بەبۆنەی ڕۆژی جیهانی خێزانەوە

ئامادەکردنی: د.بێخاڵ ئەبوبەکر
١٥ی ئایار وەک ڕۆژی نێودەوڵەتی خێزان، لەلایەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە بۆ دابینکردنی دەرفەتێکی تایبەت و ساڵانە بۆ بەرزڕاگرتنی گرنگیی خێزان،دەستنیشانکراوە. هەروەها بۆ هۆشیارکردنەوەی خەڵک سەبارەت بە ئاستەنگەکانی گەشەپێدان، و پێشخستنی سیاسەتەکان بۆ پشتگیریکردن لە خۆشگوزەرانیی، بەروارەکە بەهۆی بەها ڕەمزییەکەیەوە، لە ڕێوڕەسمێکی بەردەوام و جیهانیدا دیاریکرا.
بۆچی ١٥ی ئایار وەک ڕۆژی جیهانی خێزان دیاریکراوە؟!
دوای بڕیارێکی کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان لە (١٥ ئایاری ساڵی ١٩٩٣)ەوە ڕۆژی جیهانی خێزانەکان بەڕێوەدەچێت. دەستنیشانکردنی ئەم بەروارە لە ڕێگەی بڕیارنامەی (A/RES/47/237)ەوە بە فەرمی ناسێنرا، کە ئامانجی تیشکخستنە سەر گرنگی خێزانەکان وەک یەکە بنەڕەتییەکانی کۆمەڵگە و هۆشیارکردنەوەی خەڵک سەبارەت بەو پرسانەی لەسەر ئاستی جیهانیدا، کاریگەریی لەسەر خێزان بەجێدەهێڵن .
هەڵبژاردنی ١٥ی ئایار لەگەڵ ڕووداوێکی مێژوویی خێزانیی دیاریکراودا هاوکات نییە، بەڵام لەلایەن کۆبوونەوەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە وەک بەروارێکی ساڵانە دیاریکرا بۆ جەختکردنەوە لەسەر ڕێزلێنانی بەردەوامی جیهانیی لە خێزان بە ئامانجی دووبارەبوونەوەی دەرفەتی ساڵانە بۆ:

• بەرزکردنەوەی ئاستی هۆشیاریی لەبارەی پرسە کۆمەڵایەتی، ئابووری و دیمۆگرافییەکان کە کاریگەرییان لەسەر خێزانەکان هەیە.
• هاندانی گفتوگۆی سیاسەت و بەشداریکردنی گشتی لە چارەسەرکردنی ئەم ئاڵنگارییانەدا.
• بەرزڕاگرتنی ئەو ڕۆڵە جەوهەرییەی خێزانەکان لە کۆمەڵگەدا دەیگێڕن.

گرنگیی ١٥ی ئایار و ئامانجەکانی
ڕۆژی جیهانی خێزان خزمەت بە چەندین مەبەستی سەرەکی دەکات، لەوانە:

• تیشکخستنە سەر گرنگی خێزان وەک بەردی بناغەی گەشەپێدان و خۆشگوزەرانی کۆمەڵایەتی.
• هۆشیاریی سەبارەت بە گۆڕانی سروشتی خێزانەکان و ئەو ئاڵنگارییانەی کە ڕووبەڕوویان دەبێتەوە، وەک هەژاریی، دەستڕاگەیشتن بە خوێندن، یەکسانی ڕەگەزیی و تەندروستیی.
• پێشخستنی ئەو سیاسەت و بەرنامانەی کە پشتگیری لە خۆشگوزەرانی خێزان و پەیوەندی خێزانەکان بەهێزدەکەن، هاوتەریب لەگەڵ ئامانجە فراوانەکانی نەتەوەیەکگرتووەکان وەک ئامانجەکانی گەشەپێدانی بەردەوام.

