی ئەو ناوەڕۆکە زیانبەخشانەی کە بڵاو دەکرێنەوە.
ژنان لە هەرێمی کوردستان لە هەردوو جیهانی ڕاستەقینە و دیجیتاڵیدا ڕووبەڕووی پێکهاتەیەکی باڵادەستی پیاوانە دەبنەوە. تەکنەلۆجیا بووەتە ئامرازێکی نوێ بۆ جێبەجێکردن و بەردەوامیدان بەو نەریتە کۆنترۆڵکەرانەی کە پێشتر هەبوون، بەڵام بە شێوازێکی خێراتر و زیانبەخشتر.
چارەسەری گونجاو پێویستە بە دامەزراوەی بەهێز دەست پێ بکات:
•دەزگاکانی پۆلیس و دادگا دەبێت بە شێوەیەکی تایبەت مامەڵە لەگەڵ دۆسیەی توندوتیژی دیجیتاڵی بکەن بەبێ لۆمەکردنی قوربانی و بە پاراستنی زانیارییەکانیان. - پشتگیریی قوربانی:
- فەراهەمکردنی خزمەتگوزاریی تۆکمە و نهێنی (وەک هێڵی گەرم و ڕاوێژکاری) بۆ پێشکەشکردنی هاوکاری یاسایی، کۆمەڵایەتی و دەروونی بە قوربانیان.
ئاستی پەروەردە و هۆشیاری
گۆڕینی کولتوور بە پەروەردە دەست پێ دەکات: - پەروەردەی دیجیتاڵی لە قوتابخانەکان:
- کردنەوەی پڕۆگرامی فێرکاری دەربارەی ڕەوشتی دیجیتاڵی (Digital Ethics)، سەلامەتی ئۆنلاین، و ڕێزگرتن لە سنووری تایبەتی خەڵکی تر.
- جەختکردنەوە لەسەر ئەوەی کە توندوتیژی دیجیتاڵی هەرگیز چارەسەر نییە و دەبێت بە تاوان مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت.
- پەروەردەکردنی خێزان:
- هۆشیارکردنەوەی دایک و باوک و کەسانی گەورەتر سەبارەت بە مەترسییەکانی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و، شێوازی پاراستنی منداڵ و کچەکانیان لە ڕێگەی گفتوگۆکردنەوە نەک کۆنترۆڵکردن.
٣. ئاستی تەکنەلۆجی و پاراستنی کەسی پشت بەستن بە تەکنەلۆجیا بۆ پاراستنی تاک: - خۆپارێزیی بەهێز:
- هاندانی بەکارهێنەران، بەتایبەتی ژنان، بۆ بەکارهێنانی پارێزگاریی دوو قۆناغی (Two-Factor Authentication) بۆ هەژمارەکانیان.
- سڕینەوەی ئەو وێنانەی کە لە ڕێگەی سکرین شۆتەوە بڵاو دەکرێنەوە.
- کەمکردنەوەی بڵاوکردنە
- سڕینەوەی ئەو وێنانەی کە لە ڕێگەی سکرین شۆتەوە بڵاو دەکرێنەوە.
- کەمکردنەوەی بڵاوکردنەوەی زانیاری تایبەت:
- هۆشیارکردنەوە بۆ کەمکردنەوەی بڵاوکردنەوەی وێنە و زانیاریی زۆر تایبەتی لەسەر پلاتفۆرمە گشتییەکان.
- توانای ڕاپۆرتکردن
- پشتیوانیکردنی لە قوربانیان بۆ ئەوەی بزانن چۆن دەتوانن بە شێوەیەکی کاریگەر ڕاپۆرتی توندوتیژی بدەن لە خودی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان (Facebook, Instagram, etc.) و لای دەزگاکانی حکومەت.
- ڕۆڵی ڕێکخراوە ناحکومییەکان (NGOs):
- دابینکردنی شوێنی سەلامەت و ناوەندی ڕاوێژکاری تایبەت کە ژنان هەست بە ئارامی بکەن بۆ قسەکردن دەربارەی ئەو توندوتیژییانەی کە ڕووبەڕوویان دەبێتەوە.
چارەسەری “بێ کێشە” بە واتای نەهێشتنی تەواوی ئاڵۆزییەکان دێت، بەڵام ئەم چوار ئاستە بەیەکەوە کار دەکەن بۆ ئەوەی کێشەکان کەم بکرێنەوە و قوربانی بتوانێت بە سەلامەتی ڕزگاری بێت لە کاریگەرییە نەرێنییەکان و تاوانبارانیش سزا بدرێن.