دروشمی ساڵانە
ساڵانە نەتەوە یەکگرتووەکان دروشمێک بۆ ڕۆژی جیهانی خێزان دیاریدەکات بۆ چارەسەرکردنی پرسە جیهانییەکانی سەردەم کە کاریگەرییان لەسەر خێزانەکان هەیە، وەک گۆڕانی کەشوهەوا، شارنشینیی، یان گشتگیریی کۆمەڵایەتی. ئەم بایەخپێدانە بابەتییە هاندەری گفتوگۆ، پەروەردە و داڕێژەری سیاسەتە لە سەرانسەری جیهاندا.
دروشمی ساڵی ٢٠٢٥ بۆ ڕۆژی جیهانی خێزان
دروشمی ڕۆژی جیهانی خێزان بۆ ساڵی ٢٠٢٥ بریتییە لە:
“سیاسەتە ئاڕاستەکراوەکانی خێزان بۆ گەشەپێدانی بەردەوام: بەرەو دووەم لوتکەی جیهانی بۆ گەشەپێدانی کۆمەڵایەتی ٢٠٢٥”
ئەم دروشمە جەخت لەسەر گرنگی سیاسەتە خێزانییەکان لە چوارچێوەی گەشەپێدانی بەردەوامدا دەکاتەوە و تیشکدەخاتە سەر ڕۆڵی خێزانەکان لە گەیشتن بە کارنامەی ٢٠٣٠ بۆ گەشەپێدانی بەردەوام. هەروەها ئامانجی ئەم ڕێوڕەسمە لە ساڵی ٢٠٢٥دا تیشک دەخاتە سەر گفتوگۆکانی سیاسەتی خێزان وەک ئامادەکارییەک بۆ دووەمین لوتکەی جیهانی بۆ گەشەپێدانی کۆمەڵایەتی، پێداچوونەوە بە دەستپێشخەرییە نیشتمانییەکانی سیاسەتی خێزان لە ساڵی ٢٠٢٠-٢٠٢٤، و هاوبەشکردنی باشترین ڕێکارەکان لەسەر ئاستی ناوچەیی و نیشتمانی.
دروشمەکانی ڕۆژی جیهانی خێزانەکان لە ساڵانی ڕابردوودا:
نەتەوە یەکگرتووەکان ساڵانە دروشمێک بۆ ڕۆژی جیهانی خێزانەکان دیاریدەکات بۆ ئەوەی تیشک بخاتە سەر پرسە سەرەکیی و ڕەوتەکان کە کاریگەرییان لەسەر خێزانەکان لە سەرانسەری جیهاندا، هەیە. ئەم دروشمانە ڕەنگدانەوەی پەرەسەندنی ئاستەنگە کۆمەڵایەتی، ئابووری، ژینگەیی و دیمۆگرافییەکانن. لێرەدا هەندێک لەو دروشمانە دەخەینەڕوو کە لە ساڵانی ڕابردوودا دەستنیشانکراوون:
٢٠٢٤ خێزان و گۆڕانی کەشوهەوا
٢٠٢٣ ڕەوتی دیمۆگرافیای خێزان
٢٠٢٢ خێزان و شارنشینیی
٢٠٢١ خێزان و تەکنەلۆژیای نوێ
٢٠٢٠ خێزانەکان لە گەشەپێداندا: کۆپنهاگن و پەکین + ٢٥
٢٠١٩ خێزان و پرسی کەشوهەوا: گرنگیدان بە ئامانجەکانی گەشەپێدانی بەردەوام ١٣
٢٠١٨ خێزان و کۆمەڵگە گشتگیرەکان
٢٠١٧ خێزان و پەروەردە و خۆشگوزەرانیی
٢٠١٦ خێزانەکان، ژیانی تەندروست و داهاتوویەکی بەردەوام
٢٠١٥ پیاوان بەرپرسیارن؟ یەکسانی جێندەریی و مافی منداڵان لە خێزانە هاوچەرخەکاندا
٢٠١٤ خێزانەکان گرنگن بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانی گەشەپێدان؛ ساڵی نێودەوڵەتی خێزان + ٢٠
٢٠١٣ پێشخستنی یەکگرتنی کۆمەڵایەتی و هاوپشتی نێوان نەوەکان
٢٠١٢ دڵنیابوون لە هاوسەنگی کار و خێزان
٢٠١١ ڕووبەڕووبوونەوەی هەژاریی خێزان و وەدەرنانی کۆمەڵایەتی
٢٠١٠ کاریگەریی کۆچکردن لەسەر خێزانەکان لە سەرانسەری جیهاندا
٢٠٠٩ دایکان و خێزانەکان: ئاستەنگەکان لە جیهانێکی گۆڕاودا.
٢٠٠٨ باوک و خێزانەکان: بەرپرسیارێتی و ئاستەنگەکان
٢٠٠٧ خێزان و خاوەن پێداویستییە تایبەتەکان
٢٠٠٦ گۆڕینی خێزانەکان: ئاستەنگ و دەرفەتەکان
٢٠٠٥ ئایدز و خۆشگوزەرانیی خێزان
٢٠٠٤ دەیەمین ساڵیادی ساڵی نێودەوڵەتی خێزان: چوارچێوەیەک بۆ کردار
٢٠٠٣ ئامادەکارییەکان بۆ یادی دەیەمین ساڵیادی ساڵی نێودەوڵەتی خێزان لە ساڵی ٢٠٠٤
٢٠٠٢ خێزانەکان و بەساڵاچوون: دەرفەت و ئاستەنگەکان
٢٠٠١ خێزان و خۆبەخشەکان: بنیاتنانی یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی
٢٠٠٠ خێزانەکان: بریکار و سودمەندانی گەشەپێدان
١٩٩٩ خێزانەکان بۆ هەموو تەمەنێک
١٩٩٨ خێزانەکان: پەروەردەکاران و دابینکەرانی مافی مرۆڤ
١٩٩٧ بنیاتنانی خێزان لەسەر بنەمای هاوبەشیی
١٩٩٦ خێزانەکان: یەکەم قوربانیانی هەژاریی و بێلانەیی
ئەم تەوەرانە بۆ هاندانی گفتوگۆ و پەرەپێدانی سیاسەت و ڕێکارەکان لەسەر ئەو پرسانەی کە کاریگەرییان لەسەر خێزانەکان هەیە، لە یەکسانی ڕەگەزیی و هەژارییەوە تا تەکنەلۆژیا و شارنشینی و گۆڕانی کەشوهەوا داڕێژراون.
بۆچی وشەی “خێزانەکان” بە شێوەی (کۆ) لە بەڵگەنامەکانی نەتەوە یەکگرتووەکاندا ئاماژەی پێکراوە؟
وشەی “خێزانەکان” بە شێوەی (کۆ) لە بەڵگەنامەکانی نەتەوە یەکگرتووەکاندا بەکاردێت بە پلەی یەکەم بۆ ناسینەوە و ڕەنگدانەوەی هەمەجۆریی و جۆراوجۆری پێکهاتە خێزانییەکان کە لە سەرانسەری کولتوور و کۆمەڵگە و سیستەمی یاسایی جیاوازدا لە سەرانسەری جیهاندا هەن. ئەم بەکارهێنانە فرەییە دان بەوەدا دەنێت کە خێزانەکان چەندین فۆرم و ئەرکیان هەیە، نەک یەک پێناسەی جێگیر.
چەند خاڵێکی سەرەکی ئەم هەڵبژاردنە ڕوون دەکەنەوە:

• داننان بە هەمەجۆریی: بەڵگەنامەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان جەخت لەوە دەکەنەوە کە خێزانەکان یەک جۆر نین؛ بەپێی کولتوور و نۆرمە کۆمەڵایەتییەکان و چوارچێوەی یاسایی جیاوازن. فرەیی “خێزانەکان” ئەم واقیعە دەگرێتەوە کە چەندین فۆڕمی خێزان لە یەک کاتدا بوونیان هەیە، لەوانە خێزانە بچووکەکان، خێزانە فراوانەکان، خێزانی تاک باوان و ئەوانی تر.
• زمانی گشتگیر: بەکارهێنانی “خێزانەکان” ڕێگە بە نەتەوە یەکگرتووەکان دەدات کە باس لە فراوانیی پرس و سیاسەتەکانی پەیوەست بە خێزان بکات کە کاریگەرییان لەسەر جۆرە جیاوازەکانی یەکە خێزانییەکان هەیە لەسەر ئاستی جیهانیدا. ئەم گشتگیرییە گرنگە بۆ داڕشتنی سیاسەتی کۆمەڵایەتی، ئابووری و گەشەپێدان کە پەیوەندی بە هەموو جۆرەکانی خێزانەوە هەبێت.
• دوورکەوتنەوە لە یەک پێناسەی یاسایی: لە کاتێکدا کە ئامرازە نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤ وەک جاڕنامەی جیهانی مافەکانی مرۆڤ خێزان بە شێوەیەکی نەریتی پێناسە دەکەن (وەک یەکگرتنی ژنێک و پیاوێک)، سیستمی نەتەوە یەکگرتووەکان دان بەوەدا دەنێت کە پێناسەیەکی یاسایی گشتگیر بۆ “خێزان” لەسەر ئاستی هەموو وڵاتانی ئەندامدا نییە. فۆڕمی فرەیی یارمەتیدەرە بۆ جێگیرکردنی ئەم نەبوونی یەک پێناسە و واقیعە کۆمەڵایەتییە.
  بە کورتی، فۆڕمی فرەیی “خێزانەکان” لە بەڵگەنامەکانی نەتەوە یەکگرتووەکاندا هەڵبژاردن و سیاسەتێکی ئەمانجدارە بۆ ڕەنگدانەوەی فرەیی و هەمەچەشنی و ئاڵۆزیی یەکەکانی خێزان لە سەرانسەری جیهاندا، کە گوتار و کردارێکی نێودەوڵەتی گشتگیر و گونجاوە لەسەر پرسە پەیوەندیدارەکانی خێزان.